Ο Παναγιώτης Ροϊλός στον Δανίκα: «Το ΑΙ μπορεί να φτιάξει και έναν Καβάφη»

Μόλις στα 21 βρίσκεται στο Χάρβαρντ για το διδακτορικό του. Εκτοτε ο Παναγιώτης Ροϊλός από την ορεινή Αρκαδία -και για 31 χρόνια- παραμένει σε αυτό το εμβληματικό, το κορυφαίο εκπαιδευτικό «όχημα», το πιο επιθυμητό από το σύμπαν της παγκόσμιας νεολαίας. Μάλιστα τα τελευταία 26 είναι τακτικός καθηγητής στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών ή Τμήμα Συγκριτικής Γραμματολογίας με την ονομασία «Γιώργος Σεφέρης». Φυσικά στο Χάρβαρντ! Οι Ελληνες διαπρέπουν στην αλλοδαπή και μιζεριάζουν εντός των τειχών της Σωρρακώσταινας!

Το όνομά του γνωστό. Για πρώτη φορά τον είδα στην εξαιρετική εκπομπή της συναδέλφου Αντζελας Τσιφτσή στο Κανάλι της Βουλής. Οι απόψεις, οι αιρετικές τοποθετήσεις του, η ευγένειά του και η κομψότητα του λόγου του, που ταιριάζει με το ύφος και το στυλ του, με εντυπωσίασαν. Κάπως έτσι, έσπευσα να τον βρω και να κλείσω ραντεβού για μια κουβέντα εντελώς αλλιώτικη από τις άλλες. Α, να μην ξεχάσω και τη συγγραφική του διαδρομή. Με καμιά δεκαριά βιβλία, ανάμεσά τους και το «Κ.Π. Καβάφης: Η Οικονομία του Ερωτισμού».

Μερικές από τις τοποθετήσεις του αξίζουν εκτενέστερης επεξεργασίας, αρκεί κάποιος να καταφέρει να δραπετεύσει -για λίγο- από τα πτυελοδοχεία και τους τενεκέδες σκουπιδιών που καθημερινώς μας έχουν περικυκλώσει σε κατάσταση ομηρίας. Παιδιά, λίγο ψηλότερα!

Σκηνή 1η: Περί «μεγάλου Αλεξανδρινού»

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΑΝΙΚΑΣ: Πείτε μου πώς ξεκινήσατε, πού γεννηθήκατε;

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΡΟΪΛΟΣ: Η καταγωγή μου είναι από την ορεινή Αρκαδία. Σπούδασα στη Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών και αμέσως μόλις τελείωσα, σε πολύ μικρή ηλικία, 21 μισό, πήγα στο Χάρβαρντ για να εκπονήσω τη διδακτορική μου διατριβή στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών. Ταυτόχρονα, όπως γίνεται στην Αμερική, από το τρίτο έτος οι φοιτητές δουλεύουν ως βοηθοί καθηγητών, δηλαδή διδάσκουν. Στο Χάρβαρντ σπούδασα Συγκριτική Λογοτεχνία ή, καλύτερα, Συγκριτική Γραμματολογία.

Δ.Δ.: Τι σημαίνει αυτό;

Π.Ρ.: Σημαίνει σύγκριση στο επίπεδο της αισθητικής διαφορετικών λογοτεχνιών ή και παράλληλα τον χώρο της λεγόμενης Θεωρίας της Λογοτεχνίας.

Δ.Δ.: Δηλαδή συγκρίνω τον Ντοστογέφσκι, ας πούμε, με τον Μπαλζάκ.

Π.Ρ.: Ακριβώς. Ή κάποιους τους ενδιαφέρουν πιο πολύ θέματα που άπτονται της θεωρίας. Οπως, δηλαδή, τι σημαίνει ποιητικότητα.

Δ.Δ.: Η καθημερινή γλώσσα μπορεί να είναι ποιητική;

Π.Ρ.: Αν τη δεις και αν τη χρησιμοποιήσεις με έναν συγκεκριμένο αισθητικό στόχο ή με μια συγκεκριμένη αισθητική οπτική, ναι. Να σας δώσω ένα παράδειγμα. Ο Καβάφης ξεκίνησε ως ένας ρομαντικός ποιητής. Δημοσίευσε κάποια ποιήματα τα οποία μετά τα αποκήρυξε. Και ευτυχώς που τα αποκήρυξε! Δεν διέφεραν καθόλου από τον σωρό των ποιημάτων που έγραφαν τότε οι ρομαντικοί. Από τα μέσα προς τα τέλη της δεκαετίας του 1890 αρχίζει να αναπτύσσει έναν αλληγορικό τρόπο γραφής που είναι πιο κοντά, θα λέγαμε, στον συμβολισμό. Και αυτό καταδεικνύει πιο πολύ την ευφυΐα του Καβάφη παρά το ταλέντο του. Κατά τη γνώμη μου -κάνω εδώ μια παρένθεση- ο Καβάφης δεν έχει αυτό που θα λέγαμε πηγαίο ποιητικό ταλέντο, όπως είχε ο Ρίτσος, ο Παλαμάς ή ο Σικελιανός. Ο Καβάφης δεν το είχε αυτό, ήταν τεχνίτης πιο πολύ και, κυρίως, εγκεφαλικός ποιητής.

Δ.Δ.: Αισθησιακός θα έλεγα.

Π.Ρ.: Και αισθησιακός πάρα πολύ, ναι.

Σκηνή 2η: Εγκεφαλικότητα και αισθησιασμός

Δ.Δ.: Πώς συνυπάρχουν η εγκεφαλικότητα με τον αισθησιασμό;

Π.Ρ.: Συνυπάρχουν πάρα πολύ καλά. Ο αισθησιασμός θα έλεγα ότι έχει να κάνει με τον τρόπο θέασης των πραγμάτων, ενώ η εγκεφαλικότητα με τον τρόπο με τον οποίο εκφράζεις αυτή τη θέαση.

Δ.Δ.: Μήπως ο αισθησιασμός έχει να κάνει με το σώμα;

Π.Ρ.: Και με το σώμα, και με την ψυχή, και με όλα. Για να συνεχίσω αυτό που έλεγα πριν ανοίξω την παρένθεση, στην ωριμότητά του ο Καβάφης αναπτύσσει μια ποιητική η οποία δεν έχει να κάνει καθόλου με τις ρομαντικές απαρχές του. Διατηρεί στοιχεία της συμβολιστικής εποχής του, δηλαδή αλληγορία και προσωποποιία. Δεν χρησιμοποιεί καθόλου μεταφορές, σε βαθμό που λεγόταν στην εποχή του ότι η ποίησή του είναι πεζή.

Δ.Δ.: Αυτή είναι η γοητεία του.

Π.Ρ.: Ακριβώς. Και όχι μόνο, αλλά και η ευφυΐα του. Αυτό που έκανε ο Καβάφης ήταν πρωτοποριακό. Και το συγκλονιστικό είναι ότι δεν ανήκε σε κανενός είδους σχολή. Και, βεβαίως, ποτέ δεν είχε και δεν μπορεί να βρει οποιονδήποτε μιμητή.

Δ.Δ.: Η σεξουαλικότητα έπαιξε μεγάλο ρόλο στη ζωή του Καβάφη.

Π.Ρ.: Ασφαλώς έπαιξε. Οπως λέω στο βιβλίο που έχω γράψει γι’ αυτόν, σε άρθρα και αλλού, η πολύ συγκεκριμένη σεξουαλικότητα που είχε, σε συνδυασμό βεβαίως και με την πολύ πρωτοποριακή αισθητική που είχε αναπτύξει, συνέβαλε στο να διαμορφώσει ένα ευρύτερο ιδεολογικό πλαίσιο -παρόλο που γενικά ήταν συντηρητικός-, το οποίο πήγαινε ενάντια στις βασικές αρχές του καπιταλισμού. Κάποιες βασικές αρχές της καπιταλιστικής οικονομίας είναι, ας πούμε, το κέρδος, η συσσώρευση κεφαλαίου, ο τόκος και όλα αυτά. Ο Καβάφης πήγαινε ενάντια σε αυτό, όπως λέω στο βιβλίο μου. Και ήξερε πολύ καλά από οικονομία γιατί δούλευε και στο Χρηματιστήριο της Αλεξάνδρειας για αρκετά χρόνια. Ηταν επηρεασμένος επίσης από τον δανδισμό και τον αισθητισμό...

Δ.Δ.: Τι είναι δανδισμός; Δανδής είναι ο μπον βιβάν;

Π.Ρ.: Ναι, ο οποίος όμως επιλέγει έναν πολύ συγκεκριμένο αισθητικό τρόπο να παρουσιάζει τον εαυτό του, την εικόνα του, να ζει τη ζωή του. Ενα κλασικό παράδειγμα είναι ο Οσκαρ Ουάιλντ, που είχε επηρεάσει πολύ τον Καβάφη.

Δ.Δ.: Ο Οσκαρ Ουάιλντ δεν ήταν η περίπτωση του ανθρώπου που ενώ ήταν ομοφυλόφιλος ήταν φοβερά άντρας; Με την έννοια του ότι ήταν πολύ θαρραλέος...

Π.Ρ.: Δεν υπάρχει καμία αντίθεση σε αυτό που λέτε. Ειδικά εκείνη την περίοδο που υπήρχαν όλες αυτές οι προκαταλήψεις. Αυτός που προσπάθησε να υπερασπιστεί τον Καβάφη ήταν -μεταξύ άλλων και με πολύ πρωτοποριακό τρόπο- ο Νικόλας Κάλας (σ.σ.: ή Νικήτας Ράντος, πραγματικό όνομα Νικόλαος Καλαμάρης, 1907-1988. Χρησιμοποιούσε επίσης τα ψευδώνυμα Μ. Σπιέρος και N. Calas στα θεωρητικά και κριτικά του κείμενα). Ο οποίος σε ένα κείμενο που είχε γράψει για τον Καβάφη εγκωμίαζε τον ηρωισμό και τον ανδρισμό με την έννοια που είχε αυτός ο όρος την εποχή του Καβάφη. Τη στιγμή που κάποιοι τον χλεύαζαν, κυρίως για τη σεξουαλικότητά του.

Δ.Δ.: Μήπως οι απαγορεύσεις είναι δημιουργικές για τον καλλιτέχνη; Αυτό που έλεγε και ο μεγάλος Ιρανός σκηνοθέτης Ασγκάρ Φαραντί ότι «στο Ιράν οι απαγορεύσεις εμένα με βοηθάνε γιατί επινοώ τρόπους να δημιουργήσω».

Π.Ρ.: Γενικά έχετε δίκιο. Οταν υπάρχει κάτι το οποίο δεν το έχουμε μπροστά μας, αυτό δημιουργεί την ανάγκη να το ονειρευτούμε, ίσως ακόμα και να το φαντασιωθούμε. Στο βιβλίο μου για τον Καβάφη συζητώ την έννοια της επιθυμίας -γενικά της επιθυμίας, όχι μόνο της ερωτικής-, η οποία βασίζεται στην έννοια της απουσίας του αντικειμένου που επιθυμεί κανείς. Αυτό βεβαίως πηγαίνει πίσω στην ψυχαναλυτική θεωρία του Λακάν (σ.σ.: Ζαν Λακάν, πασίγνωστος Γάλλος ψυχαναλυτής και ψυχίατρος 1901-1981), αλλά εγώ το πηγαίνω πιο πέρα.

Σκηνή 3η: Η αυτοεξάντληση

Δ.Δ.: Εχετε μιλήσει για πανηδονισμό, έτσι δεν είναι;

Π.Ρ.: Οχι, δεν έχω μιλήσει, ούτε έχω γράψει. Αυτό που έχω πει είναι ότι ο Καβάφης στην ποίησή του έβλεπε τις επιθυμίες του ως δυνάμεις που προκαλούσαν μια αυτοανάλωση, δηλαδή μια αυτοθυσία.

Δ.Δ.: Τι θυσίαζε δηλαδή;

Π.Ρ.: Η διαρκής και διαρκώς ανανεούμενη επιθυμία έχει να κάνει με την αυτοανάλωση του εαυτού. Γιατί ο εαυτός μας πηγαίνει συνέχεια από το ένα σημείο στο άλλο σε βαθμό που τελικά αυτοαναλώνεται, αυτοεξαντλείται. Αυτό το λέει σε διάφορα κείμενά του ο Καβάφης. Η υπέρτατη ηδονή, σύμφωνα με τον Καβάφη, παράγει μία αυτοεξάντληση. Αυτό είναι πρωτοποριακό για την εποχή του. Και έρχεται μετά από χρόνια ο Ζορζ Μπατάιγ [σ.σ.: Γάλλος διανοητής (1897-1962)] που μετά από μια νεανική έντονη μυστικιστή διάθεση, ασχολήθηκε με τον Νίτσε, την Ψυχανάλυση, τη Φιλοσοφία, τη Θρησκεία, τη Θεολογία, την Ανθρωπολογία και συναναστράφηκε τους υπερρεαλιστές χωρίς ποτέ να προσχωρήσει καθαρά στις γραμμές τους. Συγγραφέας της «Ιστορίας του ματιού», έργου ακραίων διαστροφών, που ορίζει την ποίηση ως την κατεξοχήν μορφή αυτοθυσίας. Υπάρχει ένα πολύ ωραίο ποίημα, το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι ορόσημο, που λέγεται «Πέρασμα». Με έναν νεαρό ο οποίος για να γίνει ποιητής ουσιαστικά αυτοθυσιάζεται στην έννοια της ηδονής όπως την ορίζει ο Καβάφης. Με αυτή την έννοια λέω ότι υπάρχει μια αυτοανάλωση που πηγαίνει ενάντια στην παραγωγικότητα, στο κέρδος, στην ωφελιμότητα. Ολα αυτά που διακηρύσσει ο καπιταλισμός. Γι’ αυτό ο τίτλος του βιβλίου μου στα αγγλικά είναι «C.P. Cavafy: The Economics of Metonymy» - δεν θα πω για τη μετωνυμία γιατί μπορεί να φανεί πολύ φιλοσοφικό, πολύ αφηρημένο στους αναγνώστες. Στα ελληνικά έχει μεταφραστεί ως «Κ.Π. Καβάφης: Η Οικονομία του Ερωτισμού».

Δ.Δ.: Πρωτότυπο αυτό.

Π.Ρ.: Ουσιαστικά αυτό που λέω είναι ότι για τον Καβάφη ο ερωτισμός λειτουργεί αντι-οικονομικά με τον τρόπο που σας ανέπτυξα. Δηλαδή πηγαίνει ενάντια σε βασικές αρχές του καπιταλισμού.

Σκηνή 4η: Η Ελλάδα στο Χάρβαρντ

Δ.Δ.: Πέστε μου τώρα για το Χάρβαρντ.

Π.Ρ.: Στο Χάρβαρντ είμαι 33 χρόνια γιατί εκεί πήγα ως φοιτητής. Και διδάσκω 26 χρόνια.

Δ.Δ.: Στην Εδρα «Γιώργος Σεφέρης».

Π.Ρ.: Ναι, η οποία ιδρύθηκε το 1977. Σε δύο χρόνια θα συμπληρώσει μισό αιώνα. Είναι η παλαιότερη και σημαντικότερη Εδρα Νεοελληνικών Σπουδών στην αμερικανική ήπειρο. Αλλά η διδασκαλία των Νέων Ελληνικών, σε ένα επίπεδο πολύ βασικό βέβαια, πηγαίνει πίσω στο 1828. Τότε ένας αγωνιστής, ο Αλέξανδρος Νέγρης, φεύγει και πηγαίνει στη Βοστόνη, στο Χάρβαρντ, και εκδίδει μία πολύ ενδιαφέρουσα Γραμματική των Νέων Ελληνικών. Την ίδια εποχή έρχεται πρώτα στο Γέιλ και αργότερα στο Χάρβαρντ ο Σοφοκλής Ευαγγελινός, που θα γίνει πολύ σημαντικός επιστήμονας, και διδάσκει ελληνικά και αραβικά. Θέλω να πω ότι η ιστορία της διδασκαλίας των Νεότερων Ελληνικών στο Χάρβαρντ πηγαίνει πολύ πίσω. Σήμερα, με την Εδρα Ελληνικών Σπουδών «Γιώργος Σεφέρης» έχουμε τον μεγαλύτερο αριθμό υποψήφιων διδακτόρων στον χώρο των Νεότερων Ελληνικών. Οταν έγινα τακτικός καθηγητής -σε μικρή ηλικία- το 2006, αυτό που ζήτησα από το πανεπιστήμιο ήταν να δίνεται κάθε χρόνο στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών ή στο Τμήμα Συγκριτικής Γραμματολογίας ένα κονδύλι το οποίο θα επιτρέπει να έρχεται ένας υποψήφιος διδάκτορας που θα ασχολείται με τα Νεότερα Ελληνικά. Επίσης ζήτησα να μας δώσουν μία θέση λέκτορα, ο/η οποίος/α θα διδάσκει τη γλώσσα ή πολύ βασικά μαθήματα σε σχέση με τη Λογοτεχνία. Αυτά που ζήτησα θα μπορούσαν να είναι σε βάρος του δικού μου μισθού, αλλά ευτυχώς το πανεπιστήμιο ήταν πολύ γενναιόδωρο και μου τα έδωσε όλα. Είναι κάτι για το οποίο είμαι ευγνώμων.

Δ.Δ.: Ασχολείστε και με τη σημερινή ελληνική ποίηση ή σταματάτε στον Σεφέρη;

Π.Ρ.: Αυτό εξαρτάται από τα ερευνητικά ενδιαφέροντα των φοιτητών. Πάντως ο χώρος των Νεότερων Ελληνικών στο Χάρβαρντ ορίζεται τουλάχιστον από τα τέλη του 15ου αιώνα μέχρι σήμερα.

Σκηνή 5η: Η «Ιθάκη»

Δ.Δ.: Μπορείτε να μας πείτε πώς λειτουργεί το Χάρβαρντ;

Π.Ρ.: Στο επίπεδο των μεταπτυχιακών σπουδών στον χώρο των Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών, σε όσους φοιτητές και φοιτήτριες δίνονται δεκτοί στο πανεπιστήμιο τους προσφέρεται υποτροφία. Δεν πληρώνουν ούτε δίδακτρα ούτε έξοδα διαβίωσης, τους τα καλύπτει το πανεπιστήμιο. Αυτό είναι πολύ σημαντικό.

Δ.Δ.: Το Χάρβαρντ τι ακριβώς είναι; Ιδιωτικό;

Π.Ρ.: Είναι μη κερδοσκοπικό ιδιωτικό ίδρυμα και δίνει πάρα πολλές υποτροφίες όπως σας είπα.

Δ.Δ.: Δηλαδή συντηρείται από δωρεές, και βέβαια από τα δίδακτρα.

Π.Ρ.: Ακριβώς. Επίσης στο Χάρβαρντ έχω ιδρύσει δύο εκδοτικές σειρές που έχουν σχέση με τη Νεότερη Ελλάδα. Η μία εκδίδει μελέτες για τον νεότερο Ελληνισμό, η άλλη εκδίδει δίγλωσσες εκδόσεις. Εχουμε εκδώσει, π.χ., μετάφραση του Καβάφη, μεταφράσεις επιλογής ποιημάτων του Εμπειρίκου, μία μετάφραση επιλογής κειμένων του Καισάριου Δαπόντε -πολύ σημαντικός λόγιος του 18ου αιώνα-, όπως και μεταφράσεις ποιημάτων του Ελύτη. Και ελπίζω ότι θα συνεχιστούν αυτές οι σειρές. Αυτά τα λέω γιατί βλέπω τον ρόλο μου εκεί ως ένα είδος πρέσβη του Νεότερου Ελληνισμού.

Δ.Δ.: Μα είστε.

Π.Ρ.: Και επειδή μιλούσαμε για τον Καβάφη πριν, κάτι το οποίο ήταν εξαιρετικά συγκινητικό, ήταν όταν το 2013 είχα οργανώσει μία μεγάλη εκδήλωση για τον Καβάφη στο Χάρβαρντ και είχα ζητήσει από είκοσι περίπου συναδέλφους καθηγητές και περίπου επτά φοιτητές να μεταφράσουν την «Ιθάκη» στις γλώσσες στις οποίες δίδασκαν. Και ακούστηκε εκεί η «Ιθάκη» στα ελληνικά, στα νορβηγικά, στα περσικά, στα εβραϊκά, στα τουρκικά, στη διάλεκτο της Σαρδηνίας, στα ουγγρικά, στα φινλανδικά. Ετσι αναδεικνύεις και την εν δυνάμει παγκοσμιότητα όχι μόνο του αρχαίου Ελληνισμού, τον οποίο γνωρίζουν όλοι, αλλά και του νεότερου Ελληνισμού. Για μένα ζητούμενο και στοίχημα είναι να καταδείξεις όχι το πόσο σημαντικός ήταν ο Πλάτωνας ή ο Αριστοτέλης -αυτό το γνωρίζουμε και βεβαίως δεν το αποποιούμαστε-, αλλά το πώς μπορεί να συμβάλλει, τι έχει κάνει, τι έχει παραγάγει ο νεότερος Ελληνισμός. Γι’ αυτό σας λέω ότι βλέπω τον ρόλο μου ως ένα είδος πρέσβη του νεότερου Ελληνισμού. Είμαι τυχερός γιατί είμαι καθηγητής στα ελληνικά σε πέντε τμήματα: στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών, στο Τμήμα Συγκριτικής Γραμματολογίας, στο Τμήμα Μεσαιωνικών Σπουδών -γιατί έχω ασχοληθεί με το Βυζάντιο, με τον Μεσαίωνα- στο Τμήμα Εθνολογίας ή Λαογραφίας και Μυθολογίας όπως θα λέγαμε στα ελληνικά και, τέλος, στο Τμήμα Σπουδών Θρησκείας. Και αυτό μου δίνει τη δυνατότητα, μέσα από αυτά τα τμήματα, να προβάλλω θέματα που έχουν να κάνουν με τον νεότερο Ελληνισμό.

Σκηνή 6η: Η ποίηση του μετα-ανθρώπινου

Δ.Δ.: Η Τεχνητή Νοημοσύνη θα γράφει ποιήματα; Μπορούμε να περιμένουμε έναν Καβάφη από το ΑΙ;

Π.Ρ.: Μπορεί. Εχει τη δυνατότητα να το κάνει, δυστυχώς. Θέτετε ένα πολύ σημαντικό ερώτημα γιατί μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε ότι πρέπει να ξαναδούμε πολύ βασικές αρχές με τις οποίες κινούμασταν μέχρι τώρα. Δηλαδή, τι σημαίνει πρωτοτυπία; Τι σημαίνει αυθεντικότητα; Τι σημαίνει δημιουργός; Οταν ένας αλγόριθμος δημιουργεί -αφού πρώτα του δώσεις κάποιες οδηγίες-, τότε το ερώτημα που τίθεται μπαίνει ως εξής: Ποιος είναι ο συγγραφέας σε αυτή την περίπτωση; Τι σημαίνει αυθεντικό; Επίσης, όλα αυτά έχουν να κάνουν και με ζητήματα τα οποία είναι πολύ απτά. Υπάρχει ένα τεράστιο θέμα με τα πνευματικά δικαιώματα. Διοχετεύονται τόσες πολλές πληροφορίες τις οποίες παίρνουν από κείμενα που είναι τυπωμένα ή αναπαραγόμενα στο Διαδίκτυο χωρίς απαραίτητα να υπάρχει η έγκριση αυτών που έχουν τα δικαιώματα. Ετσι δημιουργείται ένα τεράστιο νομικό θέμα - πέρα από ηθικό. Γι’ αυτό λέω και έχω γράψει ότι είμαστε πια στην εποχή του μετα-ανθρώπινου. Ολες αυτές οι εξελίξεις στον χώρο της Τεχνητής Νοημοσύνης κυρίως, της τεχνολογίας γενικότερα, στη Βιοϊατρική, στη Γενετική και αλλού επαναπροσδιορίζουν την ίδια την έννοια του ανθρώπινου.

Δ.Δ.: Αυτός ο επαναπροσδιορισμός μέχρι πού φτάνει;

Π.Ρ.: Το εξηγώ με την ερώτηση: Τι σημαίνει να είναι κανείς άνθρωπος; Και επίσης, τις δύο πιο σημαντικές κατηγορίες που ορίζουν τη μέχρι τώρα νοούμενη υπαρξιακή και οντολογική διάσταση του ανθρώπου: τη ζωή και τον θάνατο. Για παράδειγμα, γίνονται πειράματα για το πώς τα δεδομένα του ανθρώπινου εγκεφάλου μπορούν να περαστούν σε υπολογιστές. Αυτό σημαίνει ότι αλλάζει η ίδια η έννοια του θανάτου. Δηλαδή, αν μπορούν τα δεδομένα του εγκεφάλου σου, του εγκεφάλου μου, να περαστούν σε έναν υπολογιστή, ο οποίος μετά θα δίνει τη δυνατότητα περαιτέρω επεξεργασίας αυτών των δεδομένων και τη λειτουργία τους αφού πεθάνει ο καθένας μας, αυτό τι σημαίνει; Πεθαίνουμε ή όχι; Επαναπροσδιορίζονται πολύ βασικές αρχές του τι σημαίνει να είναι κανείς άνθρωπος.

Δ.Δ.: Δηλαδή εσείς πιστεύετε πραγματικά ότι μπορεί να υπάρξει Καβάφης με την Τεχνητή Νοημοσύνη. Σεφέρης, Τ.Σ. Ελιοτ, Σάμιουελ Μπέκετ, Εμιλι Ντίκινσον - τρομερή για μένα, κορυφαία και παραγνωρισμένη.

Π.Ρ.: Συμφωνώ, η Ντίκινσον χρησιμοποιεί την ειρωνεία με πολύ ωραίο τρόπο, πολύ λεπτό.

Δ.Δ.: Και τι ζωή! Αυτό θέλω να πω. Τελικά αυτή η ζωή φτιάχνει τους μεγάλους δημιουργούς. Οι περιορισμοί, οι απαγορεύσεις, οι καταδιώξεις, ο ρατσισμός.

Π.Ρ.: Γι’ αυτό είπαμε πριν ότι η επιθυμία σε μεγάλο βαθμό έχει να κάνει με την απουσία.

Δ.Δ.: Και τις απαγορεύσεις.

Π.Ρ.: Ναι, η απαγόρευση σημαίνει ακριβώς αυτό: την απουσία κάποιου πράγματος το οποίο θα έπρεπε να είσαι ελεύθερος να το απολαμβάνεις.

Δ.Δ.: Ευλογημένες οι απαγορεύσεις. Χωρίς αυτές τι θα κάναμε; Θα ήμασταν πλαδαροί, ανίκανοι.

Π.Ρ.: Σε ό,τι αφορά αυτό που ρωτήσατε για τον Καβάφη και την Τεχνητή Νοημοσύνη, υπάρχουν δυνατότητες, υπάρχουν οδηγίες που αν στον αλγόριθμο δώσεις κάποιες λέξεις ε, τότε...

Δ.Δ.: Δεν λέω ότι μπορεί να γίνει τώρα, αλλά μετά από είκοσι χρόνια θα μπορεί. Αρα, τελειώνει ο άνθρωπος; Μιλάμε για την εποχή του μετα-ανθρώπου, του ανδροειδούς; Θα εξαφανιστούμε;

Π.Ρ.: Δεν μπορούμε να τα προβλέψουμε όλα αυτά. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε ως άνθρωποι, που ο καθένας κινείται σε συγκεκριμένους χώρους, είναι να προβάλλουμε τη σημασία της κριτικής σκέψης, δηλαδή να μη δεχόμαστε άκριτα τα πάντα. Και ειδικά σε μια εποχή που έχουμε deepfakes και fake news. Και να καταδείξουμε το ότι η τεχνολογία δεν πρέπει να αφήνεται να προδιαγράφει το μέλλον της ανθρωπότητας.

Επίλογος: Follow your dreams!

Πριν χωρίσουν οι δρόμοι μας θυμήθηκα τον Don Trump και τις εφόδους του σε πολλά πανεπιστήμια, καταδιώκοντας ξένους καθηγητές και φοιτητές.

Δ.Δ.: Ο Τραμπ σάς έκανε κακό στο Χάρβαρντ; Εσείς κινδυνεύετε;

Π.Ρ.: Δεν έχω λόγο να κινδυνεύσω από τον Τραμπ ή από οποιονδήποτε άλλον. Σε ό,τι αφορά το Χάρβαρντ, η ηγεσία του υπερασπίζεται πολύ σωστά την ακαδημαϊκή ελευθερία. Και όπως όλοι οι καθηγητές του, έτσι κι εγώ έχω εμπιστοσύνη στην ηγεσία του πανεπιστημίου μας ότι τα θέματα αυτά θα λυθούν προς όφελος όλων των εμπλεκόμενων πλευρών.

Δ.Δ.: Για τους σημερινούς νέους τι γνώμη έχετε; Διαβάζουν;

Π.Ρ.: Εχω την αίσθηση ότι οι νέοι παντού, και στην Ελλάδα και στην Αμερική και σε άλλες χώρες με τις οποίες έχω επαφή, διψούν για πράγματα. Το θέμα είναι ότι δεν τους προσφέρονται. Τους προσφέρεται μια κουλτούρα η οποία είναι βιομηχανοποιημένη και μαζική. Οι εναλλακτικές λύσεις δεν είναι το ίδιο άπλετα προσφερόμενες. Γι’ αυτό λέω ότι διψούν. Δηλαδή, αν τους δώσεις κατάλληλα εργαλεία και τα απαραίτητα ερεθίσματα, θα δεις ότι πραγματικά οι νέοι έχουν ανοικτές τις κεραίες τους. Εμείς οι μεγαλύτεροι προσπαθούμε να τους περιορίσουμε - για συγκεκριμένους ίσως λόγους. Αυτό το βλέπω και εδώ. Επίσης το βλέπω εδώ κυρίως στη λεγόμενη -δεν μου αρέσει αυτός ο όρος, και μάλιστα συνιστά ελληνική πατέντα- επαρχία. Στην ελληνική επαρχία πηγαίνεις και βλέπεις ότι τα παιδιά θέλουν, διψούν να μάθουν, να ακούσουν πράγματα. Αυτό είναι συγκινητικό.

Δ.Δ.: Τι θα λέγατε σήμερα σε έναν νέο;

Π.Ρ.: Θα ακουστεί τετριμμένο, αλλά το πιστεύω πάρα πολύ, γιατί κι εγώ αυτό έκανα. Να ακολουθήσει τα όνειρά του. Δεν πρέπει να απογοητεύονται οι νέοι. Επίσης πρέπει με κάθε τρόπο να αντιστέκονται -δεν είναι εύκολο- σε αυτό που εγώ ονομάζω ομογενοποίηση. Αυτή είναι η μεγάλη μάστιγα.

Δ.Δ.: Ναι, ναι. Ολοι ντυνόμαστε το ίδιο, τρώμε το ίδιο, χορεύουμε το ίδιο, ακούμε την ίδια μουσική. Ενας στρατός χωρίς στρατιωτική στολή.

Π.Ρ.: Εγώ λέω ότι η ομογενοποίηση οδηγεί στη ρομποτοποίηση του ανθρώπου.

Τι να πω; Οτι συμφωνώ; Οτι μόδα είναι αυτό που μας αρέσει και μας ταιριάζει και όχι αυτό που επιβάλλεται από τα πάνω; Αλλιώτικα όλοι στην ομοιομορφία, απρόσωποι και άχρωμοι! Γι’ αυτό ο καθηγητής συνιστά «follow your dreams!». Ακολούθησε τα όνειρά σου. Και την καρδιά σου. Be Yourself!