«Βασιλική» επένδυση στην ιστορία και το περιβάλλον

Κομμάτι του εθνικού μας πλούτου που φαίνεται να αποκτά ξανά ζωή μέσω της αναγέννησης των κτιρίων και της περιοχής είναι αναμφίβολα το Τατόι. Το μέρος που είναι ταυτισμένο με τα βασιλικά ανάκτορα και μια περασμένη σελίδα της Ιστορίας μας δεν είναι ωστόσο μόνο το παλάτι: είναι ένα σπάνιας πανίδας και χλωρίδας ειδυλλιακό μέρος που καταλήγει σε δάσος με ελάφια, ζαρκάδια, ακόμα και είδη λύκων που τείνουν προς εξαφάνιση, με πολύτιμους θησαυρούς, πέτρινα γεφύρια, δύο λίμνες μοναδικής ομορφιάς, αμπελώνες, ένα αλπικό ξενοδοχείο και τους δεσπόζοντες βασιλικούς τάφους, ακόμα και εκείνο της «μητέρας της Ψυχανάλυσης» Μαρίας Βοναπάρτη.

Ο υποψιασμένος επισκέπτης στα κτήματα Τατοΐου εντυπωσιάζεται όχι μόνο από την αρχιτεκτονική που παραπέμπει στην αυτοκρατορική εποχή των Ρώσων τσάρων και από τον φυσικό πλούτο, αλλά και από τα μοναδικής αξίας αντικείμενα: ξεχωρίζουν, μεταξύ άλλων, η μαρμάρινη μπανιέρα του βασιλιά που δεσπόζει ακόμα σε κάποια γωνιά του κήπου, αλλά και οι χρυσοποίκιλτες άμαξες που περιλαμβάνονται μεταξύ των κινητών αντικειμένων που έχουν ήδη εκτιμηθεί. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι σε αυτό τον τόπο που ταυτίστηκε με την τελευταία στάση των Σπαρτιατών στον Πελοποννησιακό Πόλεμο μέχρι την παύση του θεσμού της βασιλείας την περίοδο της χούντας έχουν υπάρξει μερικές από τις συγκλονιστικότερες στιγμές της Ιστορίας μας, ενώ από εκεί έχουν περάσει επιφανείς προσωπικότητες έως θεωρητικοί, ιστορικοί και καλλιτέχνες. Επομένως, είναι ένα μεγάλο στοίχημα ένας τόπος που μοιάζει ιδιαίτερα φορτισμένος από μνήμες και σήμερα μάλλον στοιχειωμένος, να γίνει μια κοιτίδα σύγχρονης ζωής και πολιτισμού, ανοιχτός στο κοινό.

Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που οι πρώτες προγραμματικές δηλώσεις του πρωθυπουργού, εκτός από το μεγάλο του σχέδιο για το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και την ενοποίησή του με το γειτονικό «Ακροπόλ», αναμφίβολα είναι το Τατόι. Η αξιοποίησή του, για την οποία η αλήθεια είναι ότι έχει δείξει ιδιαίτερα μεγάλη μέριμνα και φροντίδα ο Σύλλογος Φίλων του Κτήματος Τατοΐου, συνιστά την καλύτερη εγγύηση για τη μετατροπή του μέρους σε ένα σπουδαίο σχέδιο ανάπτυξης και πολιτισμού. Σχέδια ήδη υπάρχουν, αλλά απαιτείται πολλή δουλειά και είναι αρκετά τα βήματα που πρέπει να γίνουν ώστε να ευοδωθεί το φιλόδοξο αυτό πρότζεκτ στην πράξη.

Ηδη ο Σύλλογος Φίλων του Κτήματος Τατοΐου, ένας ανεξάρτητος οργανισμός με 150 μέλη και 2.500 φίλους, έχει συμβάλει με το έργο του σε μια σειρά από σημαντικές κινήσεις όπως η χρηματοδότηση της συντήρησης των κινητών αντικειμένων και κάποιων από τα κτίρια αλλά και ο σχεδιασμός των μελετών για τη μετατροπή του κτήματος με τα 40 συνολικά κτίρια -τα 27 είναι ήδη χαρακτηρισμένα- σε ένα «σύγχρονο και βιώσιμο μητροπολιτικό πάρκο». Με προεξάρχουσα τη μορφή του Βασίλη Κουτσαβλή, ενός ανήσυχου νέου που έχει καταφέρει να οργανώσει τον σύλλογο και να διοργανώσει πρωτοβουλίες που μέχρι πρότινος έμοιαζαν αδιανόητες, ο σύλλογος είναι γνωστός όχι μόνο για τις ξεναγήσεις που διοργανώνει στο Τατόι, αλλά και για το ολοκληρωμένο πλάνο αναβίωσης, το οποίο έχει καταθέσει και παρουσιάσει στο κοινό. Το ευχάριστο είναι ότι αυτές οι πρωτοβουλίες φαίνονται τώρα να αξιοποιούνται ανάλογα από το υπουργείο Πολιτισμού, καθώς, σύμφωνα με πληροφορίες, υπάρχει συνεργασία μεταξύ του συλλόγου και της σημερινής υπουργού Λίνας Μενδώνη, η οποία γνωρίζει το ζήτημα από πρώτο χέρι. Ηταν άλλωστε γενική γραμματέας όταν το 2003 είχε φτιαχτεί ένας φάκελος -με τη βοήθεια του Κώστα Σταματόπουλου, που είναι και ο άνθρωπος που έχει εκδώσει το πιο ολοκληρωμένο βιβλίο για την ιστορία του Τατοΐου- βάσει του οποίου μπόρεσε να εξασφαλιστεί η κήρυξη των 27 κτιρίων που βρίσκονται εκεί ως νεωτερικών μνημείων.

Πέντε εκατ. ευρώ για συντήρηση

Αυτό επίσης βοήθησε ώστε να προχωρήσει μια σειρά από χρηματοδοτήσεις διόλου ευκαταφρόνητων ποσών που τελικά έφτασαν τα 5 εκατ. ευρώ και έτσι κατάφεραν να συντηρηθούν οι 23.000 κινητοί θησαυροί που υπάρχουν κρυμμένοι αυτή τη στιγμή σε κοντέινερ. Δεν πρόκειται για αστικό μύθο, αλλά για πραγματικότητα, με πολλά κομμάτια να θεωρούνται σπάνιας αξίας, ανάμεσα στα οποία -δηλαδή όσα γλίτωσαν από την υφαρπαγή το 1991 από τον Κωνσταντίνο Γλύξμπουργκ, τα οποία αργότερα βγήκαν στο σφυρί από τον οίκο Christie’s, μετά το οριστικό πέρασμα του Τατοΐου στο Δημόσιο- ξεχωρίζουν από σπάνιοι πίνακες έως τρεις Rolls Royce, βασιλικές χρυσοποίκιλτες άμαξες, μεταξύ των οποίων και η ιστορική άμαξα που χρησιμοποιήθηκε στον γάμο της Σοφίας με τον Χουάν Κάρλος της Ισπανίας, ένα Fiat με ψάθινα καθίσματα, τα οποία «φιλοξενούνται» στους αλλοτινούς στάβλους του Γεωργίου Α’ μέχρι πορσελάνες, διακοσμητικά κ.λπ.

Το καλό είναι ότι όλα αυτά θα μπορούσαν να εκτεθούν στο κοινό σε περίπτωση που λειτουργήσει το μουσείο που θα στεγάζεται στα βασικά ανάκτορα. Οπως ανακοίνωσαν από κοινού ο κ. Μητσοτάκης και η κυρία Μενδώνη, το Πολιτισμού θα συντονίζει τις απαραίτητες ενέργειες ανάμεσα στα υπουργεία αλλά και τους ανεξάρτητους φορείς που εμπλέκονται στην υπόθεση «Τατόι». «Κεντρικός στόχος της παρέμβασης στο Τατόι», όπως δήλωσαν ο πρωθυπουργός και η υπουργός, «είναι να αναδειχθεί το πρώην βασιλικό κτήμα ως ενιαία πολιτιστική οντότητα με τη χρήση των ανακτόρων ως μουσείου, την ανάδειξη της ιστορικής ταυτότητας των υπόλοιπων κτιρίων και την επίλυση των θεσμικών ζητημάτων, ώστε να ρυθμιστούν οι χρήσεις γης. Με τον τρόπο αυτό, ο συγκεκριμένος χώρος θα γίνει για πρώτη φορά πόλος έλξης όχι μόνο για τους Αθηναίους, αλλά και για τους ξένους επισκέπτες, ενώ ιδιαίτερη μέριμνα θα ληφθεί για την προστασία του δάσους που αποτελεί μοναδικό πνεύμονα για την Αττική». Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο προκρίνεται ως απαραίτητη η δημιουργία ενός συντονιστικού φορέα υπό την εποπτεία, πάντα, του υπουργείου Πολιτισμού ώστε να αποφευχθούν οι υπερβολές και η μετατροπή του μέρους σε μια έκταση ανεξέλεγκτης εκμετάλλευσης.

Η ιδιωτική παρέμβαση θα είναι, σύμφωνα με πληροφορίες, βασική και θα αφορά κυρίως την εκμετάλλευση του ξενοδοχείου «Τατόιον», το οποίο αποτελούσε ένα αλπικό θέρετρο και τώρα αναμένεται να λειτουργήσει ως ένα αντίστοιχης αισθητικής boutique hotel. Σε συνδυασμό με την ύπαρξη του μουσείου και των γύρω χώρων, των επιβλητικών κήπων και της προέκτασής τους προς τη δασική περιοχή, το μέρος αναμένεται να φαντάζει σαν ένας επίγειος παράδεισος, θελκτικός τόσο για τους Ελληνες όσο και για τους ξένους που είναι εξοικειωμένοι με τέτοιου είδους εκτάσεις. Είναι άγνωστο στο κοινό, αλλά γύρω από το πανέμορφο δάσος ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα ο τότε διευθυντής των βασιλικών κτημάτων Λουδοβίκος Μίντερ είχε καταφέρει να φτιάξει μια φυσική ζώνη πυρασφάλειας και ανεμοπροστασίας με υπέροχα, επιβλητικά κυπαρίσσια «βραδείας καύσεως», με κερασιές, σπάνιες καλλιέργειες εσπεριδοειδών, πολλές από τις οποίες ευδοκιμούν ακόμα στο κτήμα όπου δεσπόζει ένα κτίσμα σπάνιας αρχιτεκτονικής και αισθητικής όπως είναι το βουτυροκομείο. Το φημισμένο Δεκελεικόν Βούτυρο παραγόταν ακριβώς σε αυτό το περίοπτο οίκημα με τα σπάνια ολλανδικά κεραμίδια, στην άλλη πλευρά από τον λόφο, όπου φημολογείται ότι υπάρχει ο τάφος του τραγικού μας ποιητή Σοφοκλή τον οποίο μάλιστα ανακάλυψε ο ίδιος ο Μίντερ.

Aντίγραφο των Ανακτόρων Πέτερχοφ

Οι μυθιστορηματικές ιστορίες όμως γύρω από το Τατόι δεν σταματούν ποτέ: ακόμα και το σχέδιο του παλατιού συνιστά αντίγραφο των Ανακτόρων Πέτερχοφ. Ηταν τέλη του 1880 όταν ο αρχιτέκτονας Σάββας Μπούκης ταξίδεψε στην Αγία Πετρούπολη με την εντολή του Γεωργίου Α’ να αντιγράψει την περίφημη «Αυλή του Πέτρου», όπως αποκαλείται το βασιλικό ανάκτορο που οικοδομήθηκε από τον τσάρο της Ρωσίας Πέτρο Α’ τον Μεγάλο. Οι εργασίες ανέγερσης του γνήσιου αντιγράφου ξεκίνησαν το 1884 και περατώθηκαν στα τέλη του 1886.

Αν σκεφτεί κανείς ότι το ανάκτορο είχε ως πρότυπο τις Βερσαλλίες, μπορεί να φανταστεί την αρχιτεκτονική του σπουδαιότητα. Το παράξενο είναι ότι τη συγκεκριμένη αναλογία την εντόπισε η τότε γενική γραμματέας του υπουργείου Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, που τώρα η μοίρα τη φέρνει να κρατάει ξανά στα χέρια της τα συγκεκριμένα σχέδια με την προοπτική της αναβίωσης του ιστορικού κτιρίου. Σε μια ιστορία που μοιάζει κατευθείαν βγαλμένη από ρωσικά μυθιστορήματα, η ανακάλυψη της κυρίας Μενδώνη επιβραβεύτηκε με τον ιδανικότερο τρόπο, καθώς οι Ρώσοι προθυμοποιήθηκαν να παραχωρήσουν τα ακριβή σχέδια με βάση τα οποία κατάφερε να γίνει και η αρχιτεκτονική μελέτη! Εχοντας περάσει ήδη από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ) και με άλλες υπάρχουσες μελέτες που έχουν κατατεθεί από το 2015 το υπουργείο δεν μπορεί παρά να αισιοδοξεί ότι η προοπτική της ανάπλασης του Τατοΐου και επαναλειτουργίας του μουσείου είναι παραπάνω από ρεαλιστική. Ειδικά όσον αφορά το μουσείο, παρότι εκκρεμούν για την ώρα η στατική και ηλεκτρολογική μελέτη, άπαξ όμως αυτές υπάρχουν, δεν τίθεται θέμα να μη βρεθούν οι πόροι.

Ωστόσο κανείς δεν μπορεί να εμμείνει μόνο στο θέμα του μουσείου χωρίς να έχει μια ολιστική θεώρηση του Τατοΐου ως ιστορικής και πολιτιστικής οντότητας σημαίνουσας βαρύτητας. Εκτός των κτιρίων που πρέπει να αναστηλωθούν και του περιβάλλοντος χώρου, στο Τατόι υπήρχαν, ως γνωστόν, αμπελώνες που παρήγαν και το ξακουστό κρασί Chateau Decelie, για τους οποίους έχουν εκφράσει ήδη ενδιαφέρον τα οινοποιεία Μπουτάρη.


Σοκαριστικά είναι πάντως για τον επισκέπτη και τα γκραφίτι που αμαυρώνουν τον εθνικό μας πλούτο. Επομένως, η συμβολική κίνηση της κυρίας Μενδώνη να ζητήσει από το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη και τον υπουργό συνάδελφό της Μιχάλη Χρυσοχοΐδη να παράσχει φύλαξη στην περιοχή μαρτυρά τη βούλησή της να υπάρξει τουλάχιστον προστασία της περιοχής, ενώ μαρτυρά καλή συνεννόηση μεταξύ των υπουργείων που εμπλέκονται στο μεγάλο πρότζεκτ που λέγεται «αναβίωση του Τατοΐου». Αλλωστε δεν πρόκειται μόνο για έναν τόπο αναψυχής και εκπαίδευσης, αλλά και εκεί όπου υπάρχουν κρυμμένα μυστικά και αναμνήσεις ανάμεσα σε δάση, σπάνια δέντρα, παλιά ανάκτορα, καταρράκτες και λίμνες. Εξάλλου, κανείς πολίτης της Γαλλίας, μιας βαθιά δημοκρατικής χώρας με αποδεδειγμένη έχθρα προς τον βασιλικό θεσμό, δεν σκέφτηκε ποτέ να εγκαταλείψει τις Βερσαλλίες στο έλεός τους...

Τατόι: Το ξεχασμένο πετράδι του στέμματος


Ιστορική αναδρομή στα θερινά βασιλικά ανάκτορα, εκεί όπου γράφτηκε η Ιστορία του σύγχρονου ελληνικού έθνους με υψηλούς καλεσμένους, υπέρλαμπρες δεξιώσεις, αλλά και πολέμους,
εθνικές καταστροφές, εξορίες, πραξικοπήματα. Εκεί όπου βασίλεψαν για δεκαετίες η εγκατάλειψη, το πλιάτσικο και η υποκρισία, ανατέλλει ξανά η ελπίδα μετά τις κυβερνητικές εξαγγελίες


Μόλις 15 χλμ. βόρεια της Αθήνας υπάρχει ένα κατάφυτο στολίδι της αττικής γης. Σε οποιοδήποτε μέρος του πλανήτη το καταπράσινο κτήμα των περίπου 50.000 στρεμμάτων με προεξάρχον το θερινό ανάκτορο Τατοΐου και των 40 ακόμη πετρόκτιστων κτιρίων θα ήταν ταυτόχρονα εθνικό μουσείο, αρχαιολογικός χώρος, μητροπολιτικό πάρκο και νεότερο μνημείο ιστορικής κληρονομιάς.

Στη σύγχρονη Ελλάδα είναι απλώς ένα απαξιωμένο ρημάδι, παρατημένο στην αδιαφορία, στη φθορά και την εγκατάλειψη στη μοίρα του. Τυλιγμένο από ένα πλούσιο δασικό οικοσύστημα, έχει γλιτώσει στο παρά πέντε πριν γίνει κάρβουνο και στάχτη από πέντε καταστροφικές πυρκαγιές στην Πάρνηθα στη διάρκεια ενός περίπου αιώνα. Καθημερινά όμως απειλείται από τους αμελείς εκδρομείς του Σαββατοκύριακου που στήνουν εκεί πρόχειρες ψησταριές για μπάρμπεκιου, ενώ φεύγοντας προσθέτουν ασύδοτοι τόνους σκουπίδια και εγκαταλείπουν έκθετες τις βιολογικές κενώσεις τους σε έναν χώρο που έχει να καθαριστεί 50 ολόκληρα χρόνια. Επιπλέον έχει κινδυνεύσει επί δεκαετίες να ερημοποιηθεί από βανδαλισμούς, λεηλασίες και συστηματική παράνομη υλοτόμηση και αποξήλωση. Χώρια που τα τελευταία χρόνια μπουκάρουν, δίχως άδεια από κανέναν, κάποιοι φωτογράφοι και στυλίστες, οι οποίοι έχουν ανακαλύψει εκεί το ειδυλλιακό σκηνικό για γαμήλιες φωτογραφήσεις σε στυλ παλατιανού γκόθικ. Στέκονται τα ζευγάρια και απαθανατίζονται μπροστά σε μισογκρεμισμένα κτίσματα, ρημαγμένους κήπους, χορταριασμένες αλέες, καταρρέοντα τοξωτά λίθινα γεφύρια, άδειες στέρνες, λεκιασμένες και γαριασμένες μαρμάρινες επιγραφές, παραμελημένα γλυπτά όπως το χάλκινο άγαλμα του έφιππου Κοζάκου κυνηγού και αφρόντιστες τεχνητές λίμνες σαν την Κιθάρα και τη Χήνα με τον πέτρινο καταρράκτη.





Τσάμπα ντεκόρ

Αν όμως οι φιλήσυχοι περιπατητές βολεύονται με μερικές selfies βαδίζοντας σαν σε περασμένες εποχές σε μονοπάτια σκιασμένα από μοναδικά υπεραιωνόβια κυπαρίσσια, υπάρχουν και μερικοί φαντασμένοι νεόνυμφοι που επιχειρούν να βιώσουν φωτογραφικά ένα γαλαζοαίματο παραμύθι. Με τσάμπα ντεκόρ τα απομεινάρια μερικών πολυτελών Rolls Royce, που κάποτε μετέφεραν τον Τίτο, τον ντε Γκολ, τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο και άλλους ξένους επίσημους, οι κτιριακές υποδομές μαραζώνουν ασυντήρητες, παρότι έχουν αναγνωριστεί ως μνημεία. Οπως ακριβώς σαπίζουν τα υπολείμματα από ξύλινες χρυσοποίκιλτες ανακτορικές άμαξες σαν εκείνη που έσυραν υπέροχα καθαρόαιμα άλογα κατά τον γάμο της πριγκίπισσας Σοφίας με τον Χουάν Κάρλο της Ισπανίας στη Μητρόπολη της Αθήνας. Εξω από μισογκρεμισμένα γκαράζ κείτονται τα συντρίμμια και οι σκουριασμένες λαμαρίνες μερικών παλιών αμερικάνικων Cadillac ή Buick και δύο-τριών διαλυμένων βρετανικών σπορ MG, αφημένων στο έλεος των τρωκτικών, της υγρασίας, αλλά και των πλιατσικολόγων.


Αν τύχει, πάντως, και περάσει στο φωτογραφικό φόντο κάποιο ξέμπαρκο μέλος από τις αγέλες ελαφιών, ζαρκαδιών, αγριογούρουνων, αλλά και λύκων -που μετακόμισαν στον χώρο της πυκνής βλάστησης του κτήματος μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 2007 στην Πάρνηθα-, τα ενσταντανέ παίρνουν μια δόση από περιπετειώδη ατμόσφαιρα τύπου σαφάρι. Μακριά πάντως από κάθε κυνήγι αναβίωσης της αίγλης ενός παρωχημένου lifestyle που διακινούσαν οι celebrities μιας άλλης εποχής. Ελάχιστοι πλέον σύγχρονοι πολίτες νιώθουν τα ρίγη εκείνης της κομψευόμενης και κοψομεσιασμένης ανακτορικής καμαρίλας που υποδεχόταν εκεί, για επίσκεψη ή φιλοξενία, με τιμές τον τσάρο Νικόλαο Β’ της Ρωσίας, την αυτοκράτειρα Ελισάβετ της Αυστροουγγαρίας, το βασιλικό ζεύγος του Ηνωμένου Βασιλείου Εδουάρδου Ζ’ και της συζύγου του Αλεξάνδρας, καθώς και την Ελισάβετ αλλά και την Τζάκι Κένεντι.

Τα κτίρια και οι βασιλικοί τάφοι

Στην πραγματικότητα η περιήγηση στο πρώην βασιλικό κτήμα έχει και χαρακτήρα ιχνηλάτησης της επηρεασμένης από τη Βόρεια Ευρώπη και τη Ρωσία αρχιτεκτονικής του τέλους του 19ου αιώνα. Διάσπαρτα στον χώρο σε ένα δίκτυο δασικών δρόμων συνολικού μήκους 90 χλμ. συνδέονται διάφορα λιθόκτιστα, όπως το αλπικού στυλ κομψό ξενοδοχείο, το περίφημο «Τατόιον», προπολεμικό παράρτημα του πολυτελούς ξενοδοχείου «Σέσιλ» της Κηφισιάς, το χωρίς πλέον στέγη οινοποιείο -που παρήγε περίπου 130.000 μπουκάλια μαύρου μπρούσκου και λευκού κρασιού- με όλο τον παλιό αυθεντικό ξύλινο εξοπλισμό του εκτεθειμένο στα καιρικά φαινόμενα και το με αποκαταστημένη οροφή κουκλίστικο μοναδικό ημιυπόγειο -για ιδανικά χαμηλές θεμοκρασίες- βουτυροκομείο που παρασκεύαζε κάποτε το περίφημο Βούτυρο Δεκελείας.


Αλλα κτίρια είναι ετοιμόρροπα όπως η κατοικία του αρχικηπουρού αλλά και του οινοποιού, γνωστή ως «Οικία Στουρμ», το εμφιαλωτήριο, το «Χάνι του Λύγδα» ή «Ανακτορικόν Δάσος», καθώς και το Αυλαρχείο. Αλλα παραμένουν σχετικά καλοστεκούμενα, όπως το Υπασπιστήριο, το Διευθυντήριο, το Δασονομείο, οι στρατώνες των ευζώνων, το μεταπολεμικό νέο βουστάσιο και το υπό αναστήλωση ιπποστάσιο. Συνολικά όμως εδώ και χρόνια κάποια έργα συντήρησης, αποκατάστασης και ανάπλασης των προστατευόμενων από το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων κτιρίων βρίθουν από μπαλώματα και μερεμέτια. Στο Τατόι υπάρχει ακόμη και ο Ναός της Αναστάσεως με τις θαυμάσιες τοιχογραφίες που δεσπόζει στο λιτό κοιμητήριο με τα λευκά πεντελικά μάρμαρα των τάφων της δυναστείας της πρώην βασιλικής οικογένειας. Απαντες οι εστεμμένοι της χώρας έως το 1964 θάφτηκαν εκεί μαζί με τις συζύγους τους και αρκετούς από τους πολυπληθείς πρίγκιπες και πριγκίπισσες από το μεγάλο και περίπλοκο σόι που ανήκει στο παρακλάδι των Γλύξμπουργκ του Οίκου των Ολντενμπουργκ.

Ενδιαφέρον έχει ότι, μεταξύ άλλων, εκεί βρίσκεται ο τάφος της πάμπλουτης ψυχαναλύτριας Μαρίας Βοναπάρτη, μικρανιψιάς του Ναπολέοντα Α’ της Γαλλίας και σύζυγος του πρίγκιπα Γεωργίου, ύπατου αρμοστή της Κρητικής Πολιτείας, η οποία εκχώρησε μέρος της περιουσίας της ως λύτρα για να φυγαδεύσει τον πατέρα της ψυχανάλυσης Ζίγκμουντ Φρόιντ από την προσαρτημένη στη ναζιστική Γερμανία Βιέννη. Στον ίδιο χώρο αναπαύεται ο γεννημένος στο Τατόι πρίγκιπας Ανδρέας, πατέρας του δούκα του Εδιμβούργου και συζύγου της βασίλισσας Ελισάβετ, Φίλιππου, παππούς του πρίγκιπα της Ουαλίας Κάρολου και φυσικά προπάππους των πριγκίπων Γουίλιαμ και Χάρι της Αγγλίας. Εκεί είναι επίσης ενταφιασμένος και ο επί τριετία, κατ’ εντολή της Αντάντ βασιλιάς Αλέξανδρος Α’, ο οποίος απεβίωσε στην πυκνόφυτη μεσογειακή «ζούγκλα» του Τατοΐου τον Οκτώβριο του 1920. Είχε προηγηθεί το μοιραίο δάγκωμα ενός πιθήκου, ιδιοκτησίας του βερολινέζου αγρονόμου-οινοποιού του κτήματος, ονόματι Στουρμ. Παραπλεύρως βρίσκεται το μνήμα του πρίγκιπα Χριστόφορου, πατέρα του διάσημου διεθνώς συγγραφέα Μισέλ ντε Γκρες και παρεμπιπτόντως νονού του πρώην πρωθυπουργού Κώστα Σημίτη.

Το σχέδιο των νέων Βερσαλλιών

Ολα αυτά, βέβαια, θα μπορούσαν να αποτελούν ερωτήσεις για ένα επιτραπέζιο Royal Trivia, όπου οι παίκτες θα μάθαιναν ακόμη ότι στο Τατόι δημιουργήθηκε το πρώτο γήπεδο τένις, στο υπόγειο φτιάχτηκε ο πρώτος ιδιωτικός κινηματογράφος και πλάι στα μαγειρεία εγκαινιάστηκε η πρώτη θερμαινόμενη ανοιχτή πισίνα στην Ελλάδα. Τέτοιες ανακτορικές πολυτέλειες σε μια εποχή που το τρεχούμενο νερό και το ρεύμα στα συντριπτικά περισσότερα σπίτια της επικράτειας ήταν σχεδόν ανύπαρκτα. Πληροφοριακά, οι πρωτοπόρες αυτές εγκαταστάσεις βρίσκονταν εν μέσω γεωργικο-κτηνοτροφικών μονάδων, μεγάλων αμπελώνων, ελαιώνων και ενός πρότυπου θερμοκηπίου οπωροκηπευτικών από τον οποίο τρεφόταν κατ’ αποκλειστικότητα η χορτοφάγος βασίλισσα Φρειδερίκη.

Το κεντρικό κομμάτι των στοιχείων που συνθέτουν το αχανές παζλ του κτήματος Τατοΐου είναι το διώροφο Θερινό Ανάκτορο. Συνολικού εμβαδού 1.100 τ.μ., με επιπλέον σοφίτα 582 τ.μ. και υπόγειο 1.219 τ.μ., σήμερα, επιβλητικό και διατηρητέο μεν, αλλά επίσης κακοποιημένο και ερειπωμένο, περιβάλλεται από συρμάτινο φράκτη. Ξεκίνησε να χτίζεται στα παλιά τουρκικά τσιφλίκια που μεταβιβάστηκαν στις ισχυρές φαναριώτικες οικογένειες των Κατακουζηνών και των Σούτσων, Ρώσων πριγκίπων και ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας αντιστοίχως. Το 1872 ο βασιλιάς Γεώργιος Α’ μετά την παραχώρηση από τη Βουλή της περιοχής ως ιδιωτικής του περιουσίας ξεκίνησε να χτίζει το ανάκτορο με αρχιτέκτονα τον Σάββα Μπούκη. Τα σχέδια του παλατιού σε αγγλικό νεογοτθικό ρυθμό μιμούνταν μια έπαυλη του συγκροτήματος των Ανακτόρων Πέτερχοφ στην Αγία Πετρούπολη, η οποία ανήκε στον τσάρο Αλέξανδρο Β’, θείο της βασίλισσας Ολγας. Είχε ήδη απορρίψει τους μεγαλοϊδεατισμούς του Ερνέστου Τσίλερ, που πρότεινε να κατασκευάσει στο κτήμα ένα θερινό αντίγραφο των Βερσαλλιών, επειδή ο ίδιος ο βασιλιάς, ως μετρημένος πρώην Δανός πρίγκιπας, ήθελε μια φάρμα αναψυχής όπου θα κυριαρχούσαν το δάσος, οι καλλιέργειες, τα ζώα και δευτερευόντως τα περίλαμπρα οικοδομήματα. Τελικά ο Γερμανός αρχιτέκτονας σχεδίασε και ανέγειρε μόνο την πρώτη διώροφη βασιλική έπαυλη με αέτωμα και ακροκέραμα, που παραχωρήθηκαν στον διάδοχο Κωνσταντίνο και καταστράφηκε ολοσχερώς στη μεγάλη πυρκαγιά του καλοκαιριού του 1916.

Το ντόπιο κεντρικό θερινό ανάκτορο σε στυλ αγροικίας από τις όχθες του Νέβα πρωτοκατοικήθηκε από τον Γεώργιο Α’ την άνοιξη του 1889. Η βασιλική οικογένεια διέμενε σε αυτό από τον Μάιο έως το προχωρημένο φθινόπωρο. Μέχρι την αυγή του 20ού αιώνα το Τατόι έχει αποκτήσει δύο εκκλησίες, υπασπιστήριο, τηλεγραφείο, δύο-τρεις οικίες για αυλικούς, καταλύματα για τη φρουρά, κατοικία του διευθυντή, τρία συγκροτήματα εργατόσπιτων, οινοποιείο, βουτυροκομείο, στάβλους, αποθήκες και εργαστήρια. Ο παλιός ανεμόμυλος μετατράπηκε σε πύργο μέσα στον οποίο εγκαταστάθηκε ένα αρχαιολογικό μουσείο με τα ευρήματα των μικροανασκαφών στην περιοχή της αρχαίας Δεκελείας.

Από τη μεταπολεμική φτώχεια στη μεγαλοπρέπεια

Μετά τη δολοφονία του Γεωργίου Α’ στη Θεσσαλονίκη το 1913, η βασίλισσα Ολγα διέμεινε για ένα διάστημα σταθερά στο παλάτι που, σύμφωνα με τη διαθήκη του συζύγου της, της ανήκε. Κατόπιν της κουβαλήθηκε εκεί ο γιος της, βασιλιάς πλέον Κωνσταντίνος. Στις επόμενες δεκαετίες το κτίριο γνώρισε πυρκαγιές, σεισμούς και βαρυχειμωνιές, περιόδους αβασίλευτης δημοκρατίας, εξορίες και παλινορθώσεις των γαλαζοαίματων, δικτατορίες, πόλεμο, ναζιστική κατοχή, Δεκεμβριανά, δημοψήφισμα για το πολιτειακό, Εμφύλιο, μέχρι που το 1948 η βασιλική οικογένεια εγκαταστάθηκε εκεί μονίμως - χειμώνα καλοκαίρι. Το κτίριο επισκευάστηκε πρόχειρα λόγω των πενιχρών οικονομικών της ταλαιπωρημένης χώρας. Βαθμιαία, όμως, επέστρεψε η μεγαλοπρέπεια με πλούσια δείπνα, επισκέψεις πρεσβευτών και γαλαζοαίματων συγγενών, χορούς και δεξιώσεις, στολές και στολίδια. Φρόντιζε για τη χρυσόσκονη που αιωρούνταν στα σαλόνια του Τατοΐου η γενναιόδωρη «βασιλική χορηγία» από το κράτος.


Ως χώρος αυστηρά ιδιωτικός, το Τατόι παρέμεινε χονδρικά εκτός των δραματικών πολιτικών εντάσεων της Νεότερης Ιστορίας. Εκεί πάντως ορκίστηκε η κυβέρνηση Βενιζέλου το 1915, εκεί ορκίστηκε πρωθυπουργός και ο Γεώργιος Παπανδρέου τον Φεβρουάριο του 1964. Την περίοδο της Α’ Αβασίλευτης Δημοκρατίας (1924-1935), το ανάκτορο χρησίμευε ως θερινή κατοικία του αρχηγού του κράτους και διέμενε σε αυτήν ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Αλέξανδρος Ζαΐμης. Στον ίδιο χώρο έγιναν οι υπό τον βασιλιά Γεώργιο Β’ συσκέψεις εν όψει της γερμανικής επίθεσης τον χειμώνα του 1941, καθώς και εκείνες που προηγήθηκαν της κατάρρευσης του Μετώπου τον τραγικό Απρίλιο της ίδιας χρονιάς με σκοπό τη διαφυγή της βασιλικής οικογένειας στην Αίγυπτο, στη Ν. Αφρική και το Λονδίνο. Εκεί θεωρείται πως έγινε η πρώτη επαφή του βασιλικού ζεύγους Παύλου και Φρειδερίκης με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή στις αρχές Οκτωβρίου του 1955, όπως και η τελευταία τους συνάντηση, οκτώ χρόνια αργότερα, όταν πια είχαν διαρραγεί οι σχέσεις τους.


Εκεί πέθανε ο βασιλιάς Παύλος το 1964, ενώ στο υπασπιστήριο πραγματοποιήθηκε στα τέλη Νοεμβρίου του 1966, η πρώτη από τις δύο μυστικές συναντήσεις μεταξύ του Γεωργίου Παπανδρέου, του Παναγιώτη Κανελλόπουλου και του πρέσβη Δ. Μπιτσίου, διευθυντή του πολιτικού γραφείου του βασιλιά Κωνσταντίνου Β’, που κατέληξαν στη συμφωνία του Τατοΐου, στόχος της οποίας ήταν η διάνοιξη της πορείας της χώρας προς τις εκλογές. Τις πρόλαβε καταλύοντας τη δημοκρατία το απριλιανό πραξικόπημα της χούντας των συνταγματαρχών, την κυβέρνηση της οποίας νομιμοποίησε ορκίζοντάς την ο ίδιος ο βασιλιάς. Εμελλε να είναι και ο τελευταίος μονάρχης, αφού από το Τατόι μετά το αποτυχημένο «αντιπραξικόπημά» του, τον Δεκέμβρη του 1967, ο Κωνσταντίνος με την οικογένειά του την κοπάνησαν για τη Ρώμη, όπου και ζήτησαν πολιτικό άσυλο. Εκτοτε το Τατόι κατέβασε οριστικά αυλαία ως μόνιμη βασιλική κατοικία, το κτήμα σφραγίστηκε από τη χούντα, και ο επονομαζόμενος και άναξ Κοκός παρέμεινε εξόριστος για το υπόλοιπο της χουντικής διακυβέρνησης. Δεν επέστρεψε ποτέ στην Ελλάδα ως βασιλιάς, καθώς η μοναρχία καταργήθηκε στη Μεταπολίτευση με τη λαϊκή ετυμηγορία του δημοψηφίσματος του Δεκεμβρίου του 1974.

Η παρακμή και τα κοντέινερ

Στα χρόνια που ακολούθησαν το Τατόι παρήκμασε, θυμίζοντας τη ρήση του Ναπολέοντ «ένας θρόνος δεν είναι παρά ένας πάγκος καλυμμένος με βελούδο». Λογικά ένα ανάκτορο δεν είναι φτιαγμένο από Τίμιο Ξύλο κι ας φιλοξενούσε κάποτε θησαυρούς. Η έκπληξη, ωστόσο, μπορεί να άργησε 15 χρόνια, αλλά τελικά έσκασε παταγωδώς. Το 1991, η τότε κυβέρνηση επέτρεψε στον έκπτωτο μονάρχη να απομακρύνει 9 κοντέινερ βάρους 32 τόνων με πολύτιμα οικογενειακά κειμήλια και λοιπά αριστοτεχνικά αντικείμενα του ανακτόρου. Φορτώθηκαν σε έξι νταλίκες και μέσω του λιμανιού του Πειραιά μεταφέρθηκαν σε πλοίο και φυγαδεύτηκαν στην Αγγλία. Είχε προηγηθεί με άκρα μυστικότητα η επιχείρηση συγκέντρωσης της «προίκας» της τέως βασιλικής οικογένειας από τα ανάκτορα στο Τατόι.


Οκτώ τελωνειακοί υπάλληλοι, τέσσερις επόπτες, ένας αρχαιολόγος, ένας προϊστάμενος στο υπουργείο Πολιτισμού και ένας εκπρόσωπος της Εθνικής Πινακοθήκης πήγαιναν καθημερινά στο Τατόι και αξιολογούσαν τα αντικείμενα, ύστερα από υποβολή αίτησης του επίτροπου της περιουσίας του τέως βασιλιά στην ελληνική κυβέρνηση για μεταφορά της οικοσκευής της οικογένειας στο εξωτερικό. Η αίτηση έγινε δεκτή και κάποια από τα αντικείμενα ξεπουλήθηκαν το 2007 σε δημοπρασία του οίκου Christie’s αντί μερικών εκατομμυρίων ευρώ. Η υπόθεση της περιβόητης οικοσκευής της κινητής περιουσίας των ανακτόρων ξεσήκωσε τότε σάλο. Θα ακολουθούσαν αρκετά ακόμη περίπλοκα νομικά όσο και πολιτικά επεισοδιακά κεφάλαια στην πολυκύμαντη ιστορία της λεγομένης «βασιλικής περιουσίας». Η λήξη της περιπέτειας δόθηκε με τελική γνωμοδότηση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου που προέβλεπε ότι η τέως βασιλική οικογένεια θα αποζημιωθεί και το Τατόι θα απαλλοτριωθεί. Σύμφωνα με αυτήν, το 2002 οι Ελληνες φορολογούμενοι κατέβαλαν 13,2 εκατ. ευρώ στην τέως βασιλική οικογένεια για την εξ ολοκλήρου απόκτηση του Τατοΐου από το Ελληνικό Δημόσιο. Τον επόμενο χρόνο ο βασικός του πυρήνας των 6.000 στρεμμάτων του κτήματος χαρακτηρίστηκε «νεότερο μνημείο». Οι υπόλοιπες εκτάσεις πέρασαν στην αρμοδιότητα της Δασικής Υπηρεσίας και λοιπών φορέων ως προστατευόμενο περιβαλλοντικό σύνολο Natura 2000 του Εθνικού Δρυμού Πάρνηθας.

Οι κρυμμένοι θησαυροί και η υποκριτική αδιαφορία

Εν τω μεταξύ, από το 1974 έως το 2002, άγνωστος αριθμός αντικειμένων κλάπηκε στις διαδοχικές λεηλασίες του κτήματος. Από τα εναπομείναντα και των κοντέινερ της διαφυγής, αρκετά μούχλιασαν από την υγρασία στο επί δεκαετίες κλειστό κτίριο. Παρ’ όλα αυτά, με χρηματοδότηση από εθνικούς και κοινοτικούς πόρους από το 2004 ως το 2012 το υπουργείο Πολιτισμού κατέγραψε, απομάκρυνε, συντήρησε και αποθήκευσε 17.000 αντικείμενα του ανακτόρου. Ανάμεσα στα διασωθέντα εντοπίστηκαν εξαιρετικοί πίνακες του Γύζη, του Βολανάκη, του Χατζηκυριάκου-Γκίκα και κυρίως του ζωγράφου Ιωάννη Αλταμούρα, τον οποίο σπούδασε στο εξωτερικό ο Γεώργιος Α’. Εντοπίστηκαν πολλά διακοσμητικά αντικείμενα, μοναδικά έγγραφα ιστορικής σημασίας και δύο πιάνα στο υπόγειο, στα οποία έπαιζε η αθόρυβη αλλά δεινή πιανίστρια πριγκίπισσα Ειρήνη, πολύ πριν αισθανθεί μαγνητική έλξη προς το πνευματικό σύμπαν των Ινδιών. Τελικά παρά τις μελέτες και τις προτάσεις, η συλλογή του συγκεκριμένου υλικού δεν έχει αξιοποιηθεί και εκτεθεί.

Οπως και να ’χει, καλά ή άσχημα, αφού ο θεσμός της βασιλείας ηγεμόνευσε κάποτε στα εγχώρια πράγματα, το συγκεκριμένο ακριβοπληρωμένο κτήμα αποτελεί κομμάτι της Ιστορίας του νεότερου ελληνικού κράτους. Η υποκρισία συναρθρωμένη με ιδεοληπτικά ταμπού, λες και η μοναρχία δεν συνέβη ποτέ στην Ελλάδα, είχε ολέθριες συνέπειες γι’ αυτό το τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και υψηλής οικολογικής αξίας. Ακόμη και όταν το 2012 είχε δρομολογηθεί η μεταβίβασή του στο τότε νεοσύστατο ΤΑΙΠΕΔ με στόχο την πώληση και αξιοποίησή του, οι επίδοξοι επενδυτές, των οποίων βολιδοσκοπήθηκαν οι προθέσεις, σάλταραν μόλις άκουσαν ότι έχει περιέλθει στην αρμοδιότητα των υπουργείων Οικονομίας, Πολιτισμού, Περιβάλλοντος και Γεωργίας και στη διαχειριστική δικαιοδοσία επτά κρατικών και αυτοδιοικητικών φορέων και υπηρεσιών. Αναμενόμενα εξαφανίστηκαν όταν έμαθαν τις απαγορεύσεις -που σωστά υπάρχουν- για την ανέγερση νέων κτιρίων στον πυρήνα του κτήματος. Αναπόφευκτα εξαιτίας της γραφειοκρατικής πολυπλοκότητας και της ασυνεννοησίας των υπηρεσιών, οι οποίες επιβαρύνονται από χρόνιες ιδεολογικές αγκυλώσεις και προκαταλήψεις, ο επί δεκαετίες μαρασμός του πρώην βασιλικού κτήματος συνεχίστηκε ώσπου βούλιαξε σε ένα τέλμα αποκλειστικά για ζόμπι.

Ωστόσο, άλλες δημοκρατικές χώρες που αποποιήθηκαν και εκδίωξαν πολλές φορές με δραματικό τρόπο τη μοναρχία, αξιοποίησαν ως σημαντικά τουριστικά αξιοθέατα τις πρώην βασιλικές κατοικίες, τις οποίες αναδεικνύουν πλαισιωμένες με ενδιαφέρουσες ιστορικές αφηγήσεις, αλλά και μύθους. Στο κάτω-κάτω, τα παραμύθια με πρίγκιπες και βασιλοπούλες χρειάζονται ένα κέλυφος για να ξεδιπλωθούν. Και αυτό είναι μόνο ένα ονειρικό παλάτι. Αντίθετα εδώ επικρατεί μια ακροβατική λογική. Αν τα ερείπια των ανακτόρων της αρχαίας Ελλάδας συνόδεψαν την αίγλη και την όποια υστεροφημία των κατόχων τους, τότε και τα παλάτια των βασιλιάδων της νεότερης Ιστορίας θα πρέπει να αναπλαστούν και να μετατραπούν σε μουσεία σε 3.000 χρόνια από σήμερα. Ευτυχώς, υπάρχουν και πιο προσγειωμένες αντιλήψεις που δεν σκοτώνουν τον χρόνο τους περιμένοντας τον χρόνο να σκοτώσει ιστορικά όλους τους απόγονους της εγχώριας μοναρχίας. Οι πρώτες προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησης, διά στόματος πρωθυπουργού, έστειλαν ένα αισιόδοξο μήνυμα με τη δρομολόγηση της αξιοποίησης του πρώην βασιλικού κτήματος με ξενοδοχείο, αγροδιατροφικές μονάδες, περιπατητικές και άλλες διαδρομές, ανοιχτές στο κοινό. Για όλα αυτά βέβαια, πέρα από την πολιτική βούληση, απαιτούνται άμεσες δράσεις και αμεσότερες χρηματοδοτήσεις. Γιατί, αν στα σαλόνια των γαλαζοαίματων ο χρόνος κυλάει αργά, στα αλώνια των κοινών θνητών περνάει γρήγορα.

Δείτε βίντεο: «Βασιλική» επένδυση στην ιστορία και το περιβάλλον