Τα σεφαραδίτικα τραγούδια της Θεσσαλονίκης στο αμφιθέατρο της ελληνικής πρεσβείας του Βερολίνου

Το μουσικό τρίο L’ Alma de Salonico από τη Θεσσαλονίκη με την Έλσα Μουρατίδου στα φωνητικά, τον Θάνο Σταυρίδη στο ακορντεόν και τον Θωμά Νάτση στην κιθάρα παρουσίασε τον περασμένο μήνα στο κατάμεστο αμφιθέατρο της Ελληνικής Πρεσβείας του Βερολίνου τραγούδια Ελλήνων Σεφαραδιτών, προκαλώντας βαθιά συγκίνηση αλλά και ενθουσιασμό.

Σεφαραδίτες ή Σεφαρδίτες ονομάζονταν οι Εβραίοι που εκδιώχθηκαν από την Ιβηρική Χερσόνησο το 1492. «Σεφαράδ» σημαίνει «Ισπανία» στα εβραϊκά.

Με τη μαζική άφιξη των Σεφαραδιτών Εβραίων στη Θεσσαλονίκη, η πόλη μετατράπηκε σε μεγάλο οικονομικό και εμπορικό κέντρο της Ανατολικής Μεσογείου και αναδείχθηκε στο μεγαλύτερο κέντρο σεφαραδισμού στην Ευρώπη μέχρι το Ολοκαύτωμα.

Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που η Θεσσαλονίκη αποκαλούνταν «Μητέρα του Ισραήλ», «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων» και «Δεύτερη Ιερουσαλήμ».

Η παραδοσιακή γλώσσα του σεφαραδίτικου εβραϊκού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης έως τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν η Ισπανοεβραϊκή ή Λαντίνο.

Η σεφαραδίτικη μουσική παράδοση

Κοιμήσου, κοιμήσου, αγαπημένο μου αγοράκι, κοιμήσου δίχως έγνοιες και πόνο, κλείσε τα ματάκια σου, κοιμήσου, κοιμήσου ήσυχα. Αυτοί είναι οι στίχοι ενός παραδοσιακού σεφαραδίτικου νανουρίσματος που ξεκινά με τη φράση «durme, durme» (κοιμήσου, κοιμήσου), με την οποία ανοίγουν τα περισσότερα σεφαραδίτικα νανουρίσματα.

Η σεφαραδίτικη μουσική παράδοση αναδεικνύει τον πολυεθνικό και πολυπολιτισμικό χαρακτήρα της Θεσσαλονίκης, που επέτρεπε για αιώνες την ειρηνική συνύπαρξη χριστιανικών, μουσουλμανικών και εβραϊκών κοινοτήτων.

Ο Ούγγρος συνθέτης, εθνομουσικολόγος και μουσικοπαιδαγωγός Ζόλταν Κόνταϊ είχε πει «Ο άνθρωπος έχει μία μόνο μητρική γλώσσα και το ίδιο ισχύει και για τη μουσική».

Τα σεφαραδίτικα τραγούδια ήταν τραγούδια του έρωτα, του γάμου, του γλεντιού, του αποχωρισμού, νανουρίσματα, καθώς και τραγούδια που αναφέρονται στην ιστορία και τα τοπόσημα της Θεσσαλονίκης.

Θέματα όπως η Μεγάλη Πυρκαγιά του 1917 ή ο Λευκός Πύργος αποτελούν συχνά το κεντρικό θέμα της αφήγησης. Μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1917 που κατέκαψε το μεγαλύτερο μέρος του ιστορικού κέντρου της πόλης, όλοι οι κάτοικοι ήταν ίσοι. Τα τραγούδια αυτά ήταν κοινά.

«Η Ιστορία μας έχει προσπεράσει»

Τα σεφαραδίτικα τραγούδια της Θεσσαλονίκης σίγασαν την περίοδο της Κατοχής, αρχικά με τη συστηματική γκετοποίηση και εκδίωξη των Εβραίων. Έπειτα σβήστηκαν οδυνηρά από το πλούσιο μουσικό τοπίο της πόλης με το ναζιστικό Ολοκαύτωμα.

Από τα περίπου 55.000 μέλη της εβραϊκής κοινότητας στη Θεσσαλονίκη, μόλις 2.000 επέστρεψαν στην πόλη τους μετά τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου από τα ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης, όπως το Άουσβιτς-Mπίρκεναου.

Οι επιζήσαντες Έλληνες Εβραίοι του Ολοκαυτώματος που επέστρεψαν στη Θεσσαλονίκη, τη γενέτειρά τους, ήρθαν αντιμέτωποι με μια νέα σκληρή πραγματικότητα: την κατάσχεση των περιουσιών τους και από το μετακατοχικό καθεστώς.

Δυστυχώς, ο σχεδόν αφανισμός των Εβραίων της Θεσσαλονίκης δεν αντιμετωπίστηκε ως απώλεια, καθώς όλος ο πληθυσμός της πόλης είχε υποφέρει σφοδρά την περίοδο της Κατοχής.

Η απώλεια της οικονομικής ευρωστίας, το πένθος για τους νεκρούς, η αγωνία για τους αγνοούμενους, τα πρακτικά προβλήματα και η επιτακτική ανάγκη διαχείρισης των ψυχολογικών τραυμάτων μετά το Ολοκαύτωμα λειτούργησαν ανασταλτικά και για τα μέλη της Ισραηλιτικής Κοινότητας, τα οποία ήταν διστακτικά, φοβισμένα και προσπαθούσαν να ξεχάσουν τις εφιαλτικές στιγμές που έζησαν στο Άουσβιτς και να συνεχίσουν τη ζωή τους κοιτάζοντας μπροστά.

Όπως χαρακτηριστικά δηλώνει η Έλσα Μουρατίδου, «η πόλη το προσπέρασε, η Ιστορία μας προσπέρασε», ο αφανισμός της εβραϊκής κοινότητας είναι ένα κοινό μυστικό που δεν βγαίνει προς τα έξω, πολλοί κάτοικοι της Θεσσαλονίκης έμαθαν για αυτό το κομμάτι της ιστορίας της πόλης τους σε ηλικία 30-35 ετών.

«Οφείλουμε να προβάλλουμε το εβραϊκό στοιχείο»

Οι τρεις μουσικοί συμφωνούν ότι, δυστυχώς, το εβραϊκό στοιχείο σήμερα στη Θεσσαλονίκη έχει χαθεί. Ο Θάνος Σταυρίδης λέει ότι «η ιστορία της πόλης σβήστηκε μέσα σε δύο γενιές».

Ο Θωμάς Νάτσης προσθέτει ότι «σοβαρή και αξιόλογη προσπάθεια έγινε επί δημαρχίας Γιάννη Μπουτάρη, ο οποίος επανεκκίνησε το θέμα, μεταξύ άλλων με την ίδρυση του Εβραϊκού Μουσείου και την τοποθέτηση λίθων μνήμης (Stolpersteine) σε διάφορα σημεία της πόλης».

Όλοι εύχονται οι πρωτοβουλίες αυτές να βρουν μιμητές και να έχουν αντίκρυσμα, να μην είναι απλώς «ένα πυροτέχνημα, που έλαμψε και παρήλθε».

Σήμερα οι Σεφαραδίτες υπολογίζονται παγκοσμίως σε περίπου 400.000. Από αυτούς, περίπου 2.000 ζουν στην Ελλάδα, οι περισσότεροι στην Αθήνα. Οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους.

Σε μία εποχή που καταγράφεται μεγάλη άνοδος του αντισημιτισμού και της Ακροδεξιάς στην Ευρώπη, είναι καθήκον μας να διαφυλάξουμε και να προτάξουμε το εβραϊκό στοιχείο, να διατηρήσουμε την ιστορική μνήμη, να αντισταθούμε στον εθνικισμό και τη μισαλλοδοξία.