Μάχη της Ντέρνα (1805): Η πρώτη επιχείρηση των ΗΠΑ εκτός συνόρων με τη βοήθεια Ελλήνων μισθοφόρων

Όπως είναι γνωστό, τα τελευταία χρόνια δεν υπάρχει σχεδόν κανένα σημείο του πλανήτη χωρίς αμερικανική στρατιωτική παρουσία. Ίσως πολλοί νομίζουν ότι αυτό ξεκίνησε τον 20ο αιώνα κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει. Μάλλον θα εκπλαγείτε, αν μάθετε ότι η πρώτη στρατιωτική επιχείρηση των Η.Π.Α. εκτός των συνόρων τους και μάλιστα υπερπόντια, έγινε το πολύ μακρινό 1805. Το 1776 οι Η.Π.Α. απέκτησαν την ανεξαρτησία τους από τη Βρετανία και 29 χρόνια αργότερα οι Αμερικανοί πεζοναύτες της εποχής έδρασαν στην Βόρεια Αφρική, στη λεγόμενη Μπαρμπαριά. Το ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι ότι μαζί τους πολέμησαν Άραβες, αλλά και 38 (κατ’ άλλους 40 ή 50)Έλληνες μισθοφόροι, οι οποίοι είχαν σημαντική συμβολή στην τελική επικράτηση των Αμερικανών πεζοναυτών που ήταν ελάχιστοι(8 – 10).

Όλη αυτή η επιχείρηση με τους Έλληνες μισθοφόρους εντάσσεται στο πλαίσιο του Α’ Βερβερικού πολέμου και ολοκληρώνεται με την μάχη της Ντέρνα(1805), πόλης που βρίσκεται σήμερα στην ανατολική Λιβύη. Οι Αμερικανοί, αν και διδάσκονται από το Δημοτικό τη συγκεκριμένη μάχη, παραλείπουν να αναφερθούν στην συνεισφορά των Ελλήνων, ενώ και ο ύμνος των Αμερικανών πεζοναυτών, που ξεκινά με αναφορά στη μάχη της Ντόρνα, δεν κάνει καμία μνεία στους Έλληνες. Αυτό είναι λογικό, δε συνηθίζεται σε κανενός είδους ύμνο μιας χώρας να γίνεται αναφορά σε βοήθεια άλλης. Κι αν λίγο-πολύ αυτά είναι αναμενόμενα, μας εντυπωσιάζει το γεγονός ότι για τη συμμετοχή των Ελλήνων και την καθοριστική συμβολή του στην νίκη των Αμερικανών είναι ελάχιστα όσα γράφονται και σε ελληνικές πηγές. Περισσότερο από όλους έχει ασχοληθεί με το θέμα ο διαπρεπής Ελληνοαμερικανός πανεπιστημιακός Harry Psomiades(Χάρης Ψωμιάδης), το σχετικό άρθρο του οποίου με τίτλο «To the shore of Tripoli» («Στην ακτή της Τρίπολης» ,της Αφρικής βέβαια) ανέβηκε στο διαδίκτυο στις 30 / 12 / 2015 και αποτέλεσε πολύτιμη πηγή για το σημερινό μας άρθρο. Ας δούμε όμως την ιστορία της Βόρειας Αφρικής πριν τη μάχη της Ντέρνα, καθώς αν την παρουσιάσουμε αποκομμένη, οι αναγνώστες μας θα μείνουν με αρκετές απορίες.

Η Μπαρμπαριά και οι πειρατές

Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία αναγνώστες μας ίσως έχουν ακούσει για την Μπαρμπαριά και το Τούνεζι. Πού βρίσκονται αυτές οι περιοχές; Με τον όρο Μπαρμπαριά ή Βερβερία ή Βαρβαρία(Berberie, Barbarie) είναι γνωστό το σύνολο των ορεινών περιοχών της βορειοδυτικής Αφρικής μεταξύ της Μεσογείου, των κόλπων της μικρής και της μεγάλης Σύρτης, της Σαχάρας και του Ατλαντικού. Οι Άραβες γεωγράφοι την ονόμαζαν Μαγκρέμπ(Δύση)ήΝτεζίρε ελ Μαγκρέμπ(νήσος της Δύσης). Περιλαμβάνει το Μαρόκο, την Αλγερία, την Τυνησία και συνήθως την Τριπολίτιδα. Το όνομα Μπαρμπαριά ή Βερβερία δεν προέρχεται από την λέξη βάρβαροι, αλλά είναι παραφθορά του ονόματος Βερβερία(χώρα των Βερβέρων). Στην αρχαιότητα υπήρχε και άλλη Βαρβαρία, η σημερινή Σομαλία. Δεν θα πρέπει να υπάρχει σύγχυση ανάμεσα στην Βερβερία της Β. Αφρικής και τη Σομαλία. Όσο για το Τούνεζι, έτσι ονομαζόταν η σημερινή Τυνησία, λόγω της αραβικής προφοράς της (Τούνες ή Τούνις).

Οι Βέρβεροι πειρατές

Ήδη από τον 16ο αιώνα η Μπαρμπαριά άρχισε να αυτονομείται από την Οθωμανική αυτοκρατορία στην οποία ανήκε. Ο πασάς του Αλγερίου, ο μπέης της Τύνιδας και ο μπέης της Τρίπολης επιδίωκαν να ανεξαρτητοποιηθούν από την Πύλη. Στην περιοχή της Μπαρμπαριάς δρούσαν ανεξέλεγκτα πειρατές, οι οποίοι με βάση τις ακτές της Αφρικής έκαναν επιθέσεις σε παράκτιους οικισμούς της Μεσογείου και του Ατλαντικού, αιχμαλώτιζαν και πουλούσαν σκλάβους, κούρσευαν πλοία κλπ.Στα τέλη του 18ου αιώνα η κατάσταση ήταν χαώδης. Η Οθωμανική αυτοκρατορία παρέπαιε, οι Μαλτέζοι ιππότες, άξιοι αντίπαλοι των Βερβέρων είχαν υποταχθεί στον Μέγα Ναπολέοντα, έτσι τα γαλλικά, αγγλικά και άλλα ευρωπαϊκά πλοία αναγκάζονταν να πληρώνουν λύτρα για να περνούν τα πλοία τους ανενόχλητα από τις ακτές της Β. Αφρικής. Το ίδιο έκαναν και τα πλοία του νεοσύστατου κράτους των Η.Π.Α.

Ο Τόμας Τζέφερσον αλλάζει τους κανόνες του παιχνιδιού

Το 1801 έγινε πρόεδρος των Η.Π.Α. ο Τόμας Τζέφερσον, ο κύριος συντάκτης της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας. Ο πασάς της Τρίπολης Γιουσούφ Καραμανλή απαίτησε 225.000 δολάρια(ισοδύναμα με 3,46 εκατομμύρια δολάρια το 2019) από τον Αμερικανό πρόεδρο για να επιτρέψει την ελεύθερη διέλευση πλοίων από την περιοχή του. Ήδη το 1784 είχε πέσει στα χέρια των Βερβέρων το πρώτο αμερικανικό πλοίο, το μπριγκαντίνι «Betsey», ενώ το 1785 ακολούθησαν οι σκούνες Mary και Dauphin. Καθεμία από τις τέσσερις ημιανεξάρτητες πολιτείες της Β. Αφρικής ζήτησε 660.000 δολάρια από τις ΗΠΑ για την απελευθέρωσή τους. Οι Αμερικανοί ήταν διατεθειμένοι να δώσουν μόνο 40.000 δολάρια. Τελικά, οι άνδρες των δύο πλοίων έμειναν δέκα χρόνια αιχμάλωτοι και οι Αμερικανοί αναγκάστηκαν να καταβάλουν 642.500 δολάρια και έναν επιπλέον ασαφή ετήσιο φόρο 21.600 δολαρίων για να απελευθερώσουν τα 115 μέλη των πληρωμάτων των πλοίων τους (1795).

Όταν ο Τόμας Τζέφερσον έγινε πρόεδρος των ΗΠΑ, άλλαξε τακτική. Δεν δέχτηκε το εξωφρενικό ποσό που ζητούσε ο Γιουσούφ Καραμανλή, ο οποίος κήρυξε πόλεμο στις ΗΠΑ. Πρόκειται για τον πρώτο ηγέτη στην παγκόσμια ιστορία που έκανε κάτι τέτοιο!

Πριν μάθει ο Τζέφερσον ότι ο πασάς της Τρίπολης κήρυξε πόλεμο εναντίον του, έστειλε στην περιοχή τρεις φρεγάτες και μία σκούνα με επικεφαλής τον Richard Dale με δώρα και επιστολές προς τον Γιουσούφ. Όταν όμως οι Αμερκανοί πληροφορήθηκαν ότι κηρύχθηκε πόλεμος εναντίον της χώρας τους, μην έχοντας εντολή να εμπλακούν σε σύρραξη με τους Βερβέρους, τέθηκαν υπό την ηγεσία μιας μοίρας του σουηδικού στόλου υπό τον Rudolf Cederstrom, που μαχόταν στην περιοχή από το 1800.

Ο πρώτος Βερβερικός πόλεμος (1801 – 1805)

Αν και ο Τζέφερσον έστειλε συνολικά 16 πλοία στην περιοχή, δεν πέτυχε πολλά πράγματα. Ο λεγόμενος πρώτος βερβερικός πόλεμος είχε ξεκινήσει (1801). Το 1803 μάλιστα το πλοίο «USS Philadelphia» καταλήφθηκε από τον στόλο της Τρίπολης και χρησιμοποιήθηκε εναντίον των Αμερικανών. Τελικά, με μία καταδρομική επιχείρηση στις 16 Φεβρουαρίου 1804,οι Αμερικανοί κατέλαβαν το πλοίο και το κατέστρεψαν εμποδίζοντας τη χρήση του από τους πειρατές.

Αρχηγός των Αμερικανών, ήταν ο Υπολοχαγός Stephen Decauro. Ο επικεφαλής των ναυτικών δυνάμεων των Η.Π.Α. Preble, διέταξε μια σειρά νέων επιθέσεων εναντίον της Τρίπολης, όμως δεν υπήρξαν απτά αποτελέσματα από αυτές. Μάλιστα, όταν προσπάθησε να χρησιμοποιήσει το πλοίο “Intrepid” με καπετάνιο τον Richard Somers, ως πυρπολικό, απέτυχε παταγωδώς, καθώς από εχθρικά πυρά ο Somers και το πλήρωμα του σκοτώθηκαν πριν προλάβουν να κάνουν οτιδήποτε.

Η μάχη της Ντέρνα (1805) - Οι Έλληνες μισθοφόροι

Είχαν περάσει σχεδόν τέσσερα χρόνια και οι Αμερικανοί δεν είχαν καταφέρει να κάμψουν την αντίσταση των Βερβέρων. Τότε, εμφανίστηκε στο προσκήνιο ο William Eaton, πρώην αξιωματικός του στρατού και πρόξενος των Η.Π.Α. στην Τύνιδα. Αυτός έπεισε τον πρόεδρο Τζέφερσον και τον νέο διοικητή των Αμερικανικών δυνάμεων στη Μεσόγειο Samuel Barron, να υποστηρίξουν τον Χαμέτ Καραμανλή, μεγαλύτερο αδελφό του Γιουσούφ, ο οποίος είχε ανατραπεί από τον αδελφό του και βρισκόταν αυτοεξόριστος στην Αίγυπτο.Στις 25 Νοεμβρίου 1804, ο Eaton έφτασε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και αφού βρήκε τον Χαμέτ πασά, άρχισε να οργανώνει ένα μικρό στρατό για να κινηθεί εναντίον της Τρίπολης.

Στις 8 Μαρτίου 1805, ο Eaton με ένα ετερόκλητο στράτευμα, ξεκίνησε για την Ντέρνα, την δεύτερη μεγαλύτερη πόλη, εκείνη την εποχή, του πασαλικιού της Τρίπολης. Ο στρατός του Eaton, αποτελούνταν από 9 Αμερικανούς πεζοναύτες, με επικεφαλής τον Υπολοχαγό O’Bannon, 38 Έλληνες μισθοφόρους (κατά τον Harry Psomiades) ενώ σε άλλες πηγές γίνεται λόγος για 40 ή και 50 Έλληνες οι οποίοι είχαν επικεφαλής τον Υπολοχαγό Κωνσταντίνο (αλλού αναφέρεται ως καπετάν Κωνσταντής) και τον Λούκο Ουκοβιτς, 28 Ευρωπαίους διαφόρων εθνικοτήτων, από τους οποίους 25 ήταν πυροβολητές, υπό την ηγεσία του Sclim Comb και των Υπολοχαγών Connant και Roco. Ο Χαμέτ πασάς, είχε μαζί του περίπου 90 άνδρες. Μαζί με κάποιους Άραβες ιππείς και πεζούς (οι οποίοι ήταν γύρω στους 100), η συνολική δύναμη που είχε επικεφαλής τον Eaton, έφτανε τους 400 άνδρες, ενώ το “στράτευμα”, είχε στη διάθεση του και 107 καμήλες.

Η δύναμη αυτή, διήνυσε μία απόσταση πάνω από 500 μίλια (800 χιλιόμετρα) κατά μήκος της λιβυκής ερήμου, έχοντας να αντιμετωπίσει εκτός από τις συνήθεις στην περιοχή αμμοθύελλες, έλλειψη τροφίμων και νερού. Ακόμα και ο Χαμέτ πασάς, δεν ήταν πάντα συνεργάσιμος, ενώ υπήρχαν και ανταρσίες από τους Άραβες, οι οποίοι όμως αντιμετωπίστηκαν επιτυχώς χάρη στου Έλληνες, όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Eaton, και τους Αμερικανούς πεζοναύτες. Τελικά, στις 24 Απριλίου 1805, ενάμιση μήνα μετά την αναχώρηση τους από την Αλεξάνδρεια, έφτασαν στα περίχωρα της Ντέρνα. Είχαν απομείνει όμως μόνο 200 πολεμιστές. Ο Eaton ζήτησε από τον Μουσταφά μπέη, διοικητή της Ντέρνα και άνθρωπο του Γιουσούφ να του επιτρέψει να προχωρήσει προς την Τρίπολη, όμως εκείνος αρνήθηκε. Έτσι μοιραία ήρθε η σύγκρουση. Τρεις μέρες αργότερα, με τη βοήθεια από τρία αμερικανικά μπρίκια που σφυροκοπούσαν την πόλη, η Ντέρνα έπεσε στα χέρια του Eaton και του Χαμέτ Καραμανλή. Ο Eaton στην αλληλογραφία του εκθειάζει επανειλημμένα τους Έλληνες. Μάλιστα, σε κάποιο σημείο γράφει χαρακτηριστικά ότι “supported their ancient character” (“υποστήριξαν τον αρχαίο τους χαρακτήρα” είναι η μετάφραση κατά λέξη). Ουσιαστικά, ο Eaton ήθελε να τονίσει ότι οι Έλληνες μαχητές, ήταν άξιοι συνεχιστές της πολεμικής παράδοσης των αρχαίων προγόνων τους. Μάλιστα, όταν τον Μάιο οι άνδρες του Γιουσούφ πασά επιχείρησαν να ανακαταλάβουν την Ντέρνα, αντιμετωπίστηκαν με επιτυχία από μια μικρή δύναμη 35 Ελλήνων και Αμερικανών. Μάλιστα, κάνει λόγο για τον “σταθερό και ανδρικό” χαρακτήρα των Ελλήνων. Η μάχη αυτή, έγινε στις 13 Μαΐου 1805. Χωρίς τους Έλληνες, ο Eaton δεν θα κατόρθωνε να καταλάβει την Ντέρνα. Ήταν αυτοί που με τους Αμερικανούς πεζοναύτες, με αιφνιδιαστική επίθεση, κατέλαβαν τα 8 κανόνια των υπερασπιστών της Ντέρνα και εξουδετέρωσαν τους χειριστές τους. Άρχισαν να κανονιοβολούν τους αμυνόμενους που βρίσκονταν μέσα στην Ντέρνα, οι οποίοι έπεσαν όμως πάνω στους άνδρες του Χαμέτ που είχαν καταλάβει το δυτικό τμήμα της πόλης και πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Μετά και τη νίκη των Αμερικανών και Ελλήνων στις 13 Μαΐου, ο Γιουσούφ πασάς πανικόβλητος, υπέγραψε συνθήκη ειρήνης με ευνοϊκούς όρους για τις Η.Π.Α. Στη μάχη της Ντέρνα, σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν εννιά Έλληνες, ενώ από του εννιά Αμερικανούς, δύο σκοτώθηκαν και τρεις τραυματίστηκαν. Είναι άγνωστο ποιες ήταν οι απώλειες των ανδρών του Γιουσούφ Καραμανλή.

Μετά την αμερικανική νίκη, ο Υπολοχαγός O’Bannon, ύψωσε την αμερικανική σημαία στη Ντέρνα. Πρόκειται για την αμερικανική σημαία της περιόδου 1795-1818, με 15 αστέρια σε κύκλο. Ήταν η πρώτη στρατιωτική νίκη των Η.Π.Α. στο εξωτερικό και μάλιστα εκτός Αμερικής, στην Αφρική. Πάντως, μετά την υπογραφή της ειρήνης, παρά την επιμονή του Eaton να συνεχίσουν τον πόλεμο εναντίον του Γιουσούφ Καραμανλή, η Ντέρνα εκκενώθηκε από Αμερικανούς, Έλληνες και άνδρες του Χαμέτ. Ο Eaton, θεώρησε τη συγκεκριμένη ενέργεια προδοτική. Επέστεψε στις Η.Π.Α. και δεν έπαψε να κατηγορεί σφοδρά τους υπεύθυνους για την “ανέντιμη τριπολιτική ειρήνη του 1805”. Για τους Έλληνες, έχουμε την πληροφορία ότι πήγαν στη Σικελία και από εκεί σε διάφορα μέρη της Ευρώπης. Έτσι τελείωσε ο πρώτος βερβερικός πόλεμος.

Ποιοι ήταν οι Έλληνες μισθοφόροι της Ντέρνα;

Όπως αναφέραμε, οι αριθμοί που δίνουν οι πηγές, είναι διαφορετικοί. Ο Eaton μάλιστα, αναφέρεται σε 26 Έλληνες και τους δύο αρχηγούς τους. Ο καθηγητής Psomiades ασχολήθηκε εκτενώς με τους Έλληνες της Ντέρνα, στο άρθρο του στο οποίο αναφερθήκαμε παραπάνω. Ας δούμε τα κυριότερα σημεία όσων γράφει.

Για τον Luco Ulovic, θεωρεί ότι μπορεί να ήταν ελληνόφωνος Σλάβος ή Έλληνας με σλαβικό όνομα. Ωστόσο, ο Adam S. Eterovich στο www.croatia.org, θεωρεί τον Ulovic Κροάτη (γιατί όχι Σέρβο ή Μαυροβούνιο όμως;). Μας δίνει επίσης την πληροφορία ότι στο εκστρατευτικό σώμα του Eaton, μετείχε κι ένας γιατρός, ο Francisco Mendrici, ενώ συμφωνεί ότι οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν 38.

Επανερχόμενοι στον καθηγητή Psomiades, αυτός αποκλείει το ενδεχόμενο οι Έλληνες της Ντέρνα, να ήταν μέλη της ελληνικής παροικίας στην Αίγυπτο, η οποία ήταν κυρίως εμπορική και δεν είχε παράδοση κλεφταρματολών. Θεωρεί πιθανότερη την εκδοχή να κατάγονταν από τη Πελοπόννησο και να μεταφέρθηκαν μετά τη Συνθήκη του Καμποφόρμιο (1797), από Γάλλους ή Άγγλους στην Αίγυπτο. Δεν αποκλείει πάντως το ενδεχόμενο να ήταν και Σουλιώτες, οι οποίοι χρησιμοποιούνταν από τους Γάλλους στους πολέμους. Άλλη πηγή, αναφέρει ότι επρόκειτο για Κρητικούς. Δυστυχώς, ο Eaton δεν άφησε περισσότερα στοιχεία για την καταγωγή των Ελλήνων και έτσι πρέπει να αρκεστούμε σε εικασίες. Εκείνο που έχουμε να προσθέσουμε, είναι ότι η μετάβαση τους στη Σικελία και από εκεί σε ευρωπαϊκές χώρες μετά τη μάχη της Ντέρνα, απομακρύνει, κατά την άποψη μας, το ενδεχόμενο οι μισθοφόροι αυτοί να προέρχονταν από την Αίγυπτο, γιατί, λογικά, έπρεπε να επιστρέψουν στην Αλεξάνδρεια. Τίποτα δεν αποκλείεται όμως...

Όσο για το αν ο Luco Ulovic ήταν Έλληνας, εκείνο που έχουμε να σημειώσουμε, είναι ότι το 1805 όλα τα Βαλκάνια βρίσκονταν κάτω από οθωμανική κατοχή. Είναι γνωστή η συμμετοχή Βαλκάνιων αγωνιστών στην Επανάσταση του 1821, με κορυφαίος τον Μαυροβούνιο Vaso Brajevic, που έγινε γνωστός ως Βάσος Μαυροβουνιώτης, παίρνοντας μέρος σε τουλάχιστον δέκα μάχες, τον αδελφό του Ράντο και τον Σέρβο Χατζηχρήστο, ο οποίος αν και με το μέρος των Τούρκων αρχικά, μετά την άλωση της Τριπολιτσάς πολέμησε γενναία στο πλευρό των Ελλήνων. Αν και αιχμαλωτίστηκε από τον Ιμπραήμ, ανταλλάχθηκε με άλλους αιχμαλώτους και αργότερα έπαιξε σημαντικό ρόλο στην απελευθέρωση της Ναυπάκτου.

Ο απόηχος της μάχης της Ντέρνα

Οι Αμερικανοί θεωρούν πολύ σημαντική τη μάχη και τη νίκη στη Ντέρνα. Έχουν γραφτεί ποιήματα, φιλοτεχνήθηκαν πίνακες, ενώ γυρίστηκαν και ταινίες, όπως το φιλμ “Tripoli” (1950), με τους John Rayne και τη διάσημη Maureen O’ Hara. Το 1806, φτιάχτηκε στην Ιταλία από περίφημα μάρμαρα της Καράρα “Το Μνημείο της Τρίπολης”, για όσους συμμετείχαν στη μάχη της Ντέρνα. Στη συνέχεια, μεταφέρθηκε στις Η.Π.Α. και τοποθετήθηκε αρχικά στο Washington Navy Yard, αργότερα στη δυτική βεράντα του εθνικού Καπιτωλίου και τέλος, από το 1860 στην Αμερικανική Ναυτική Ακαδημία, στην Ανάπολη του Μέριλαντ. Φυσικά, ανάλογο μνημείο στη χώρα μας θα είχε βανδαλιστεί προ πολλού… Στον ύμνο (εμβατήριο) των Αμερικανών πεζοναυτών, υπάρχει σχετικός στίχος: “From the Halls of Montezuma. To the shores of Tripoli...”. Ωστόσο, οι Αμερικανοί αποσιωπούν τελείως ή υποβαθμίζουν την ελληνική συμμετοχή στη μάχη της Ντέρνα. Θα ήταν αδύνατο δέκα Αμερικανοί πεζοναύτες να καταλάβουν την πόλη, χωρίς την ελληνική βοήθεια. Ο Eaton όπως είδαμε, ήταν σαφής.

Επίλογος

Η αλήθεια είναι ότι εκπλαγήκαμε κι εμείς από όλη αυτή την ιστορία, καθώς δεν γνωρίζαμε για τη συμμετοχή των Ελλήνων στη μάχη της Ντέρνα. Προφανώς, απειροελάχιστοι Έλληνες ξέρουν κάτι σχετικό. Καλό είναι η Ελληνική Πολιτεία, έστω και 216 χρόνια αργότερα, να φέρει το γεγονός στην επιφάνεια, να το αναδείξει εκτενέστερα και να φροντίσει να προβληθεί στις Η.Π.Α. Ο Αμερικανός πρέσβης κύριος Πάιατ, που δείχνει ν ’αγαπά τόσο πολύ την Ελλάδα, θα μπορούσε να ενημερώσει τους συμπατριώτες του για το ποιοι είναι οι πραγματικοί φίλοι και σύμμαχοι τους, ποιοι ήταν πάντα στο πλευρό των Αμερικάνων, ποιοι έδωσαν τη ζωή τους για την Αμερική και για τις παγκόσμιες αξίες και πόσο πολύ έχουν αδικηθεί διαχρονικά. Γι' αυτό το τελευταίο, φταίμε κι εμείς και, κυρίως, οι εκάστοτε ηγεσίες μας. Ωστόσο, θεωρούμε ότι η ελληνική ιστορία, είναι γεμάτη από ήρωες και σπουδαία κατορθώματα, τα οποία δυστυχώς είναι ελάχιστα γνωστά στη Ελλάδα και καλό θα είναι όλα αυτά να διδάσκονται στα σχολεία, έστω και με χρονοκαθυστέρηση πολλών δεκαετιών...