Μακρόνησος: «Νέος Παρθενώνας» ή «κολαστήριο Αριστερών»; Α’ Μέρος

Ένα από τα γνωστότερα νησιά της Ελλάδας, σε όσους ασχολούνται με τη νεότερη ιστορία της χώρας μας, είναι η Μακρόνησος. Μπορεί να μην έχει τουρισμό, μπορεί να μην έχει κτιριακές υποδομές, παρά μόνο κάποια διατηρητέα κτίσματα και σκόρπια ερείπια, μπορεί να μην έχει μόνιμους κατοίκους, αλλά να πηγαίνουν εκεί κάποιοι βοσκοί με τα γιδοπρόβατά τους, ωστόσο έπαιξε σημαντικό ρόλο σε όσα έγιναν στην Ελλάδα τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Εκεί δημιουργήθηκε από το 1947 ως το 1950 ένα είδος στρατοπέδου συγκέντρωσης για τους «αριστερούς» στρατιώτες και πολίτες και όχι μόνο. Βέβαια δεν συμφωνούν όλοι με αυτόν τον όρο. Η άλλη πλευρά έκανε λόγο για «αναρρωτήριο ψυχών» (Κωνσταντίνος Τσάτσος). Εβδομήντα πέντε χρόνια μετά την ουσιαστική εγκατάλειψη της Μακρονήσου απ’ όσους στέλνονταν εκεί, το θέμα εξακολουθεί να παραμένει φλέγον. Να σημειώσουμε ότι το κεφάλαιο «Μακρόνησος» δεν μπορεί να καλυφθεί σ’ ένα άρθρο. Εννοείται ότι θα υπάρχουν παραλείψεις. Πώς είναι όμως δυνατόν να γράψει κάποιος τα πάντα για τη Μακρόνησο, όταν π.χ. ο Νίκος Μάργαρης έγραψε το 1966 τη δίτομη «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΥ», την οποία έχουμε στη διάθεσή μας, για να καλύψει, με μεγάλη πληρότητα, τα γεγονότα, σύμφωνα βέβαια με τις δικές του απόψεις; Θα αναφερθούμε σήμερα στην ιστορία της Μακρονήσου και την ίδρυση των Ειδικών Ταγμάτων στο νησί και θα επανέλθουμε την ερχόμενη εβδομάδα με περισσότερες λεπτομέρειες για όσα έγιναν εκεί, κυρίως μεταξύ 1947-1950.

Η ιστορία της Μακρονήσου

Η Μακρόνησος βρίσκεται απέναντι από τη Λαυρεωτική. Είναι επιμήκης και στενή και σ’ αυτό οφείλει την ονομασία της. Πρόκειται πιθανότατα για την ομηρική νήσο Κρανάη από την οποία πέρασε ο Πάρης όταν έκλεψε την Ωραία Ελένη, ενώ άλλοι ερευνητές ταυτίζουν το νησί που αναφέρει ο Όμηρος με το Μαραθονήσι του Γυθείου. Ως «Ελένη» αναφέρεται η Μακρόνησος πάντως, από τον Ευριπίδη, τον Στράβωνα και τον Παυσανία, ενώ παράλληλα ήταν γνωστή και ως Μάκρις. Η Μακρόνησος έχει μήκος 13 χλμ και μέγιστο πλάτος 2,5 χλμ. Εκτείνεται σχεδόν παράλληλα με τις ακτές της Αττικής, από τις οποίες απέχει περίπου 4 χλμ.

Στα αρχαία χρόνια φαίνεται ότι η Μακρόνησος ήταν κατοικημένη. Σώζονται τεμάχια μαρμάρινων κιόνων, συντρίμματα μαρμάρων και κρηπιδώματα μεγάλου τετράγωνου οικοδομήματος. Άλλωστε, οι δύο ναΐσκοι του νησιού Θεοτόκος και Άγιος Γεώργιος είναι χτισμένοι, κατά την πάγια συνήθεια, σε θεμέλια αρχαίων ναών. Σήμερα, στο νησί μεταβαίνουν περιοδικά λίγοι βοσκοί από την Κέα (Τζια) στην οποία υπάγεται διοικητικά η Μακρόνησος, για να μεταφέρουν τα κοπάδια τους. Σύμφωνα με τους βοσκούς αυτούς, στη Μακρόνησο παρατηρείται ένα ανεξήγητο φαινόμενο: τα κριάρια που παραμένουν στο νησί γίνονται ανίκανα για αναπαραγωγή! (ΜΙΧΑΛΗΣ ΣΚΑΝΔΑΛΙΔΗΣ, «ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΝΑΥΣΙΠΛΟΪΑ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ»). Με το όνομα Μακρόνησος το νησί αναφέρεται από τον 13ο αιώνα. Ο βόρειος άνεμος, ο «παρακτίας» των αρχαίων καθιστά επικίνδυνη τη ναυσιπλοΐα κοντά στη Μακρόνησο. Έξι αρχαία και μεταγενέστερα ναυάγια (2ος αι. π.Χ. – 4ος αι μ.Χ.) έχουν εντοπιστεί κοντά της. Η Αίγινα, η Σαλαμίνα και η Μακρόνησος κατά τον Μεσαίωνα ήταν ορμητήρια πειρατών. Για χρήση από πειρατές, της μονής Αγίου Γεωργίου της Μακρονήσου ως ενδιαίτημα κάνει μνεία ο Βυζαντινός λόγιος και Μητροπολίτης Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτης (1182-1204).

Μαρτυρία για παρουσία μοναχών στο νησί δίνει ο Γάλλος περιηγητής Guillet (1675), ενώ στη Μακρόνησο διανυκτέρευσε στις 7 Νοεμβρίου 1700 ο Γάλλος περιηγητής Tournefort. Φαίνεται ότι από την αρχαιότητα υπήρχε στη Μακρόνησο μεταλλευτική δραστηριότητα, πολύ μικρότερη όμως από αυτή της απέναντι Λαυρεωτικής. Τον 19ο αιώνα, η μεταλλευτική δραστηριότητα άρχισε ξανά στην περιοχή του Λαυρίου. Το 1881 η Μακρόνησος παραχωρείται ως μεταλλείο σε μεταλλευτική εταιρεία, ενώ το 1910 ξεκινούν έρευνες για ψευδάργυρο στο νησί. Κατά την περίοδο 1912-1913 η Μακρόνησος αποτέλεσε τόπο «διαμονής» Τούρκων αιχμαλώτων. 26.000 Τούρκοι από τη Θεσσαλονίκη και 30.000 από τα Ιωάννινα μεταφέρθηκαν στη νότια Ελλάδα. Πολλοί αιχμάλωτοι από τα Γιάννενα μεταφέρθηκαν στη Μακρόνησο πάσχοντας ήδη από πνευμονία και δυσεντερία. Υπήρξαν καταγγελίες για καταχρήσεις του εφοδιασμού των αιχμαλώτων, από Έλληνες πολίτες και στρατιωτικούς και έγιναν δίκες («Καταχρήσεις Μακρονήσου», 1915-1916). Ο Γάλλος, γνωστός τουρκόφιλος συγγραφέας Πιέρ Λοτί έγραψε μια σειρά από άρθρα το 1912-13 για κακομεταχείριση των Τούρκων αιχμαλώτων από Έλληνες και Σέρβους. Αν και οι περισσότεροι Τούρκοι επέστρεψαν στην πατρίδα τους, κάποιοι πέθαναν στη Μακρόνησο, όπως προκύπτει από την ανεύρεση εκατοντάδων τουρκικών τάφων στο νησί, κατά την κατασκευή στρατοπέδου από εξόριστους το 1948. Στις 10 Ιουνίου 1922 αποφασίστηκε η εγκατάσταση των προσφύγων από τον Πόντο που είχαν αρχίσει να φτάνουν από την άνοιξη του ίδιου έτους στην Ελλάδα. Από τη Μακρόνησο που χρησιμοποιήθηκε, κυρίως ως λοιμοκαθαρτήριο πέρασαν δεκάδες χιλιάδες Μικρασιάτες πρόσφυγες, ενώ δεν έλειψαν και πάλι οι καταγγελίες για καταχρήσεις και κλοπές εφοδίων που προορίζονταν γι’ αυτούς…

Κλείσιμο

Μακρόνησος και κομμουνιστές: μια σχέση που ξεκινά το 1931

Το 1931 η Μακρόνησος προτείνεται, για πρώτη φορά ως χώρος συγκέντρωσης των κομμουνιστών. Υπάρχουν ανεπιβεβαίωτες αναφορές για μεταφορά εκεί κάποιων τότε. Το 1935 αναφέρεται στον Τύπο ότι αποφασίστηκε να μεταφέρονται εκεί οι εκτοπιζόμενοι κομμουνιστές, για την αποφυγή του κινδύνου της μετάδοσης των ιδεών τους στα νησιά του Αιγαίου… 

Όμως, η υλοποίηση αυτής της σκέψης ξεκίνησε το 1946, και συνδέεται με την «εκκαθάριση» του Στρατού από «ύποπτους» αξιωματικούς και στρατιώτες που υπηρετούσαν στις τάξεις του, ώστε να διαφυλαχθεί το αξιόμαχο του Εθνικού Στρατού, που πολεμούσε εκείνη την εποχή εναντίον του ΔΣΕ. Με βάση τα στοιχεία που είχαν συγκεντρώσει οι κατά τόπους Αστυνομικές Αρχές, όσοι είχαν αριστερά φρονήματα ή είχαν συμμετάσχει στην Εαμική Αντίσταση θεωρούνταν «ύποπτοι» και συγκεντρώθηκαν από το καλοκαίρι του 1946 σε ιδιαίτερα «Τάγματα». Το Α’ Τάγμα απαρτίστηκε από στρατιώτες που συγκεντρώθηκαν αρχικά στην Παιανία Αττικής, έπειτα στον Άγιο Νικόλαο Κρήτης και τελικά στη Γυάρο.

Οι στρατιώτες του Β’ Τάγματος συγκεντρώθηκαν αρχικά στη Λάρισα. Από εκεί μεταφέρθηκαν στο Ρέθυμνο, έπειτα στην Παιανία και τελικά στο Πόρτο Ράφτη. Οι στρατιώτες του Γ’ Τάγματος συγκεντρώθηκαν αρχικά στη Μίκρα και στη συνέχεια στα Διαβατά Θεσσαλονίκης. Οι «ύποπτοι στρατιώτες» αποφασίστηκε τον Απρίλιο του 1947 να συγκεντρωθούν και να «εκπαιδευτούν» σε ειδικά στρατόπεδα.

Σύμφωνα με τον Αντιστράτηγο Δ. Γιατζή, η ίδρυση των στρατοπέδων αποσκοπούσε «στην περιφρούρησιν» του ηθικού των μαχομένων και προφύλαξη από του Κομμουνιστικού μιάσματος». Αρχικά, οι «αμετανόητοι και επικίνδυνοι οπλίτες», μεταφέρθηκαν στη Γυάρο, ενώ στη Μακρόνησο μόνο όσοι ήταν «επιδεκτικοί μεταστροφής». Τελικά, στη Γυάρο μεταφέρθηκαν οι πολιτικοί κρατούμενοι και όλοι οι στρατιωτικοί στη Μακρόνησο.

Τα Ειδικά Τάγματα της Μακρονήσου

Πρώτοι έφτασαν στη Μακρόνησο οι στρατιώτες του Β’ Τάγματος στις 28 Μαΐου 1947 και ακολούθησαν τους επόμενους δύο μήνες και τα άλλα δύο Τάγματα. Στο Α’ Τάγμα τοποθετήθηκαν όσοι δεν είχαν αποκηρύξει τα πολιτικά τους φρονήματα, στο Β’ όσοι «είχαν αποκηρύξει τον κομμουνισμό και είχαν μπει στον δρόμο για να γίνουν αναμορφωμένοι πατριώτες» και στο Γ’ όσοι «είχαν ολοκληρώσει την πορεία και ήταν σχεδόν έτοιμοι να ενταχθούν στις κανονικές στρατιωτικές μονάδες». Οι στρατιώτες του Α’ Τάγματος, όπως αναφέραμε, ήταν οι πιο «σκληροί», γι’ αυτό και το Α’ ΕTO ήταν γνωστό ως «Κόκκινο Τάγμα». Ο Υπουργός Στρατιωτικών που έδωσε την εντολή για τη λειτουργία στρατοπέδων συγκέντρωσης στη Μακρόνησο ήταν ο Γεώργιος Στράτος (1887-1973), Αξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού και πολιτικός. Μετείχε στην κυβέρνηση του Δημητρίου Μαξίμου (η οικία του οποίου είναι το σημερινό Μέγαρο Μαξίμου). Το νομικό καθεστώς για τη λειτουργία των στρατοπέδων βασίστηκε στον θεσμό εκτόπισης των πολιτικών αντιπάλων. Η εκτόπιση καθιερώθηκε για πρώτη φορά κατά των ληστών, από τον δικτάτορα Θεόδωρο Πάγκαλο (1925-1926) και σε συνδυασμό με το Ιδιώνυμο (Ν. 4229/1929) του Ελευθερίου Βενιζέλου δημιούργησαν σκληρό καθεστώς πολιτικών διώξεων με κύρια θύματα τους κομμουνιστές, αλλά και πολίτες αριστερών πεποιθήσεων που εκτοπίζονταν. Για νομική κατοχύρωση των στρατοπέδων συγκέντρωσης ακολούθησαν: το Ν(ομοθετικό) Δ(ιάταγμα) 329/18.8.1947 (καθεστώς πειθαρχημένης διαβίωσης), ο Α(αναγκαστικός) Ν(όμος) 511/31.12.1947 (σχετικά με τα στρατόπεδα συγκέντρωσης) και το ΝΔ 687/7.5.1948 (σχετικά με την επ’ αόριστον παράταση του χρόνου εκπαίδευσης). Μετά την λήξη του Εμφυλίου όμως κρίθηκε σκόπιμο να μεταφερθούν στη Μακρόνησο και πολίτες. Το υπάρχον, τότε, νομικό καθεστώς, δεν κάλυπτε αυτή την περίπτωση.

Έτσι, με το Ψήφισμα ΟΓ’ της 14/10/1949 «περί μέτρων εθνικής αναμορφώσεως» ιδρύθηκε ο «Οργανισμός – Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου» (ΟΑΜ). Είναι χαρακτηριστικό, ότι το Ψήφισμα εγκρίθηκε από όλους σχεδόν τους βουλευτές, μέσα σε πανηγυρικό κλίμα. Ο ΟΑΜ υπαγόταν στο ΓΕΣ και σκοπός του ήταν η «δια της διαφωτίσεως και διαπαιδαγωγήσεως αναμόρφωσις των κρατούμενων». Με αυτό τον τρόπο ο Στρατός, θα είχε επίσημα πλέον τη δικαιοδοσία όχι μόνο στρατιωτών, αλλά και πολιτών και η Μακρόνησος θα μετατρεπόταν σε μια τεράστια φυλακή για όλους τους πολιτικούς αντιπάλους του καθεστώτος». (Πηγή: ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΣ – ΨΗΦΙΑΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ).

Επρόκειτο όμως για αναμόρφωση (σωφρονισμό) των κρατουμένων; Σύμφωνα με το ΨΗΦΙΑΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΥ «επρόκειτο για έναν όρο που δεν είχε καμία σχέση με την πραγματικότητα, αφού στη Μακρόνησο δεν συντελέστηκε «εθνική» ή «ηθική αναμόρφωση» των εξορίστων, αλλά έμπρακτη τρομοκρατία με σκοπό την πολιτική μεταστροφή των κρατουμένων». Δεν ήταν όμως μόνο τα τρία Ειδικά Τάγματα στα οποία αναφερθήκαμε που λειτούργησαν στη Μακρόνησο.

Ακολούθησαν τα Ειδικά Στρατόπεδα Αναμορφώσεως Ιδιωτών (ΕΣΑΙ) για τους πολιτικούς εξόριστους. Το Α’ ΕΤΟ-ΕΣΑΙ δημιουργήθηκε τον Μάρτιο του 1949 και το Β’ ΕΤΟ-ΕΣΑΙ τον Νοέμβριο του 1949. Υπάρχουν αναφορές, ότι στα δύο ΕΣΑΙ δεν είχαν μεταφερθεί μόνο πολίτες αριστερών πεποιθήσεων, αλλά και άλλοι, όπως ομοφυλόφιλοι, Μάρτυρες του Ιεχωβά κ.λπ. Τον Σεπτέμβριο του 1947 είχε ιδρυθεί στη Μακρόνησο το Γ’ Κέντρο Παρουσιάσεως Αξιωματικών με αριστερούς ανώτερους και κατώτερους αξιωματικούς. Τον Νοέμβριο του 1948, δημιουργήθηκε στο βόρειο Τμήμα του νησιού το Στρατόπεδο Πειθαρχημένης Διαβίωσης για τους πολιτικούς εξόριστους, που αργότερα εντάχθηκαν στα Ειδικά Στρατόπεδα Αναμορφώσεως Ιδιωτών. Το Στρατόπεδο αυτό, το φρουρούσε το Δ’ Τάγμα Χωροφυλακής. Τον Αύγουστο του 1947 μεταφέρθηκαν από τα παραπήγματα της οδού Βουλιαγμένης στη Μακρόνησο, οι ΣΦΑ (Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών), όπου κρατούνταν υπόδικοι αξιωματικοί και οπλίτες, αλλά και παραβατικοί ανήλικοι. Το 1950 δημιουργήθηκε στον χώρο του Α’ ΕΤΟ το ΕΣΑΓ (Ειδικό Στρατόπεδο Αναμορφώσεως Γυναικών) για τις πολιτικές εξόριστες, που ως τότε κρατούνταν στο νησί Τρίκερι της Μαγνησίας.

Οι «σκληροί» διοικητές – Πόσοι ήταν οι κρατούμενοι στη Μακρόνησο;

Η Μακρόνησος υπαγόταν στην Υπηρεσία Β’ ΧΙ του ΓΕΣ και διοικητής του στρατοπέδου ως την άνοιξη του 1950 ήταν ο Ταξίαρχος Γεώργιος Μπαϊρακτάρης. Διοικητές του Α’, Β’ και Γ’ Τάγματος ήταν αντίστοιχα ο Ταγματάρχης Αντώνιος Βασιλόπουλος, ο Ταγματάρχης Ηλίας Τολιόπουλος και ο Αντισυνταγματάρχης Σπύρος Χειμαριώτης, ενώ Διοικητής των ΣΦΑ ήταν ο «διαβόητος» (κατά το ΨΗΦΙΑΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΥ) Συνταγματάρχης Θωμάς Σούλης.

Ο Βασιλόπουλος είχε καταδικαστεί ερήμην το 1941 για κατάχρηση δημοσίου χρήματος και πλαστογραφία, δεν φυλακίστηκε όμως ποτέ. Και κατά τη διάρκεια της διοίκησης του Α’ ΕΤΟ κατηγορήθηκε για οικονομικές ατασθαλίες. Ήταν επικεφαλής του Α’ ΕΤΟ κατά τη διάρκεια της σφαγής του 1948 (θα αναφερθούμε σε αυτή τη συνέχεια) και άνθρωπος του Μπαϊρακτάρη. Μετά την ίδρυση του ΟΑΜ ο Βασιλόπουλος αντικαταστάθηκε από τον Βρασίδα Παπαγιαννόπουλο. Με εντολή Υπουργού, ο Βασιλόπουλος έλαβε χάρη το 1949 για όλες τις καταδίκες.

Ο Θωμάς Σούλης, Διοικητής των ΣΦΑ ήταν ιδιαίτερα βάναυσος. Στις ΣΦΑ κρατούνταν και ανήλικοι υπόδικοι. Λόγω της βαναυσότητας της διοίκησης του Σούλη έγιναν πολλές απόπειρες αυτοκτονίας ανηλίκων, ο δε Σούλης κατηγορήθηκε για ανήθικες ενέργειες σε βάρος των νεαρών κρατουμένων.

Ο αριθμός και η σύνθεση των κρατουμένων στη Μακρόνησο άλλαζαν συνεχώς. Σύμφωνα με τον Αντώνη Λιάκο από το νησί «πέρασαν» συνολικά 40.000 – 100.000 κρατούμενοι. Το καλοκαίρι του 1947 οι έγκλειστοι αξιωματικοί και στρατιώτες ήταν περίπου 10.000. Τον Μάιο του 1948 κρατούνταν στη Μακρόνησο 15.814 στρατιωτικοί και 728 πολιτικοί κρατούμενοι και εξόριστοι. Τον Αύγουστο του 1949, 7.500 στρατιωτικοί και 20.000 πολίτες (σε ένα νησί με έκταση 18 τ. χλμ…), ενώ τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους βρίσκονταν εκεί 5.521 στρατιώτες και 11.247 πολιτικοί εξόριστοι. Σύμφωνα με το ΓΕΣ, ως τον Οκτώβριο του 1949 είχαν «αναμορφωθεί» 25.000 αξιωματικοί και οπλίτες. Πολλοί από αυτούς εντάχθηκαν στον Εθνικό Στρατό και πολέμησαν εναντίον στον ΔΣΕ (Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας).

Ξεχωριστή αναφορά πρέπει να κάνουμε στον, τότε, Λοχαγό Παναγιώτη Σκαλούμπακα (1918-2010), από την Επισκοπή Τεγέας Αρκαδίας. Πήρε μέρος στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο και μετά την απελευθέρωση της χώρας μας έγινε Διοικητής του 4ου Λόχου Σκαπανέων, του Γ’ Σώματος Στρατού (Αύγουστος 1946), στη Θεσσαλονίκη. Εκεί εφάρμοσε σκληρές μεθόδους για την «ανάνηψη» των κομμουνιστών. Με την προσθήκη τριών επιπλέον Λόχων η μονάδα αναδιοργανώθηκε ως Γ’ Τάγμα Σκαπανέων, πάντα υπό τη διοίκηση του Σκαλούμπακα. Στις 14/6/1947 το Τάγμα μεταφέρθηκε στη Μακρόνησο, ως Γ’ ΕΤΟ. Αρχικά διοικητής του ήταν ο Σκαλούμπακας, με τον ερχομό όμως του Αντισυνταγματάρχης Σπύρου Χειμαριώτη ο Σκαλούμπακας παρέμεινε μεν στο Τάγμα, αλλά ως Υποδιοικητής. Οι περισσότεροι συγγραφείς, ιδιαίτερα όσοι εξορίστηκαν στη Μακρόνησο και ανήκαν στο Γ’ ΕΤΟ χαρακτηρίζουν τον Σκαλούμπακα ως απάνθρωπο βασανιστή. Οι υποστηρικτές του πάντως κάνουν λόγο για συκοφαντίες των Αριστερών και τονίζουν ότι ο Σκαλούμπακας προέβαινε σε «αναμόρφωση» μόνο με εθνικά τραγούδια και διάφορες δραστηριότητες. Σε ντοκιμαντέρ για τη Μακρόνησο το 2008, ο Σκαλούμπακας αρνήθηκε ότι έγιναν βασανιστήρια στη Μακρόνησο. Αν πάντως έγιναν μερικά, όπως είπε, αυτά προήλθαν από πρωτοβουλίες κατώτερων στελεχών και όχι λόγω άνωθεν διαταγών. Τόνισε πάντως, ότι αν δεν είχαν γίνει «κάποια πράγματα» για την αντιμετώπιση της κομμουνιστικής απειλής, η Ελλάδα θα είχε την τύχη των βαλκανικών χωρών και των κρατών του Ανατολικού Μπλοκ και θα είχε μείνει «200 χρόνια πίσω»…

Το επόμενο Σαββατοκύριακο το Β’ μέρος για τη Μακρόνησο: Οι δηλώσεις μετανοίας – Το άγνωστο Δ’ Τάγμα με τους ανάπηρους πολέμου- Έγιναν βασανιστήρια στη Μακρόνησο; – Πώς φτάσαμε σταδιακά στο «κλείσιμο» της Μακρονήσου; – Τα θλιβερά γεγονότα που σημάδεψαν τη Μακρόνησο – Οι απόψεις δεξιών και αριστερών για τη Μακρόνησο.

Πηγές: ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΣ ΨΗΦΙΑΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ, ΑΣΚΙ

Πολυμέρης Βόγλης – Στρατής Μπουρνάζος, «Στρατόπεδο Μακρονήσου 1947-1950: Βία και προπαγάνδα», στο «Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα: Ανασυγκρότηση – Εμφύλιος – Παλινόρθωση», επιμέλεια Χρήστος Χατζηιωσήφ, Βιβλιόραμα.

ΡΕΝΑ ΛΕΥΚΑΔΙΤΟΥ – ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ, «ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΣ μια υπόμνηση… για ό,τι έγινε για ό,τι γράφτηκε», ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΕΝΤΟΣ».

Σχετική βιβλιογραφία: ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΓΑΡΗΣ, «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΥ» (2 τόμοι), ΑΘΗΝΑ, 1966.