Οι Μαλδίβες βουλιάζουν - Τι θα απογίνουν οι κάτοικοι των «βυθιζόμενων χωρών»;

Το 1995 είχε γυριστεί μια ταινία με τον Kevin Costner, η οποία λεγόταν Waterworld. Ήταν μια μετα-αποκαλυπτική περιπέτεια που μας μετέφερε στο μέλλον δείχνοντας μας την καθημερινότητα των ανθρώπων που επέζησαν την αύξηση της στάθμης της θάλασσας και τη βύθιση ολόκληρων μητροπόλεων της γης.

Μπορεί λοιπόν, τότε, στα 90ς αυτή η ταινία να μας φαινότανε εξωπραγματική, όμως πλέον είναι πολύ κοντά στην πραγματικότητα - οι πόλεις κάτω από το νερό, όχι ο Costner που έχει βράγχια και αναπνέει κάτω από το νερό. Όσο όμως και να προσπαθήσουμε να ωραιοποιήσουμε το μέλλον που μας πλησιάζει, η πραγματικότητα είναι ότι λόγω της κλιματικής καταστροφής, η άνοδος της θάλασσας πλέον απειλεί να εξαφανίσει τα πρώτα κράτη.

Ενώ λοιπόν, οι μεγάλες βιομηχανικές χώρες αγωνίζονται να μειώσουν τις εκπομπές, μικρά νησιωτικά κράτη όπως το Τουβαλού, το Κιριμπάτι, οι Μαλδίβες και οι Νήσοι Μάρσαλ αντιμετωπίζουν μια υπαρξιακή κρίση: την κυριολεκτική εξαφάνιση της πατρίδας τους. Αυτές οι χώρες είναι ιδιαίτερα ευάλωτες στην άνοδο της στάθμης της θάλασσας, στις ισχυρότερες καταιγίδες, στην έλλειψη γλυκού νερού και στην καταστροφή βασικών υποδομών. Η δεινή τους κατάσταση δεν αποτελεί μόνο πρόκληση για το διεθνές δίκαιο, αλλά θέτει και βαθιά ηθικά ερωτήματα σχετικά με την παγκόσμια ευθύνη και το μέλλον της κυριαρχίας σε ένα ταχέως μεταβαλλόμενο κλίμα.

Μια κληρονομιά που χάνεται

Μία από τις πιο επείγουσες απειλές για τα μικρά νησιωτικά κράτη είναι η αύξηση της στάθμης της θάλασσας. Σύμφωνα με τη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), η στάθμη της θάλασσας σε παγκόσμιο επίπεδο έχει αυξηθεί κατά περίπου 20 εκατοστά από τα τέλη του 19ου αιώνα και προβλέπεται να αυξηθεί μεταξύ 0,6 και 1,1 μέτρων έως το 2100. Για χώρες όμως, με μέσο υψόμετρο κάτω των δύο μέτρων πάνω από τη στάθμη της θάλασσας, όπως οι Μαλδίβες, ακόμη και μια μικρή άνοδος έχει καταστροφικές συνέπειες.

Στο Τουβαλού, πλημμύρες που είναι γνωστές τοπικά ως king tides (μεγάλες παλίρροιες) κατακλύζουν πλέον σπίτια, σχολεία και δρόμους πολλές φορές το χρόνο. Το Κιριμπάτι αντιμετωπίζει παρόμοιους κινδύνους, με μεγάλο μέρος της γης του να έχει ήδη διαβρωθεί από τη θάλασσα. Ολόκληρα χωριά έχουν αναγκαστεί να μεταφερθούν στο εσωτερικό της χώρας, αν και σε ορισμένες περιπτώσεις δεν υπάρχει εσωτερικό μέρος για να μετακινηθούν. Αυτή η διάβρωση των ακτών μεταφράζεται άμεσα σε απώλεια κατοικήσιμου χώρου, γεωργικής γης και πολιτιστικών μνημείων.

Για τις κοινότητες όπου η γη είναι κεντρικής σημασίας όχι μόνο για την επιβίωση αλλά και για την πολιτιστική ταυτότητα, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας είναι κάτι περισσότερο από μια φυσική απειλή — αντιπροσωπεύει τη διαγραφή της ιστορίας, της κληρονομιάς και της αίσθησης του «ανήκειν».

Κλιματική καταστροφή και κακές υποδομές

Ενώ η άνοδος της στάθμης της θάλασσας είναι σταδιακή, οι καταιγίδες χτυπούν ξαφνικά και με καταστροφική δύναμη. Η κλιματική αλλαγή εντείνει τους τροπικούς κυκλώνες, καθιστώντας τους πιο καταστροφικούς. Οι Νήσοι Μάρσαλ, για παράδειγμα, έχουν βιώσει πρωτοφανείς καταιγίδες που έχουν προκαλέσει ζημιές σε κρίσιμες υποδομές, όπως νοσοκομεία, εγκαταστάσεις επεξεργασίας νερού και δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας.

Το πρόβλημα επιδεινώνεται από τους περιορισμένους πόρους. Σε αντίθεση με τις πλουσιότερες χώρες, τα μικρά νησιωτικά κράτη συχνά δεν διαθέτουν την οικονομική και τεχνική ικανότητα να κατασκευάσουν ισχυρές άμυνες, όπως θαλάσσια τείχη, καταφύγια καταιγίδων ή προηγμένα συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης. Ένας μόνο κυκλώνας μπορεί να εξαλείψει χρόνια προόδου στην ανάπτυξή τους. Για παράδειγμα, μετά την έλευση του τυφώνα Παμ το 2015, το Βανουάτου, ένα άλλο νησιωτικό κράτος του Ειρηνικού, υπέστη ζημιές που ξεπέρασαν το 60% του ΑΕΠ του. Παρόμοιοι κίνδυνοι απειλούν το Τουβαλού, το Κιριμπάτι και τις Νήσους Μάρσαλ κάθε περίοδο τυφώνων.

Έλλειψη γλυκού νερού

Ένας άλλος κίνδυνος είναι η μόλυνση και η εξάντληση των πηγών γλυκού νερού. Πολλά μικρά νησιά βασίζονται σε λιγοστούς πόρους γλυκού νερού, όπως υπόγεια στρώματα που επιπλέουν πάνω από το πυκνότερο θαλασσινό νερό. Καθώς η στάθμη της θάλασσας ανεβαίνει, το αλμυρό νερό διεισδύει σε αυτά, καθιστώντας τα μη πόσιμα.

Στις Μαλδίβες, τα υπόγεια ύδατα έχουν γίνει τόσο αλμυρά που πολλές κοινότητες εξαρτώνται σχεδόν εξ ολοκλήρου από τη συλλογή βρόχινου νερού και από δαπανηρές μονάδες αφαλάτωσης. Το Κιριμπάτι αντιμετωπίζει παρόμοια κρίση, με τα γλυκά υπόγεια ύδατα να γίνονται όλο και πιο μη πόσιμα. Χωρίς πρόσβαση σε ασφαλές πόσιμο νερό, η δημόσια υγεία επιδεινώνεται, η γεωργία καταρρέει και οι πληθυσμοί εξαρτώνται όλο και περισσότερο από ακριβά εισαγόμενα τρόφιμα και βοήθεια.

Πολιτιστική επιβίωση

Καθώς το φυσικό περιβάλλον επιδεινώνεται, οι κοινότητες αναγκάζονται να αντιμετωπίσουν την προοπτική της εκτόπισης. Αυτό εγείρει οδυνηρά ερωτήματα: Τι συμβαίνει σε ένα έθνος όταν ο λαός του πρέπει να εγκαταλείψει τη γη των προγόνων του; Μπορεί μια κουλτούρα να επιβιώσει από τη μετεγκατάσταση χωρίς να χάσει την ταυτότητά της;

Ορισμένα έθνη ήδη προετοιμάζονται για αυτή την πραγματικότητα. Η κυβέρνηση του Κιριμπάτι αγόρασε γη στις Φίτζι ως πιθανό μέρος μετεγκατάστασης για τον πληθυσμό της. Ονόμασε το σχέδιο «μετανάστευση με αξιοπρέπεια». Το Τουβαλού έχει διερευνήσει αντίστοιχα, πρωτοβουλίες ψηφιακής εθνικότητας, προσπαθώντας να διατηρήσει την κυριαρχία και την πολιτιστική του ταυτότητα στο διαδίκτυο σε περίπτωση που το φυσικό έδαφος εξαφανιστεί. Ωστόσο, η εκτόπιση συχνά κατακερματίζει τις κοινότητες, διαταράσσοντας τους κοινωνικούς δεσμούς και τις παραδόσεις που είναι βαθιά συνδεδεμένες με τη γη. Αυτή η ενδεχόμενη απώλεια της πολιτιστικής συνέχειας είναι εξίσου καταστροφική με την απώλεια του φυσικού εδάφους, και πολλοί νησιώτες θεωρούν την πιθανή ανάγκη να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους ως μια μορφή πολιτιστικού θανάτου.

Απάτριδες χώρες

Πέρα από τις ανθρώπινες και πολιτιστικές διαστάσεις, η κρίση των βυθιζόμενων χωρών αναγκάζει τον κόσμο να αντιμετωπίσει ένα άνευ προηγουμένου νομικό δίλημμα: Τι συμβαίνει όταν η γη μιας χώρας εξαφανίζεται κάτω από τον ωκεανό; Μπορεί μια χώρα χωρίς έδαφος να εξακολουθεί να αναγνωρίζεται ως κυρίαρχο κράτος;

Οι παραδοσιακοί ορισμοί της κρατικής υπόστασης σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, ιδίως εκείνοι που περιγράφονται στη Σύμβαση του Μοντεβιδέο του 1933, απαιτούν τέσσερα κριτήρια: μόνιμο πληθυσμό, καθορισμένο έδαφος, κυβέρνηση και ικανότητα να συνάπτει σχέσεις με άλλα κράτη. Η εξαφάνιση του φυσικού εδάφους φαίνεται να αμφισβητεί τουλάχιστον ένα από αυτά τα κριτήρια, δημιουργώντας αμφιβολίες σχετικά με τη συνέχιση της αναγνώρισης.

Ωστόσο, οι νομικοί υποστηρίζουν ότι η αφαίρεση της κρατικής υπόστασης από τα νησιωτικά έθνη θα ήταν άδικη, τιμωρώντας τα θύματα της κλιματικής αλλαγής για περιστάσεις που δεν μπορούν να ελέγξουν. Κάποιοι προτείνουν ότι τα κράτη θα μπορούσαν να διατηρήσουν τη νομική τους συνέχεια ακόμη και χωρίς έδαφος, υπό την προϋπόθεση ότι διαθέτουν κυβέρνηση και πληθυσμό. Άλλοι προτείνουν τον επαναπροσδιορισμό του εδάφους ώστε να περιλαμβάνει τις αποκλειστικές οικονομικές ζώνες (ΑΟΖ), παραχωρώντας στα έθνη συνεχή δικαιώματα στα γύρω ύδατα, ακόμη και αν το έδαφός τους εξαφανιστεί. Η συζήτηση παραμένει ανοιχτή, αλλά υπογραμμίζει την ανεπάρκεια του ισχύοντος διεθνούς δικαίου στην αντιμετώπιση της μετακίνησης πληθυσμών και της απώλειας κυριαρχίας που προκαλείται από την κλιματική αλλαγή.

Τι θα γίνουν οι βυθιζόμενες χώρες;

Η τύχη του Τουβαλού, του Κιριμπάτι, των Μαλδιβών και των Νήσων Μάρσαλ δεν είναι ένα μακρινό ή μεμονωμένο πρόβλημα — είναι μια μάχη πρώτης γραμμής για την ανταπόκριση της ανθρωπότητας στην κλιματική αλλαγή. Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, οι ισχυρότερες καταιγίδες, η έλλειψη νερού και η κατάρρευση των υποδομών καθιστούν τη ζωή σε αυτά τα νησιά όλο και πιο δύσκολη.

Ωστόσο, ο μεγαλύτερος κίνδυνος έγκειται στην πιθανή εξαφάνιση των ίδιων των χωρών, ένα σενάριο χωρίς προηγούμενο στη σύγχρονη ιστορία. Από πολλές απόψεις λοιπόν, οι βυθιζόμενες χώρες αποτελούν προειδοποίηση για όλους μας: το μέλλον τους είναι συνδεδεμένο με το δικό μας, και ο αγώνας τους αποκαλύπτει την επείγουσα ανάγκη για μια συλλογική αντίδραση στην κλιματική κρίση.