Η τέχνη της επιφυλλίδας

Ήδη, από το εξώφυλλο του βιβλίου ένας 20χρονος φοιτητής ενός τμήματος ΜΜΕ είναι σίγουρο πως θα συναντηθεί και θα αναμετρηθεί με άγνωστες λέξεις. Πρώτο και καλύτερο παράδειγμα η λέξη επιφυλλίδα. 

Για τους μεγαλύτερους εξ ημών η λέξη αυτή έρχεται κυριολεκτικά από το παρελθόν. Από τις ημέρες της δημοσιογραφίας όπου η έννοια των ΜΜΕ ήταν ταυτισμένη με το «χαρτί», το έντυπο, την εφημερίδα. Τότε, που οι εφημερίδες ήταν μεγάλου μεγέθους και πλημμυρισμένες από χιλιάδες λέξεις – ακόμη και η πρώτη τους σελίδα. Εκεί, στην πρώτη σελίδα τους – στη βιτρίνα των εφημερίδων- έβρισκε φιλοξενία και καταφύγιο η επιφυλλίδα. 

Τι είναι ή κυρίως τι ήταν η επιφυλλίδα των αλλοτινών καιρών; Διαβάζω από το διαδίκτυο (ebooks.edu.gr) : «Η επιφυλλίδα είναι ένας τύπος κειμένου που αναφέρεται σε διάφορα θέματα φιλολογικά, επιστημονικά, κοινωνικά, καλλιτεχνικά, πολιτικά κτλ. και γράφεται από πρόσωπο ειδικό στο θέμα. Δημοσιεύεται σε εφημερίδα σε ορισμένη θέση και χωρίζεται συνήθως από την υπόλοιπη ύλη με ολοσέλιδη ή μικρή γραμμή. Στο παρελθόν η θέση αυτή ήταν κατά κανόνα στο κάτω άκρο της σελίδας, αλλά στην εποχή μας η θέση της επιφυλλίδας ποικίλλει από εφημερίδα σε εφημερίδα. Ο επιφυλλιδογράφος μπορεί να ξεκινήσει από ένα επίκαιρο θέμα, π.χ. "Η διαφήμιση", αλλά δε μένει προσκολλημένος στο επίκαιρο· προχωρεί σε παρατηρήσεις και σκέψεις διαχρονικού χαρακτήρα και γενικότερου ενδαφέροντος. Γι' αυτό το λόγο επισημαίνεται στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη του Α.Π.Θ. ότι είναι "κείμενο δοκιμιακού χαρακτήρα". Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, πρέπει να τονίσουμε ότι τα όρια ανάμεσα στην επιφυλλίδα και στο άρθρο δεν είναι εντελώς ευδιάκριτα και γι' αυτό, άλλωστε, σύμφωνα με άλλα λεξικά, π.χ. στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Ελευθερουδάκη, η επιφυλλίδα ορίζεται ως "άρθρον δημοσιευόμενον εις το κάτω άκρον των εφημερίδων και χωριζόμενον από της λοιπής ύλης δι' οριζοντίας γραμμής". Μπορούμε, επομένως, να πούμε ότι η επιφυλλίδα είναι ένα είδος σύντομου άρθρου».

Για να είμαστε δίκαιοι και ακριβείς η επιφυλλίδα στις μέρες μας δεν έχει εκλείψει. Η εφημερίδα «Η Καθημερινή» συνεχίζει την δημοσιογραφική παράδοση της πρώτης σελίδας με πολύ σεβασμό αλλά και με μεράκι - το τελευταίο προκύπτει από το περιεχόμενο των κειμένων που δημοσιεύονται.

Όλες αυτές οι σκέψεις ήρθαν με την ανάγνωση μιας σπουδαίας έκδοσης, του βιβλίου με τις επιφυλλίδες του Κωστή Σκαλιόρα, ενός από τους πιο σημαντικούς πνευματικούς άνδρες της αθηναϊκής δημοσιογραφικής σκηνής για πολλές δεκαετίες.

Ο Κωστής Σκαλιόρας ήταν δημοσιογράφος, μεταφραστής, κριτικός, επιφυλλιδογράφος. Γεννήθηκε στην Αθήνα και φοίτησε στη Σχολή Μπερζάν (Πρότυπο Λύκειο Αθηνών), όπου και εξέδιδε το περιοδικό "Νεανική Φωνή". Σπούδασε ψυχολογία και κινηματογράφο στο Παρίσι (1948-1954) και εργάστηκε στο γαλλικό ραδιόφωνο έως το 1958, οπότε και επιστρέφει στην Ελλάδα. Για μια εικοσαετία (1958-1975) έχει έντονη δράση στον ημερήσιο, εβδομαδιαίο και μηνιαίο τύπο, ως κριτικός κινηματογράφου (Βήμα, 1958-74), κριτικός θεάτρου (Ταχυδρόμος, 1961-67), επιφυλλιδογράφος (Βήμα, 1971-67). Μετά το 1975 αποσύρεται από την ενεργό δημοσιογραφία και αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Εταιρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας. Εκεί δημιούργησε ευρύ κύκλο πολιτιστικών και πολιτισμικών εκδηλώσεων και επιμελήθηκε τις αντίστοιχες εκδόσεις. Ήταν ιδρυτικό μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων, του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ), των Φίλων του Μουσείου Ελληνικών Οργάνων και της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου. Έχει μεταφράσει πάνω από 30 θεατρικά έργα, καθώς και ποιήματα.

Το βιβλίο με τις επιφυλλίδες του Άγρυπνος Νούς – Από τις επιφυλλίδες του «Βήματος» 1971-1975 κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη με προλόγους των παιδιών του – του Βασίλη και της Ρηνιώς- και με εισαγωγικό κείμενο του εξαίρετου Γιάννη Κιουρτσάκη. 

Από τις 57 επιφυλλίδες που δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα Το Βήμα από το 1958 μέχρι και το 1975 στο βιβλίο συγκεντρώθηκαν και παρουσιάζονται 36 που καλύπτουν την περίοδο 1971-1975. Με το μεγαλύτερο μέρος τους να αφορά χρονικά την περίοδο της Απριλιανής Χούντας. 

Από τον πρόλογο του γιού του, Βασίλη Σκαλιόρα κρατώ μια έκφραση που νομίζω πως ταιριάζει γάντι στα κείμενα – «κείμενα αισιόδοξης αγωνίας», όπως το «αληθινά, η περιουσία του καθενός μας μεγαλώνει όσο διαβάζει τούτες τις επιφυλλίδες» του Γιάννη Κιουρτσάκη. 

Αν ξεχώριζα – και αυτό με πολύ κόπο- δύο τρεις επιφυλλίδες από το σώμα των 36 κειμένων δοκιμιακού χαρακτήρα εκείνες θα ήταν οι επιφυλλίδες για τον ερχομό της τηλεόρασης στην Ελλάδα και οι συμπεριφορές που διαμόρφωσε στη δεκαετία του ’70 αλλά και τις 3 επιφυλλίδες που γράφονται τον πρώτο καιρό της Μεταπολίτευσης και είναι αρκούντως προφητικές για την συνέχεια των πραγμάτων.

Από το χρήσιμο biblionet προέρχεται το κείμενο που ακολουθεί: «"Καλωσορίζω όσα βιβλία διασώζουν τα εφήμερα δημοσιεύματα. [...] Καθώς παραπέμπουν, συχνότατα, σε συλλογικές καλλιτεχνικές εμπειρίες, κεντρίζουν τη μνήμη μας, ανασύρουν πλούτη που θα κινδύνευαν να μείνουν ίσως καταχωνιασμένα [...] Διαπιστώνουμε ξαφνικά ότι η περιουσία μας είναι μεγαλύτερη απ' ό,τι λογαριάζαμε και ότι το ξεχνάμε ζώντας με τις δεκάρες που μας ρίχνει κάθε μέρα η καταναλωτική κοινωνία".

Αυτά τα λόγια του Κωστή Σκαλιόρα, για την έκδοση σε βιβλίο, το 1973, των θεατρικών κριτικών του Βάσου Βαρίκα, φαίνονται σήμερα γραμμένα για τις δικές του επιφυλλίδες στο Βήμα (1971-1975). Κείμενα που διασώζουν το κλίμα μιας εποχής: τον ζόφο της δικτατορίας, τις προσδοκίες της Μεταπολίτευσης, τις νεανικές εξεγέρσεις εκείνων των χρόνων, την επέλαση της καταναλωτικής κοινωνίας. Εποχή που σημαδεύει και τη σημερινή, περισσότερο απ' ό,τι συνήθως φανταζόμαστε.



Κείμενα πολυθεματικά, ενός ανθρώπου με πολυδιάστατη παιδεία και πολιτική συνείδηση. Σκέψεις για τη λογοτεχνία, το θέατρο, τον κινηματογράφο. Κείμενα για ανθρώπους που "είχαν κάτι να πουν" - τον Σεφέρη, τον Μπρεχτ, τον Μπεράτη, την Τσίγκου, τον Βιλάρ, τον Χουρμούζη, τον Τσάπλιν, τον Μολιέρο, τον Νερούντα. Κείμενα για διαχρονικούς προβληματισμούς - την πολιτισμική εκπαίδευση, την πολιτική σκέψη, τη σχέση μας με τα βιβλία, τη δικαιοσύνη, την ευθύνη του δημόσιου λόγου, την πρόσβαση στον πολιτισμό. Οι επιφυλλίδες του Κωστή Σκαλιόρα γοητεύουν, προβληματίζουν, συνομιλούν με τον αναγνώστη. Και όπως λέει και ο ίδιος ο συγγραφέας τους -γράφοντας για τον Βαρίκα- "έχοντας εμπιστοσύνη στο ήθος του, [...] και σε μια καλλιέργεια που αρδεύει το κείμενό του χωρίς να πλημμυρίζει την επιφάνεια [...] δεν χρειάζεται να συμφωνείς μαζί του για να ωφεληθείς από τα γραφτά του"».