Η ανατροπή Αλιέντε από τον Πινοσέτ στη Χιλή το 1973 και ο ρόλος των ΗΠΑ

Στην κορύφωση του «ψυχρού πολέμου», οι Η.Π.Α. επέλεξαν να υποστηρίξουν δικτατορικά, ακόμα και αιμοσταγή καθεστώτα, σε αναπτυσσόμενες («τριτοκοσμικές» για κάποιους) χώρες προκειμένου αυτές να μην γίνουν κομμουνιστικές. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις του Ιράν, της Ινδονησίας του, τότε Ζαΐρ (ή Βελγικού Κονγκό), που σήμερα λέγεται Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό και της Χιλής (δεκαετίες 1960 – 1970).

Με την περίπτωση της Χιλής θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο και την ανατροπή του μαρξιστή προέδρου της Σαλβαντόρ Αλιέντε, από τη χούντα του Στρατηγού Αουγκούστο Πινοσέτ (Σεπτέμβριος 1973), που είχε δραματικές συνέπειες όχι μόνο για τον τον Αλιέντε, που αυτοκτόνησε, αλλά και για την ίδια την Χιλή.

Η παρέμβαση των Η.Π.Α. στις εκλογές της Χιλής το 1964

Στις προεδρικές εκλογές της Χιλής τον Σεπτέμβριο του 1964, οι Η.Π.Α., πρόεδρος των οποίων ήταν τότε ο Λίντον Τζόνσον που ανέλαβε καθήκοντα μετά τη δολοφονία του Τζ. Φ. Κένεντι το 1963 (ως τότε ήταν αντιπρόεδρος) έκαναν ό,τι μπορούσαν για να επικρατήσει ο κεντροδεξιός υποψήφιος Εδουάρδο Φρέι, απέναντι στον Σαλβαντόρ Αλιέντε που διακατεχόταν από μαρξιστικές πεποιθήσεις. Διέθεσαν μάλιστα αρκετά εκατομμύρια δολάρια για να υποστηρίξουν τον Φρέι, ο οποίος τελικά εκλέχθηκε πρόεδρος με ποσοστό 56% έναντι 39% της Αριστεράς.

1970: Ο Σαλβαντόρ Αλιέντε πρόεδρος της Χιλής

Δεν συνέβηκε το ίδιο όμως και στις εκλογές της 4ης Σεπτεμβρίου 1970. Ο 62χρονος τότε Αλιέντε αναδείχθηκε νικητής με ποσοστό 36,2%, έναντι 35% της Δεξιάς και 27,8% του Κέντρου που κατέβηκαν σε εκείνες τις εκλογές ανεξάρτητα. Δέκα μέρες μετά τις εκλογές στη Χιλή, ο τότε πρόεδρος των Η.Π.Α. Νίξον δήλωσε σε στενούς συνεργάτες του, ότι το καθεστώς Αλιέντε «δεν είναι αποδεκτό για τις Ηνωμένες Πολιτείες».

Η αρχική του σκέψη ήταν να οργανώσει μέσω της CIA πραξικόπημα στη Χιλή, με εκτιμώμενο κόστος 10 εκατομμύρια δολάρια, το οποίο για διάφορους λόγους δεν πραγματοποιήθηκε. Μια τελευταία προσπάθεια των Η.Π.Α. έγινε μέσω του χιλιανού κογκρέσου. Επιχειρήθηκε να πειστεί να αναθέσει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον δεξιό υποψήφιο, παραβιάζοντας το συνταγματικό έθιμο. Και αυτή η προσπάθεια απέτυχε. Έτσι, στις 3 Νοεμβρίου 1970 ο Αλιέντε ορκίστηκε πρόεδρος, αφού διαβεβαίωσε το Κέντρο και τη Δεξιά ότι θα τηρήσει τη νομιμότητα και το Σύνταγμα.

Η κυβερνητική θητεία του Αλιέντε

Όπως αναφέρει στα απομνημονεύματά του ο Κίσινγκερ, το φθινόπωρο του 1970 οι Η.Π.Α. φοβήθηκαν ότι θα ξεκινούσε από τη Χιλή ένα «αποσταθεροποιητικό ντόμινο», που θα οδηγούσε στην εξουσία αριστερά κόμματα στην Αργεντινή, το Περού και τη Βολιβία. Κάτι τέτοιο δεν έγινε, όμως πολύ γρήγορα ο Αλιέντε, που είχε συμπεριλάβει στην κυβέρνησή του κομμουνιστές, σοσιαλιστές, ριζοσπάστες, σοσιαλδημοκράτες, χριστιανοδημοκράτες και ανεξάρτητους έδειξε τις προθέσεις του. Το 1971 εθνικοποίησε τα εργοστάσια χαλκού, που ανήκαν κατά το μεγαλύτερο μέρος τους στις αμερικανικές εταιρείες Anaconda και Kennecot με απώτερο στόχο την εγκαθίδρυση σοσιαλιστικού καθεστώτος με τη νόμιμη κοινοβουλευτική οδό.

Προχώρησε στη σύναψη διπλωματικών σχέσεων με δύο κομμουνιστικά κράτη, τη ΛΔ της Κίνας και την Κούβα προκαλώντας την οργή των Η.Π.Α., οι οποίες κήρυξαν άτυπο οικονομικό πόλεμο στη Χιλή, παγώνοντας τις πιστώσεις διεθνών Οργανισμών, όπως τις Παγκόσμιας Τράπεζας και της Inter – American Development Bank και μειώνοντας δραστικά τη διμερή αναπτυξιακή βοήθεια προς τη χώρα: από 35 εκατομμύρια δολάρια το 1969, σε μόλις 1,5 εκατομμύριο δολάρια το 1971. Το πρόγραμμα εθνικοποιήσεων του Αλιέντε συνάντησε ισχυρές αντιδράσεις, τόσο στο εσωτερικό, όσο και στο εξωτερικό.

Λαϊκή δυσαρέσκεια και απεργίες, καταλήψεις εργοστασίων και μεγάλων αγροτικών εκτάσεων αναστάτωσαν τη χώρα. Μεγάλο πρόβλημα για τη Χιλή ήταν και η πτώση της τιμής του χαλκού στις διεθνείς αγορές, κάτι που επιδείνωσε την οικονομική κατάσταση της χώρας. Αν και στις εκλογές του 1973, η παράταξή του ενισχύθηκε κοινοβουλευτικά, οι αντιδράσεις ήταν έντονες σε βάρος του μαρξιστή Αλιέντε.

Τον Ιούνιο του 1973 η CIA διοχέτευσε, κρυφά εννοείται, 8 εκατομμύρια δολάρια (τουλάχιστον…), σε μυστικές αντικυβερνητικές δράσεις, κυρίως για προπαγάνδα στη Χιλή. Παράλληλα, θέλοντας να αποκτήσουν οι Η.Π.Α. στενές σχέσεις με τις Ένοπλες Δυνάμεις της Χιλής, φρόντισαν να αυξήσουν προοδευτικά ως το 1973, τη στρατιωτική βοήθεια προς τη χώρα στα 15 εκατομμύρια δολάρια. Και πέτυχαν έτσι την ανατροπή του Αλιέντε με στρατιωτικό πραξικόπημα.

Το πραξικόπημα του Πινοσέτ (11/9/1973)

Μεταξύ Ιουνίου και Σεπτεμβρίου 1973 περισσότερες απεργίες και διαμαρτυρίες παρέλυσαν τη Χιλή. Στις 22/8/1973 η Βουλή των Αντιπροσώπων κατηγόρησε την κυβέρνηση Αλιέντε για παραβίαση πολλών άρθρων του Συντάγματος. Ο ίδιος αρνήθηκε τις κατηγορίες λέγοντας ότι όλες οι ενέργειές του ήταν συνταγματικές. Πάντως, ήταν δεδομένη η τεράστια κόντρα της κυβέρνησης Αλιέντε με τον στρατό.

Ο Χιλιανός πρόεδρος έκανε ένα μοιραίο λάθος. Στις 24 Αυγούστου 1973 αντικατέστησε τον Αρχηγό των Ενόπλων Δυνάμεων Κάρλος Πρατς, ο οποίος είχε μέγιστη συμβολή στην αντιμετώπιση του κινήματος του Ιουνίου 1973 (με επικεφαλής τον Αντισυνταγματάρχη Ρομπέρτο Σούπερ) και πίστευε ότι ο στρατός δεν πρέπει να εμπλέκεται στην πολιτική, με τον Αουγκούστο Πινοσέτ, ο οποίος, σε περίπου 20 μέρες τον ανέτρεψε.

Το πρωί της 11ης Σεπτεμβρίου 1973 εκδηλώθηκε ένα ακόμα πραξικόπημα από τον στρατό εναντίον της κυβέρνησης Αλιέντε. Στις 9.30 π.μ. της 11/9/1973 ο Αλιέντε έκανε την τελευταία ομιλία του από το προεδρικό μέγαρο. Κάλεσε τους υποστηρικτές του να μην παραδοθούν, λέγοντας: «Ζήτω η Χιλή! Ζήτω ο λαός! Ζήτω οι εργαζόμενοι!». Μετά την ομιλία του, ο Αλιέντε συμμετείχε στην υπεράσπιση του προεδρικού μεγάρου, στο οποίο έκανε επίθεση ο στρατός.

Όταν ήταν φανερό ότι ο στρατός θα καταλάμβανε το κτίριο κάλεσε τους υποστηρικτές του να παραδοθούν και ο ίδιος, σύμφωνα με επίσημα πλέον στοιχεία, αυτοκτόνησε. Υπήρχε για πολλά χρόνια η άποψη ότι ο Αλιέντε δολοφονήθηκε από τους πραξικοπηματίες. Τελικά, ένα δικαστήριο της Χιλής ενέκρινε την εκταφή της σορού του και επιβεβαιώθηκε ότι τα τραύματα έγινε από τον ίδιο.

Ο Αλιέντε ήταν θαυμαστής του Χοσέ Μανουέλ Μπαλμασέδα, Χιλιανού προέδρου που αυτοκτόνησε μετά την ήττα του στον εμφύλιο πόλεμο της Χιλής το 1891. Κάποιοι μάλιστα τον χαρακτηρίζουν «εμμονικό με τον Μπαλμασέδα». Σε συνέντευξή της στον Ντέιβιντ Φροστ το 2013, η Ιζαμπέλ Αλιέντε, ανιψιά του και διακεκριμένη συγγραφέας, είπε ότι σε ένα οικογενειακό γεύμα εννιά μέρες πριν το πραξικόπημα, ο θείος της είχε πει ότι «είτε θα μείνει ως το τέλος της θητείας του στο προεδρικό μέγαρο είτε θα τον έβγαζαν από αυτό νεκρό».

Η χούντα Πινοσέτ και τα εγκλήματά της

Στις 13/9 η χούντα διέλυσε το Κογκρέσο, τα κόμματα που μετείχαν στην κυβέρνηση Αλιέντε και διέκοψε κάθε πολιτική δραστηριότητα. Ανέλαβε τον έλεγχο όλων των ΜΜΕ, ενώ επέτρεψε να κυκλοφορούν μόνο δύο εφημερίδες, η «El Mercurio» και η «La Tercera de la Hora», οι οποίες από την αρχή της ανάληψης της διακυβέρνησης της Χιλής από τον Αλιέντε ήταν εναντίον του.

Η χούντα της Χιλής εμφανίστηκε αρχικά με επικεφαλής τους Αουγκούστο Πινοσέτ, Γκουστάβο Λι Γκουζμάν, από την Πολεμική Αεροπορία, Χοσέ Τορίμπιο Μερίνο Κάστρο, από το Πολεμικό Ναυτικό και Σέζαρ Μεντόζα Ντουράν, από την Αστυνομία. Αμέσως άρχισαν οι συλλήψεις των οπαδών του Αλιέντε και τα φρικτά βασανιστήριά τους. Σε αποχαρακτηρισμένο έγγραφο της CIA (Φεβρουάριος 1974) τα βασανιστήρια παρομοιάζονται με αυτά της Ιεράς Εξέτασης.

Αν και η τετραμελής ηγεσία της χούντας έκανε αρχικά λόγο για εναλλασσόμενη προεδρία, ο Αουγκούστο Πινοσέτ, στις 27 Ιουνίου 1974 αυτοανακηρύχθηκε Πρόεδρος και κατάργησε το Σύνταγμα της χώρας. Ο αριθμός των θυμάτων της χούντας Πινοσέτ είναι απροσδιόριστος. Επισήμως, οι νεκροί είναι 3.065, ενώ όσοι φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν ξεπερνούν τους 40.000. Επίσης, τουλάχιστον 200.000 Χιλιανοί εγκατέλειψαν τη χώρα τους στα χρόνια της διακυβέρνησής της από τη χούντα Πινοσέτ.

Οι αντιδράσεις των Χιλιανών έλαβαν μεγαλύτερες διαστάσεις μετά το 1983, λόγω των σοβαρών οικονομικών προβλημάτων που αντιμετώπιζε η χώρα. Μετά από διεθνείς πιέσεις, το 1988 ο Πινοσέτ αναγκάστηκε να διοργανώσει δημοψήφισμα, στο οποίο οι Χιλιανοί είπαν «όχι» στην παραμονή του στην προεδρία, ο ίδιος όμως αδιαφόρησε και εγκατέλειψε την προεδρία το 1990! Παρέμεινε επικεφαλής του Στρατού ως τις αρχές του 1998.

Μετά έγινε βουλευτής. Το 1998 επισκέφθηκε το Λονδίνο για να εγχειριστεί σε ιδιωτική κλινική, οι Βρετανοί όμως τον συνέλαβαν, λόγω διεθνούς εντάλματος σύλληψης που είχε εκδώσει η Ισπανία σε βάρος του, με κατηγορίες για μαζικές δολοφονίες και βασανιστήρια των πολιτικών του αντιπάλων. Στις 2/3/2000 η Βρετανία έδωσε την άδεια στον Πινοσέτ να επιστρέψει στη Χιλή, αντί να τον εκδώσει στην Ισπανία, επικαλούμενη λόγους υγείας.

Στις αρχές του 2005 το ανώτατο δικαστήριο της Χιλής τον αθώωσε για τις κατηγορίες που αντιμετώπιζε, όμως στις 23/11/2005, κατηγορούμενος για φορολογικές απάτες, τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό. Στις 3/12/2006 έπαθε καρδιακή προσβολή. Εγχειρίστηκε στο Σαντιάγο και πέθανε στις 10/12/2006, με περίπου 300 κατηγορίες εναντίον του σε εκκρεμότητα. Ήταν 91 ετών (γεννήθηκε στο Βαλπαράισο το 1915).

Η εμπλοκή των Η.Π.Α. στη Χιλή

Δεν χωρά αμφιβολία ότι οι Η.Π.Α. είχαν ενεργό συμμετοχή στο πραξικόπημα Πινοσέτ. Ο Ρίτσαρντ Νίξον λίγους μήνες πριν παραιτηθεί λόγω του σκανδάλου Γουότεργκεϊτ χαιρέτησε ως θετικές τις εξελίξεις στη Χιλή. Παρά τις σοβαρές εξελίξεις στις Η.Π.Α. μετά την παραίτηση Νίξον, η αμερικανική βοήθεια προς τη Χιλή για το 1974 εκτοξεύτηκε στα 116 εκατομμύρια δολάρια. Όμως, τον Δεκέμβριο του 1974, επί προεδρίας Τζέραλντ Φορντ, ο Έντουαρντ Κένεντι πέτυχε την ψήφιση εμπάργκο στις πωλήσεις όπλων προς τη Χιλή, κάτι που εξόργισε τον Πινοσέτ.

Έτσι, 18 μαχητικά αεροσκάφη F-5E, που ήταν έτοιμα να πετάξουν στη Χιλή ως στρατιωτική βοήθεια παρέμειναν στις Η.Π.Α. Τον Ιούνιο του 1976 ο Κίσινγκερ πήγε στο Σαντιάγο, όπου δήλωσε τη συμπάθεια του προέδρου Φορντ και του ίδιου προς την κυβέρνηση Πινοσέτ. Τόνισε, ότι «είχε προσφέρει μεγάλη υπηρεσία στη Δύση ανατρέποντας τον Αλιέντε. Διαφορετικά, η Χιλή θα είχε γίνει Κούβα». Σε ερώτηση που του τέθηκε για τους πολιτικούς κρατούμενους, ο Πινοσέτ απάντησε ότι ήταν λιγότεροι από 400…

Σε έγγραφα που αποχαρακτηρίστηκαν και είδαν το φως της δημοσιότητας τα επόμενα χρόνια φαίνεται ξεκάθαρα ότι οι Η.Π.Α. είχαν ενεργή συμμετοχή στο πραξικόπημα Πινοσέτ, κυρίως μέσω της CIA και διαφόρων άλλων μυστικών υπηρεσιών. Μπορεί η Χιλή να μην έγινε Κούβα, όμως χιλιάδες κάτοικοί της έφυγαν από τη χώρα και πολλές χιλιάδες ακόμα, σαφώς πιο τραγικό αυτό, εκτελέστηκαν, βασανίστηκαν ή φυλακίστηκαν…

Πηγές: Βασίλης Σιταράς, "ΗΠΑ και αυταρχικά καθεστώτα", περιοδικό «Ιστορικά Θέματα» τ. 153, Αύγουστος 2015, ΓΝΩΜΩΝ ΕΚΔΟΤΙΚΗ
history.state.gov/milestones/1969-1976/allende
WIKIPEDIA
Εγκυκλοπαίδεια «ΔΟΜΗ».