Λουκάς Σαμαράς, ο άρχοντας του παράξενου

Εννοείται πως σπανίζουν οι Ελληνες καλλιτέχνες που έχουν διαπρέψει στο εξωτερικό. Οχι απαραίτητα διότι σπανίζουν τα ταλέντα, αλλά η «καριέρα» -πόσο μάλλον η «αναγνώριση στο εξωτερικό»- είναι υπόθεση άλλου επιπέδου, πιο πολύπλοκη από το «μικρή» που έχουμε στο μυαλό και στα μέτρα μας. Επιτυχημένους έχουμε αρκετούς, αλλά τους αναγνωρισμένους διεθνούς καριέρας τούς μετράμε σε δάχτυλα χεριών και, φυσικά, είμαστε επιπλέον υπερήφανοι γι' αυτούς.

Ο Λουκάς Σαμαράς είναι βέβαιο ότι κατέχει μια θέση όχι μόνο στη λίστα των αναγνωρισμένων Ελλήνων καλλιτεχνών, αλλά και των καλλιτεχνών παγκόσμιας εμβέλειας. Γι’ αυτό και η είδηση της έκθεσης αναδρομικού χαρακτήρα που εγκαινιάστηκε πριν από έναν μήνα στον εκθεσιακό χώρο της The Intermission στον Πειραιά μόνο ευχάριστη επίγευση μπορεί να αφήνει στους μύστες -ή και μόνο στους φίλους- της Τέχνης. Τίτλος της, «Ο άρχοντας του παράξενου» αν θελήσουμε να αποδώσουμε στα ελληνικά το «Master of the Uncanny», οπότε επιτρέψτε μας να συστήσουμε την ιδιαιτερότητα του καλλιτέχνη σε εκείνους που γνωρίζουν μόνο το όνομα και την ιδιότητά του. Οι γνώστες του έργου του θα χρειαστεί να περιμένετε λίγες αράδες.

Γεννημένος στην Καστοριά το 1936, από οικογένεια που ασχολούνταν με το εμπόριο γούνας, ταξίδεψε με τη μητέρα του με το υπερωκεάνιο «Νέα Ελλάς» για το Νιου Τζέρσεϊ ώστε να βρουν τον πατέρα του, ο οποίος ήδη είχε εγκατασταθεί στη Νέα Γη. Ηταν μόλις 12 χρόνων, άργησε να μάθει τη γλώσσα και έτσι η ζωγραφική έγινε η δική του γλώσσα έκφρασης. Το 1955 πήρε υποτροφία για σπουδές στις Καλές Τέχνες στο Πανεπιστήμιο Rutgers υπό την καθοδήγηση των Αλαν Κάπροου και Τζορτζ Σίγκαλ. Αργότερα, στο Πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης μελέτησε Ιστορία της Τέχνης με τον Μάγιερ Σκαπίρο. Εκείνη την περίοδο ξεκίνησε να ζωγραφίζει αυτοπροσωπογραφίες και να χρησιμοποιεί παστέλ, μέσο που του επέτρεπε να δουλεύει γρήγορα. Σύντομα στράφηκε στα αντικείμενα, δημιουργώντας αναγλυφικές συναρμολογήσεις και κουτιά από υλικά που συνέλεγε από το άμεσο περιβάλλον του και από φτηνά καταστήματα για λίγα σεντς -μαχαιροπίρουνα, καρφιά, καθρέφτες, πολύχρωμα νήματα και φτερά-, τα οποία στερέωνε με υγρό αλουμίνιο ή σε γύψο.

Στην πορεία της καλλιτεχνικής ζωής του -μέχρι τον θάνατό του πέρσι, σε ηλικία 87 χρόνων- κινήθηκε με ευελιξία σε όλες τις παραπάνω εξερευνήσεις της τέχνης του, όπως βέβαια και στα ψυχεδελικά ζωγραφικά, αλλά και στα πρωτοποριακά ψηφιακά έργα. Στις θεματικές που τον έκαναν ευρέως γνωστό ανήκει αδιαμφισβήτητα η περίφημη σειρά των autopolaroids, στην οποία ο καλλιτέχνης απαθανατίζεται γυμνός, αποκαλύπτοντας ακόμα και τα ευαίσθητα σημεία του, σε διάφορες στάσεις, φορώντας περούκες και μακιγιάζ.

Εννοείται ότι το έκανε με περισσή άνεση, εξηγώντας το μάλιστα ως εξής: «Μερικοί καλλιτέχνες απορρίπτουν την αυτοβιογραφία και την ψυχολογία. Εγώ προσπαθώ να τις έχω μαζί μου, όση αμηχανία και αν προκαλούν». Αλλο ένα παιχνίδι μεταξύ του ιδίου και του κοινού του ήταν όταν παρουσίασε το video installation «Ecdysiast and Viewers», όπου ο Σαμαράς βιντεοσκόπησε τις αντιδράσεις φίλων και συναδέλφων του καλλιτεχνών καθώς τον έβλεπαν να στέκεται γυμνός μπροστά στην κάμερα.

Το πιο παράξενο και παράλληλα όμορφο ψυχολογικό παχνίδι με τους επισκέπτες των έργων του, όμως, το έστησε στην έκθεσή του με τίτλο -τι άλλο;- «Paraxena». Το installation «Doorway» της έκθεσης ήταν μια δήλωση για τη χαμένη Νάρνια της ύπαρξής μας: καθρέφτες παντού, στους οποίους ο επισκέπτης μπορούσε να δει το είδωλό του. «Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν σταματήσει να κοιτούν τους καθρέφτες εδώ και πολύ καιρό, έχοντας πάψει να ελπίζουν ότι θα μπουν κάποτε σε αυτούς. Εδώ τους δίνεται μια ευκαιρία», εξήγησε.

Ας πάρουμε όμως μια ιδέα για το τι πρόκειται να δούμε στον Πειραιά, στην πρώτη ατομική παρουσίαση του έργου του στη γενέτειρά του έπειτα από είκοσι χρόνια: μια επιλογή από τα περίτεχνα σχεδιασμένα κουτιά που ξεκίνησε το 1960. Αυτά τα έργα, που περιέχουν εφήμερα αντικείμενα και φωτογραφίες, λειτουργούσαν ως τρισδιάστατοι χώροι στους οποίους ο καλλιτέχνης μπορούσε να προβάλλει τον εαυτό του. Τα πρώτα του κουτιά είχαν επιθετική χροιά, παραπέμποντας σε σουρεαλιστικά αντικείμενα με λεπίδες ή καρφίτσες που διαπερνούσαν την επιφάνειά τους. Ωστόσο, στα τέλη της δεκαετίας του 1960, ο Σαμαράς μεταπήδησε από τα αιχμηρά και εχθρικά υλικά σε πιο μαλακά. «Πάντα θα είμαι ένας επιθετικός καλλιτέχνης, εν μέρει επειδή προέρχομαι από μια διαφορετική κουλτούρα και πρέπει να υπερασπίζομαι αυτό που έφερα μαζί μου», σχολίαζε. «Αλλά μπορείς να απειλήσεις τους ανθρώπους με διαφορετικούς τρόπους. Μπορείς να χρησιμοποιήσεις χρώμα ή λαμπερές πέτρες ή μπορείς να προσβάλλεις την πουριτανική αισθητική τους μέσω της υπερβολικής διακόσμησης».

Η έκθεση πραγματοποιείται με τη συνεργασία της Pace Gallery, η οποία αντιπροσώπευε τον Λουκά Σαμαρά κατ’ αποκλειστικότητα για εξήντα χρόνια και συνεχίζει και μετά τον θάνατό του. Ενδεικτικό της μεγάλης αυτής συνεργασίας είναι η αδελφική σχέση που είχε με τον ιδρυτή της γκαλερί, Αρν Γκλίμτσερ, ο οποίος ονόμασε τον Ελληνα καλλιτέχνη «μάγο». Τελευταία σκέψη: οι γνώστες του έργου του δεν χρειάζεται να περιμένετε να διαβάσετε πολλά περισσότερα. Ραντεβού μαζί, για διάλειμμα από τον πραγματικό κόσμο, στην γκαλερί The Intermission, στον Πειραιά.