Η ιστορία με τα αρχαία της Βασιλίσσης Όλγας από τον Αδριανό μέχρι τον... Δούκα - Πεζόδρομος ή αυτοκίνητα;

Ενας νέος, πεζοδρομημένος αρχαιολογικός περίπατος που αποκαλύπτει ένα σημαντικό τμήμα της τοπογραφίας της Αθήνας και αφηγείται την εξέλιξή της από την αρχαιότητα έως τους ρωμαϊκούς και τους βυζαντινούς χρόνους, σε άμεση οπτική επαφή με την Ακρόπολη, το Ολυμπιείο και τον Αρδηττό: αυτό είναι το ήδη εγκεκριμένο από το αρμόδιο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ) όραμα-σχέδιο του υπουργείου Πολιτισμού για τη Βασιλίσσης Ολγας, με στόχο την ανάδειξη των αρχαιοτήτων που ήρθαν προσφάτως στο φως κατά τις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο του έργου του Δήμου Αθηναίων «Ανάπλαση της Λεωφόρου Βασιλίσσης Ολγας στην Αθήνα». Ενα έργο που έχει ξεσηκώσει αντιδράσεις και έχει πυροδοτήσει έντονες διαφωνίες που εξελίσσονται με μετωπικές συγκρούσεις.

Ηδη από τον 19ο αιώνα, στην περιοχή που βρίσκεται στο όριο του Εθνικού Κήπου και απέναντι από το Ολυμπιείο, στη συμβολή με τη λεωφόρο Αμαλίας, είχαν εντοπιστεί αρχαία κατάλοιπα. Ο αρχαιολόγος Στέφανος Κουμανούδης είχε ανασκάψει εκεί κατά την περίοδο 1888-1889 τμήματα οικοδομήματος των αυτοκρατορικών χρόνων.

Ενάμιση σχεδόν αιώνα αργότερα, οι σύγχρονοι αρχαιολόγοι, ανασκάπτοντας, τον Οκτώβριο του 2023, στα βόρεια του Ολυμπιείου, κάτω από πλακόστρωτο του πεζοδρομίου και του ασφαλτοτάπητα της Βασ. Ολγας, σε ζώνη μήκους περίπου 68 και πλάτους 11 μέτρων, έφεραν στο φως το νότιο τμήμα του ίδιου εκείνου οικοδομήματος.

Από τον 2ο αιώνα

Πρόκειται, σύμφωνα με τα ευρήματα, για ένα εντυπωσιακό, πολυτελές οικοδόμημα της ρωμαϊκής εποχής, που χρονολογείται στον 2ο μ.Χ. αιώνα, την εποχή που ο αυτοκράτορας Αδριανός επέκτεινε τα όρια της Αθήνας προς τα Ανατολικά. Το συγκρότημα διέθετε μεγάλη περίστυλη αυλή και τουλάχιστον 60 διαφορετικά δωμάτια. Οι τοίχοι τους ήταν δομημένοι με αργούς ασβεστόλιθους, κυρίως μεγάλου μεγέθους, και λάσπη ως συνδετικό υλικό, οι οποίοι ήταν ενδεδυμένοι με μαρμάρινες πλάκες, ενώ πολλά από τα δάπεδα διέθεταν ψηφιδωτή διακόσμηση με γεωμετρικά μοτίβα.

Την πρώτη οικοδομική φάση του 2ου μ.Χ. αιώνα ακολούθησαν, όπως προκύπτει από τα κατάλοιπα που βρέθηκαν σε δύο διαφορετικά επίπεδα, δύο ακόμη μεταγενέστερες. Η δεύτερη φάση, που υλοποιήθηκε μετά την επιδρομή των Ερούλων το 267 μ.Χ., ήταν ισχυρότερης κατασκευής, οι τοίχοι ήταν δομημένοι με αργούς ασβεστόλιθους μεγάλου και μεσαίου μεγέθους, ενσωματωμένους πωρόλιθους και ακροπολίτες σε δεύτερη χρήση, πλίνθους και ασβεστοκονίαμα ως συνδετικό υλικό, τα δωμάτια ήταν μεγάλα και από το στρώμα καταστροφής της προέκυψαν τμήματα γυάλινων αγγείων, σιδερένια καρφιά και μεγάλη ποσότητα κεραμικής του 3ου και 4ου μ.Χ. αιώνα, μεταξύ των οποίων θραύσματα από αμφορείς, λεκάνες, λυχνάρια, πινάκια και μαγειρικά σκεύη, κεραμίδες στέγης, πλίνθοι και αργοί λίθοι, τμήματα μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών, θραύσματα από μαρμάρινα πλακίδια, πλάκες κ.ά.

Στην τρίτη οικοδομική φάση όλα ήταν πιο περιορισμένα, τα δωμάτια είχαν μικρότερο μέγεθος και ήταν κατασκευασμένα με φτωχότερα υλικά, δηλαδή λίθους μεσαίου και μικρού μεγέθους, ενώ θραύσματα γλυπτών και αρχιτεκτονικών μελών αξιοποιήθηκαν σε δεύτερη χρήση. Κατά τους βυζαντινούς δε χρόνους προκύπτει ότι στο στο ανατολικό τμήμα του συγκροτήματος δημιουργήθηκαν τα κατώγια-αποθήκες σημαντικών κατοικιών ή εμπορικών οίκων.

Στο μεταξύ, κατά την ίδια αρχαιολογική έρευνα εντοπίστηκαν στον χώρο νότια του Ζαππείου Μεγάρου τμήματα οικοδομήματος τα οποία πιθανώς συνδέονται με το μεγάλο ρωμαϊκό λουτρό που είχε επίσης μερικώς ερευνηθεί το 1873-1874 και, σύμφωνα με τον Ιωάννη Τραυλό, ίσως είναι αυτό που έχει περιγράψει ο Λουκιανός στο έργο του «Ιππίας».

Η εγκεκριμένη μελέτη

Στα μέσα του περασμένου Μαΐου το ΚΑΣ γνωμοδότησε υπέρ της ανάδειξης των αρχαιοτήτων αυτών σύμφωνα με τη μελέτη που εκπόνησε το Γραφείο Αρχιτεκτονικών και Πολεοδομικών Μελετών Γιώργος Προβελέγγιος και Συνεργάτες Ε.Ε. σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών, η οποία προβλέπει τη δημιουργία πεζόδρομου όπου θα είναι ενταγμένες οι αρχαιότητες και ενός δρόμου ήπιας κυκλοφορίας για το τραμ και οχήματα έκτακτης ανάγκης.

Στην αποτύπωση της εν λόγω μελέτης η Βασ. Ολγας εμφανίζεται χωρισμένη στα δύο, με τον αρχαιολογικό χώρο να βρίσκεται επί πεζοδρόμου προς την πλευρά του Ζαππείου, τους πεζούς να περπατούν ακριβώς δίπλα στα αρχαία, τον δρόμο για τα μέσα μαζικής μεταφοράς και τα οχήματα έκτακτης ανάγκης από την άλλη πλευρά και ενδιαμέσως να υπάρχουν πρασιές.

Ως κεντρικό σημείο του αρχαιολογικού χώρου ορίζεται το δυτικό τμήμα της ανασκαφής και ειδικότερα η περιοχή της οχυρωματικής τάφρου η οποία έχει ανασκαφεί ως τον πυθμένα της, ενώ αφού μελετήθηκαν διάφορες πιθανές λύσεις σχετικά με την πιθανή κάλυψη των αρχαιοτήτων, προκρίθηκε, εντέλει, η ανάδειξή τους χωρίς στέγαση και η νυχτερινή ανάδειξή τους μέσω ειδικού φωτισμού. Προβλέπεται, ωστόσο, περίφραξη του αρχαιολογικού χώρου με ορθοστάτες και τοιχίο οπλισμένου σκυροδέματος, ενώ θα διαχωρίζεται από το Ζάππειο με ομοιόμορφο με το είδη υπάρχον χαλύβδινο κιγκλίδωμα, το οποίο όμως θα είναι διαφανές.

Επιπλέον, προτείνεται να αποδεσμευτεί λωρίδα πλάτους 7 μέτρων από τον χώρο όπου βρίσκονται σήμερα οι εγκαταστάσεις του Γεωπονικού Τμήματος του Ζαππείου προκειμένου να διαμορφωθεί, κατά μήκος της βόρειας πλευράς της ανασκαφής, μια διαδρομή η οποία θα αποτελεί έναν υπερυψωμένο χώρο θέασης που θα έχει άμεση οπτική επαφή με την Ακρόπολη, το Ολυμπιείο και τον Αρδηττό, προσφέροντας μια συνολική εικόνα των αθηναϊκών μνημείων.

Το χρονικό

Η πεζοδρόμηση της Βασιλίσσης Ολγας μοιάζει με ένα σύγχρονο Γεφύρι της Αρτας, καθώς ενώ είχε αποφασιστεί από το 1998, στο πλαίσιο του προγράμματος Ενοποίησης των Αρχαιολογικών Χώρων, το έργο παραμένει μέχρι σήμερα σε εκκρεμότητα.

Μία δεύτερη απόπειρα πεζοδρόμησής της, η οποία επίσης ναυάγησε, θα γίνει κατά την προετοιμασία της Αθήνας για την υποδοχή των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004. Η ήδη υπάρχουσα μελέτη επικαιροποιείται το 2014, με πρωτοβουλία του πάλαι ποτέ Οργανισμού Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων, ο οποίος ωστόσο καταργείται λόγω μνημονίων και τα σχέδια παραμένουν, για μία ακόμη φορά, στο συρτάρι. Το 2020 ο τότε δήμαρχος Αθηναίων Κώστας Μπακογιάννης εντάσσει το έργο της πεζοδρόμησης της Βασ. Ολγας στο σχέδιο του «Μεγάλου Περιπάτου», η προηγούμενη μελέτη επικαιροποιείται ξανά και υπογράφεται η σύμβαση με τον ανάδοχο.

Η αλλαγή δημοτικής αρχής, το 2023, ωστόσο, φέρνει ξανά τα πάνω κάτω, καθώς ο νέος δήμαρχος, Χάρης Δούκας, έχει υποσχεθεί προεκλογικά ότι αν εκλεγεί θα παραδώσει ξανά τον δρόμο στην κυκλοφορία. Οι αντιδράσεις από πλευράς Μπακογιάννη αλλά και υπουργείου Πολιτισμού είναι σφοδρές καθώς οι αρχαιολόγοι έχουν ήδη εντοπίσει, κατά τις σωστικές ανασκαφές τους, σημαντικά ευρήματα, τα οποία πρέπει να προφυλαχθούν και αναδειχτούν. «Δεν μπορεί να στρωθεί άσφαλτος πάνω στα αρχαία, ο χώρος πρέπει να διατηρηθεί ως πεζοδρομημένος και πολιτιστικός, χωρίς την επιβάρυνση της οδικής κίνησης», υπογραμμίζει με νόημα η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη.

Σήμερα, πέντε χρόνια μετά το κλείσιμό της για τη διεξαγωγή των έργων ανάπλασής της και ενώ ο νυν δήμαρχος είχε εξαγγείλει πως το έργο θα είχε ολοκληρωθεί έως την άνοιξη του 2025, η Βασ. Ολγας παραμένει αποκομμένη από τον ζωντανό ιστό της πόλης.

Προ ημερών το Δημοτικό Συμβούλιο της Αθήνας ενέκρινε την πρόταση της δημοτικής αρχής, όχι για πλήρη παράδοση του δρόμου στην κυκλοφορία, όπως είχε υποσχεθεί ο κ. Δούκας, αλλά για τη λειτουργία μιας οδού ήπιας κυκλοφορίας, με τη λειτουργία μιας λωρίδας ανά ρεύμα, ώστε να διευκολύνεται η πρόσβαση και των Ι.Χ.

Η απάντηση ήταν άμεση και όχι από ένα, αλλά από τρία συνολικά υπουργεία (Πολιτισμού, Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Υποδομών και Μεταφορών), τα οποία επισημαίνουν με κοινή ανακοίνωσή τους ότι προτεινόμενες παρεμβάσεις στον εγκεκριμένο τρόπο λειτουργίας της οδού Βασ. Ολγας προϋποθέτουν εκ νέου αποφάσεις των αρμόδιων υπηρεσιών των συναρμόδιων υπουργείων: «Η οδός Βασιλίσσης Ολγας βρίσκεται εντός του κηρυγμένου αρχαιολογικού χώρου της Αθήνας, ενώ κατά τη διάρκεια του εν εξελίξει έργου της ανάπλασης έχουν αποκαλυφθεί σημαντικές αρχαιότητες, οι οποίες συντηρούνται και αναδεικνύονται. Συγχρόνως, αποτελεί κοινόχρηστο χώρο ιδιαίτερης σημασίας.

Για τον λόγο αυτό, η υλοποίηση της υφιστάμενης ανάπλασης της οδού έχει λάβει όλες τις απαιτούμενες εγκρίσεις από το Κεντρικό Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής, με την πράξη 321 της 19ης συνεδρίασης του 2021, καθώς και από το υπουργείο Πολιτισμού, με την Απόφαση ΥΠΠΟΤ/ΓΔΑΠΚ/ΑΡΧ/Α1/Φ03/56665/2802, όπως και με την Απόφαση 3769/14-02-2022 για λογαριασμό της Ανάπλασις Α.Ε., που εποπτεύεται από τα συναρμόδια υπουργεία και χρηματοδοτείται από εθνικούς πόρους.

Λαμβάνοντας υπόψιν τα παραπάνω, αλλά και τη διέλευση του τραμ από την οδό, απαιτείται επιπροσθέτως και η σύμφωνη γνώμη του ΟΑΣΑ, όπως ορίζεται στο άρθρο 52 του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας, ενώ η συμβατότητα αυτών των τροποποιήσεων με την κείμενη νομοθεσία και τις συγκοινωνιακές μελέτες αποτελεί αντικείμενο ελέγχου των Τεχνικών Υπηρεσιών της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Αττικής. Επομένως, οι σχετικές πρωτοβουλίες του Δήμου Αθηναίων, όπως ανακοινώθηκαν, δεν παράγουν έννομα αποτελέσματα. Ο δήμος καλείται να τηρήσει τις προβλεπόμενες από το θεσμικό πλαίσιο διαδικασίες».

Η αντίδραση του δημάρχου

Σε λίγες ώρες θα καταφτάσει και η αντίδραση του κ. Δούκα, η οποία αναφέρει: «Τρία υπουργεία ενώνονται για να υπερασπιστούν τον ηττημένο των εκλογών κ. Μπακογιάννη, εις βάρος των πολιτών. Με μια πρωτοφανή πρακτική αγνοούν τη βούληση των πολιτών και της ευρύτερης πλειοψηφίας του Δημοτικού Συμβουλίου της Αθήνας. Πριν από 5 χρόνια ο κ. Μπακογιάννης, στo πλαίσιo του καταστροφικού “Μεγάλου Περιπάτου”, έκλεισε τη Βασιλίσσης Ολγας με δήθεν επίκληση του COVID. Σχεδίασε τη μετατροπή του σε “privé” δρόμο για τους χρήστες του γηπέδου τένις στην περιοχή και για τους θαμώνες του καφέ του Ζαππείου. Τότε κανένας υπουργός δεν μίλησε. Σήμερα παριστάνουν τους “θεματοφύλακες του νόμου” για να μπλοκάρουν τον Δήμο Αθηναίων. Τους υπενθυμίζουμε ότι η Βασ. Ολγας ανήκει στους πολίτες και όχι στις πολιτικές σκοπιμότητες. Ο Δήμος Αθηναίων δεν θα κάνει πίσω. Με κάθε θεσμικό μέσο θα κάνουμε ό,τι χρειαστεί για να υπερασπιστούμε το δημοκρατικό αίτημα των πολιτών για μια πόλη ανοιχτή, δίκαιη και βιώσιμη. Καλούμε όλα τα κόμματα και τους βουλευτές της Αθήνας να πάρουν ξεκάθαρη θέση. Το δικαίωμα στην πόλη είναι θέμα δημοκρατίας».

Κι ενώ οι καθυστερήσεις στην ολοκλήρωση του έργου παίρνουν κι άλλη παράταση, γεγονός για το οποίο ο δήμαρχος Αθηναίων δέχεται πλέον και εσωκομματικά βέλη, ο ίδιος προαναγγέλλει διαδηλώσεις διαμαρτυρίας.