Σεπτεμβριανά, 70 χρόνια μετά: Ο ρόλος του Τούρκου πράκτορα που πυροδότησε τη σφαγή των Ελλήνων της Πόλης το 1955

Στις 4 Σεπτεμβρίου 1955, ο 20χρονος Οκτάν Εγκίν Φαΐκ, Ελληνας υπήκοος από την Κομοτηνή και υπάλληλος του τουρκικού προξενείου στη Θεσσαλονίκη, ξεναγούσε το τότε βασιλικό ζεύγος στο πρώτο περίπτερο της Τουρκίας στη Διεθνή Εκθεση Θεσσαλονίκης. Απόλυτα ικανοποιημένος, ο βασιλιάς Παύλος, αλλά και η Φρειδερίκη από την άψογη ξενάγηση, καθώς ο Φαΐκ δεν ήξερε απλώς άψογα ελληνικά, αλλά ήταν το πρώτο μέλος της μουσουλμανικής μειονότητας που φοιτούσε στη Νομική του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ισως ο Παύλος τον έβλεπε και ως ένα μελλοντικό σύμβολο της προσπάθειας γεφύρωσης του ελληνοτουρκικού χάσματος. Μόνο αυτό δεν ήταν όμως.

Αντιθέτως, ήταν ήδη ένας στρατευμένος πράκτορας στην υπηρεσία της Αγκυρας. Παύλος και Φρειδερίκη τον ευχαρίστησαν και αναχώρησαν για επίσημη επίσκεψη στο Βελιγράδι, προσκεκλημένοι του ηγέτη της Γιουγκοσλαβίας, Τίτο, εντελώς ανύποπτοι για τον ύπουλο, αλλά και καθοριστικής σημασίας ρόλο που θα έπαιζε ο Φαΐκ την επόμενη μέρα. Εκείνον του μεταφορέα από τα σύνορα της βόμβας που εξερράγη στον κήπο του τουρκικού προξενείου της Θεσσαλονίκης.

Ηταν η προβοκάτσια που προκάλεσε τον μεγαλύτερο -και φυσικά πιο αιματηρό- διωγμό Ελλήνων από την τουρκική επικράτεια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Μετά το πογκρόμ της 6ης/7ης Σεπτεμβρίου -γι’ αυτό και οι διωγμοί αυτοί ονομάστηκαν «Σεπτεμβριανά»- ακριβώς πριν από 70 χρόνια, το ελληνικό ανθρώπινο στοιχείο στην άλλοτε Βασιλεύουσα του Βυζαντίου ξεκίνησε να συρρικνώνεται δραματικά, φτάνοντας στους μόλις 2.000 ανθρώπους σήμερα.

Το κλίμα στα Ελληνοτουρκικά

Εκείνη την περίοδο το κλίμα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις ήταν οξυμένο. Καμιά έκπληξη βεβαίως. Παρότι από το 1952 οι δύο χώρες βρέθηκαν και σύμμαχοι στο ΝΑΤΟ, η μεταξύ τους άγρια αντιπαλότητα ουδέποτε είχε σταματήσει. Το νέο μεγάλο κεφάλαιο που είχε ανοίξει ήταν το Κυπριακό.

Οι Τούρκοι επί χρόνια προσπαθούσαν συστηματικά να ακυρώσουν τις όποιες δυσμενείς πτυχές της Συνθήκης της Λωζάννης για τη χώρα τους. Με αλλεπάλληλους νόμους και διατάξεις περιόριζαν τα δικαιώματα των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης και ασκούσαν ασφυκτικές πιέσεις ώστε να τους εξαναγκάσουν να φύγουν. Προχώρησαν σε αυθαίρετες απελάσεις, απαγόρευση εξάσκησης επαγγελμάτων από Ελληνες, κατασχέσεις περιουσιών, δημιουργία προσκομμάτων στη λειτουργία των ελληνικών εκπαιδευτηρίων κ.ά.

Αποκορύφωμα, η αυθαίρετη στρατολόγηση των ηλικίας 25-45 ετών, το 1941, και η αποστολή τους σε «τάγματα εργασίας» στην ενδοχώρα υπό εξοντωτικές συνθήκες. Ακόμη, η εξωφρενική φορολόγηση της περιουσίας τους με πρωτοφανείς ποινές αν δεν πληρωνόταν ο φόρος, από κατασχέσεις και δημεύσεις περιουσιών μέχρι εκτοπισμούς. Η τουρκική συμπεριφορά τότε έναντι του ελληνικού στοιχείου θύμιζε εκείνη των ναζί κατά των Εβραίων της Γερμανίας δύο δεκαετίες πριν. Μεταξύ 1947 και 1955 το κλίμα βελτιώθηκε. Με την Ελλάδα στο στρατόπεδο των νικητών του πολέμου, οι Τούρκοι χαλάρωσαν τις πιέσεις. Η ελληνική κοινότητα αναδιοργάνωσε τους πολιτιστικούς και αθλητικούς συλλόγους, ανασυγκρότησε νοσοκομεία, φιλανθρωπικά ιδρύματα και σχολεία. Ο αριθμός των μαθητών διπλασιάστηκε. Το 1945-1946 φοιτούσαν μόλις 3.172 μαθητές στα μειονοτικά σχολεία, ενώ το 1954-55 έφτασαν τους 6.495. Το κυριότερο, η οικονομική ισχύς των Ελλήνων ανέκαμψε, ανανεώθηκε και ενισχύθηκε.

Το Κυπριακό

Τα «Σεπτεμβριανά» δεν προέκυψαν ως κεραυνός εν αιθρία. Υπήρχε ήδη στην καθημερινότητα των κατοίκων της Κωνσταντινούπολης ένα σταθερά καλλιεργούμενο ανθελληνικό κλίμα, με ρητορική μίσους, φανατισμό, μέχρι και λεκτικές επιθέσεις σε όποιους μιλούσαν δημόσια ελληνικά. Φυσικά και με το Πατριαρχείο στο στόχαστρο, ιδίως των εφημερίδων, που ποντάροντας στον ανθελληνισμό εκτόξευαν την κυκλοφορία τους.

Για να εξαπολυθεί βεβαίως ένα πογκρόμ χρειάζονται αιτίες και αφορμή. Ο βαθύς τουρκικός ανθελληνισμός θα αρκούσε και από μόνος του ως αιτία για ένα σφοδρό χτύπημα στον Ελληνισμό της Πόλης. Στο βάθος, όμως, ερχόταν και το Κυπριακό. Ηδη στη Μεγαλόνησο το κλίμα ήταν έκρυθμο. Από τον Απρίλιο του 1955 η ΕΟΚΑ είχε κηρύξει τον απελευθερωτικό αγώνα κατά της αγγλικής κυριαρχίας, ζητώντας αυτοδιάθεση του κυπριακού λαού. Ο κυπριακός Ελληνισμός, το 82% των κατοίκων του νησιού, ζητούσε ένωση με την Ελλάδα. Και η Τουρκία, με όπλο την τουρκοκυπριακή μειονότητα, ζητούσε αν όχι την... επιστροφή της Κύπρου στην κατοχή της, τουλάχιστον να διχοτομηθεί, πολιτική που υπηρετεί αταλάντευτα μέχρι και σήμερα. Στην Τουρκία το Κυπριακό είχε αναδειχθεί σε πρώτης προτεραιότητας εθνικό θέμα. Σημαντικό ρόλο στην προπαρασκευή και την εκτέλεση των «Σεπτεμβριανών» είχε ο σύλλογος «Η Κύπρος είναι τουρκική» (Kibris Türktür Cemiyet-KTC). Ο πρόεδρός του Χικμέτ Μπιλ ήταν δημοσιογράφος στην εφημερίδα «Hurriyet», ενώ προερχόταν από τον στενό κύκλο του τότε πρωθυπουργού Αντνάν Μεντερές.

Μια εβδομάδα πριν από το πογκρόμ, στις 29 Αυγούστου, στο Lancaster House του Λονδίνου συνεκλήθη τριμερής διάσκεψη Βρετανίας, Ελλάδας, Τουρκίας για την «κατάσταση στην Ανατολική Μεσόγειο» και πρωτίστως στην Κύπρο. Αδιέξοδο φυσικά, με το Λονδίνο στο πλευρό των τουρκικών διεκδικήσεων. Το απόγευμα της 5ης Σεπτεμβρίου, παραμονή του πογκρόμ, ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Φατίν Ρουστού Ζορλού αποχώρησε από τη διάσκεψη δηλώνοντας: «Παύουμε τη συμμετοχή μας. Θεωρούμε απαράδεκτο το ελληνικό αίτημα για αυτοδιάθεση της Κύπρου. Αν η Ελλάδα επιμένει, ας διαλέξει μεταξύ της Κύπρου και της φιλίας μας».

Τα «προεόρτια»

Η Ελλάδα δεν άλλαξε στάση. Ούτως ή άλλως, οι τουρκικές κινήσεις ήταν ήδη προσχεδιασμένες. Είχαν ήδη προλάβει να δώσουν ένα δείγμα γραφής. Την παραμονή της έναρξης της διάσκεψης, Κυριακή 28 Αυγούστου, την ώρα της Θείας Λειτουργίας, ομάδα 20 Τούρκων αναιτιολόγητα επιτέθηκε και λεηλάτησε τις εκκλησίες Παναγίας Νεοχωρίου και Ταξιαρχών Στενής στην Κωνσταντινούπολη. Παρ’ όλα αυτά, ουδείς διανοούνταν ότι λίγες ημέρες αργότερα θα ακολουθούσε η «Νύχτα των Κρυστάλλων» για τους Ελληνες της Κωνσταντινούπολης, ανάλογη εκείνης για τους Εβραίους της Γερμανίας.

Χρειαζόταν βεβαίως και η αφορμή. Σκηνοθετήθηκε, λοιπόν, μια κακότεχνη προβοκάτσια στη Θεσσαλονίκη, ικανή όμως να πυροδοτήσει την έκρηξη των φανατικών Τούρκων στην Πόλη. Τα μεσάνυχτα της 5ης προς 6η Σεπτεμβρίου εξερράγη βόμβα στον κήπο του τουρκικού προξενείου. Προκάλεσε μικρές ζημιές σε τζάμια στην παρακείμενη οικία όπου γεννήθηκε ο Κεμάλ Ατατούρκ. Διόλου τυχαίο το σημείο για τον ανάλογο συνειρμό, με τον ιδρυτή του νέου τουρκικού κράτους, αλλά και σφαγέα του μικρασιατικού Ελληνισμού. Η βόμβα, σύμφωνα με τις ελληνικές έρευνες, και όπως αποδείχτηκε στη δίκη των πρωταιτίων των γεγονότων το 1961, μεταφέρθηκε από τα ελληνοτουρκικά σύνορα από τον Φαΐκ και τοποθετήθηκε από τον Τούρκο κλητήρα του προξενείου.

Στις 4 το απόγευμα η εφημερίδα «Instabul Express» έβγαλε έκτακτη έκδοση για την επίθεση, με φωτογραφίες παραποιημένες που έδειχναν πολύ μεγαλύτερες ζημιές. Αμέσως σχεδόν ξεκίνησε συγκέντρωση-διαδήλωση στην πλατεία Ταξίμ με τη συμμετοχή έξαλλων Τούρκων κάθε κοινωνικής και μορφωτικής προέλευσης. Σε ελάχιστο χρόνο εξελίχθηκε σε λεηλασίες των καταστημάτων μη μουσουλμάνων στην οδό Ιστικλάλ στο Πέρα και επεκτάθηκε με επιθέσεις σε ελληνικές κατοικίες, εκκλησίες, σχολεία, ακόμη και νεκροταφεία, από έναν μαινόμενο όχλο.

Οργανωμένο σχέδιο

Αργότερα αποκαλύφθηκε ότι υπήρξε κατάλληλη προετοιμασία και σχέδιο στο οποίο συμμετείχαν σχεδόν 100.000 Τούρκοι. Περίπου 30.000 εξ αυτών μεταφέρθηκαν από άλλα γειτονικά σημεία. Πολλοί εφοδιάστηκαν με ρόπαλα, αξίνες, λοστούς, βενζίνη, ακόμη και δυναμίτιδα. Οι ελληνικοί στόχοι (καταστήματα, κατοικίες, εκκλησίες κ.ά.) είχαν προεπιλεγεί, ενώ η Αστυνομία θα παρέμενε απαθής, καλύπτοντας τους ταραχοποιούς και παρεμβαίνοντας κατόπιν εορτής. Εμφανείς ηγέτες του πλήθους δεν υπήρχαν. Με συνθήματα όπως «Θάνατος στους γκιαούρηδες», «Σπάστε, γκρεμίστε, είναι γκιαούρης», «Σφάξτε τους Ελληνες προδότες» κ.ά. οι διαδηλωτές όρμησαν με πρωτοφανή βιαιότητα για να σκοτώσουν, να βιάσουν, να προπηλακίσουν Ελληνες χριστιανούς και να καταστρέψουν τις περιουσίες τους. Ο απολογισμός ήταν φρικτός. Καταρχάς 16 Ελληνες κι ένας Αρμένιος νεκροί και 200 βιασμοί γυναικών, αν και μειονοτικοί κύκλοι μιλούσαν για δεκαπλάσιο αριθμό. Ιδιαίτερο μίσος επιδείχθηκε κατά των κληρικών. Ο επίσκοπος Παμφίλου Γεράσιμος και ο ηλικιωμένος μοναχός Χρύσανθος Μαντάς ξυλοκοπήθηκαν μέχρι θανάτου, άλλοι γυμνώθηκαν και διαπομπεύτηκαν. Ο μητροπολίτης Ηλιουπόλεως Γεννάδιος παραφρόνησε από τους ξυλοδαρμούς και αργότερα απεβίωσε.

Ανυπολόγιστες και οι υλικές ζημιές. Παρά την κήρυξη του στρατιωτικού νόμου μετά τα μεσάνυχτα, οι επιθέσεις συνεχίστηκαν για πολλές ώρες. Καταστράφηκαν ολοσχερώς 1.004 σπίτια, ενώ περίπου 2.500 υπέστησαν εκτεταμένες ζημιές. Επίσης, καταστράφηκαν 4.348 καταστήματα, 27 φαρμακεία, 26 σχολεία, 5 πολιτιστικοί σύλλογοι, οι εγκαταστάσεις 3 εφημερίδων, 12 ξενοδοχεία, 11 κλινικές, 21 εργοστάσια, 110 ζαχαροπλαστεία και εστιατόρια, 73 εκκλησίες λεηλατήθηκαν ή πυρπολήθηκαν, ενώ συλήθηκαν πολλοί τάφοι σε 2 κοιμητήρια, όπως και οι τάφοι των Πατριαρχών στη Μονή Μπαλουκλή. Δεν ήταν λίγοι πάντως οι Τούρκοι, συνδεόμενοι στενά με ελληνικές οικογένειες, που προσπάθησαν να τις προστατέψουν. Ετσι, πέρα από τα θύματα, μέσα σε λίγες ώρες η ελληνική οικονομική δραστηριότητα στην Πόλη καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς. Ταυτόχρονα, όμως, η Κωνσταντινούπολη στερήθηκε τον κοσμοπολιτισμό, την ελληνική κουλτούρα και ατμόσφαιρα που παρέμεναν όσο άκμαζε η ελληνική μειονότητα.

Σύμφωνα με δημοσίευμα της 12ης Αυγούστου 2008 της εφημερίδας «Radikal», οι ταραχές είχαν οργανωθεί από το Γραφείο Ειδικού Πολέμου (Özel Harp Dairesi), το οποίο είχε οργανωθεί από το ΝΑΤΟ για την αποτροπή του κομμουνιστικού κινδύνου. Βεβαίως, επρόκειτο για άλλοθι, καθώς όσοι συνελήφθησαν ως δήθεν κομμουνιστές για τη συμμετοχή τους στις ταραχές αφέθηκαν ελεύθεροι άνευ κατηγοριών. Είκοσι τρεις δικάστηκαν έναν χρόνο μετά και αθωώθηκαν.

Ταραχές, μικρότερης κλίμακας έγιναν και στη Σμύρνη. Αλλόφρονες διαδηλωτές εισέβαλαν στο ελληνικό προξενείο στην περιοχή Αλσαντζάκ, το οποίο και πυρπόλησαν με βενζίνη, με αποτέλεσμα να καεί ολοκληρωτικά. Αλλοι επιτέθηκαν στις κατοικίες των Ελλήνων αξιωματικών του ΝΑΤΟ και τις λεηλάτησαν, ενώ κατέστρεψαν και το εκκλησάκι της Αγίας Φωτεινής που λειτουργούσε στο συμμαχικό στρατηγείο για τις ανάγκες των Ελλήνων αξιωματικών. Μικρές, κυρίως φοιτητικές διαδηλώσεις έγιναν ακόμα σε Αγκυρα, Αδανα, Εσκισεχίρ. Δεν υπήρχαν όμως Ελληνες και οι ταραχές αποφεύχθηκαν.

Ο πρωθυπουργός Μεντερές απέδωσε τα γεγονότα σε «αυθόρμητη έκφραση του πατριωτικού αισθήματος που προκλήθηκε από την είδηση επικείμενων εκτελέσεων Τουρκοκυπρίων στις 28 Αυγούστου 1955». Γελοία «δικαιολογία», αλλά στον πυρήνα του προβλήματος. Εκδίωξη των Ελλήνων της Πόλης, αλλά και στο Κυπριακό τουρκικές «λύσεις».

Τουρκικές και ξένες τράπεζες υπολόγισαν τις ζημιές στην Κωνσταντινούπολη σε 1-2 δισ. τουρκικές λίρες. Ωστόσο, η τουρκική κυβέρνηση τις κοστολόγησε σε μόλις 69.578.744 λίρες ή 25 εκατ. δολάρια. Βρετανοί διπλωμάτες τις υπολόγισαν σε περίπου 200 εκατ. και η ελληνική κυβέρνηση σε 500 εκατ., σημερινής αξίας περίπου 2 δισ. δολαρίων.

Το τουρκικό κράτος κατέβαλε τελικά ως αποζημιώσεις λιγότερες από 10 εκατ. λίρες, ούτε το 1% της αξίας των καταστροφών, αλλά η ουσία είναι ότι η οικονομική καταστροφή και ο φόβος ανάγκασαν χιλιάδες Ελληνες ομογενείς να μεταναστεύσουν. Η αντίδραση της Αθήνας ήταν υποτονική. Ο τότε πρωθυπουργός Αλέξανδρος Παπάγος ήταν βαριά άρρωστος και η κυβέρνηση ουσιαστικά ήταν ακέφαλη. Συγχρόνως, υπήρξαν έντονες συμμαχικές πιέσεις, ιδίως από τον Αμερικανό υπουργό Εξωτερικών Τζον Φόστερ Ντάλες, που σύστησε αυτοσυγκράτηση στις δύο πλευρές. Στις 27 Μαΐου 1960 ομάδα αξιωματικών υπό τον στρατηγό Τζεμάλ Γκιουρσέλ ανέτρεψε με πραξικόπημα τον Μεντερές, κατέλαβε την εξουσία και οδήγησε σε δίκες 592 μέλη και συνεργάτες του Δημοκρατικού Κόμματος. Μία απ’ αυτές ήταν για το πογκρόμ. Ο Μεντερές και ο ΥΠΕΞ Ζορλού καταδικάστηκαν σε φυλάκιση 6 ετών. Οι ίδιοι, για παραβίαση του τουρκικού συντάγματος, καταδικάστηκαν σε θάνατο και απαγχονίστηκαν στη νήσο Ιμραλί τον Σεπτέμβριο του 1961.

Τρία συμπεράσματα

Στην περίπτωση του πογκρόμ της Κωνσταντινούπολης ίσως τα συμπεράσματα έπρεπε να προηγηθούν της εξιστόρησης. Δεν είναι τυχαίο ότι οι Τούρκοι επέλεξαν να προχωρήσουν το σχέδιό τους ενώ στην Αθήνα επικρατούσε κυβερνητική αστάθεια λόγω της ασθένειας του Παπάγου. Το σκηνικό επαναλήφθηκε το 1974, όταν η εισβολή στην Κύπρο έγινε εν μέσω εθνικής κρίσης στην Ελλάδα. Το ίδιο και στα Ιμια, το 1996, όταν η κυβέρνηση Σημίτη δεν είχε καν την ψήφο εμπιστοσύνης της Βουλής. Επίσης, οι ΗΠΑ εγκαινίασαν τότε την πολιτική ίσων αποστάσεων μεταξύ Ελλάδας - Τουρκίας, την οποία τηρούν σταθερά έκτοτε με μικρές αποκλίσεις. Στάση που τήρησαν τόσο στην τουρκική εισβολή στην Κύπρο όσο και στα γεγονότα των Ιμίων. Οι δε ηγέτες της Αγκυρας, είτε ισλαμιστές, είτε κεμαλιστές, είτε πρώην κεμαλιστές, όπως ο Μεντερές, τελικά είναι ή μπορούν να γίνουν το ίδιο επικίνδυνοι για την Ελλάδα, καθώς ο ανθελληνισμός είναι συστατικό στοιχείο της τουρκικής εθνικής στρατηγικής την οποία υπηρετούν.