Ένας συνοικισμός κεραμέων

Για τους περισσότερους νέους σε ηλικία Αθηναίους και Αθηναίες ο Κεραμεικός δεν αντιπροσωπεύει τίποτα παραπάνω από μια στάση μετρό. Μάλιστα, ο σταθμός χωμένος στο Γκάζι, μεταξύ της Τεχνόπολης του Δήμου Αθηναίων και των γραμμών του τρένου δεν έχει καν επαφή με τον Αρχαιολογικό Χώρο πάνω από την Οδό Πειραιώς. 

Αλλά, ποιος είναι στα αλήθεια ο Κεραμεικός; Ας αρχίσουμε από τα εύκολα. Από τον Σταθμό.  

Ο Σταθμός Κεραμεικός είναι σταθμός του μετρό της πρωτεύουσας, επί της γραμμής 3. Εγκαινιάστηκε στις 26 Μαΐου 2007. 

Στα αρχικά σχέδια κατασκευής της γραμμής 3 του μετρό και κατά την αρχική περίοδο της κατασκευής του, ο σταθμός Κεραμεικού είχε χωροθετηθεί στη συμβολή της Ιεράς Οδού με την οδό Πειραιώς. Οι αρχαιολογικές ανασκαφές που προηγήθηκαν των έργων και ξεκίνησαν το 1992 διήρκεσαν πέντε χρόνια και ανέδειξαν στο συγκεκριμένο σημείο το δυτικό άκρο του νεκροταφείου του Κεραμεικού. Ύστερα από πολλές διαμάχες, το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο αποφάσισε το 1997 να απαγορεύσει τη διέλευση της σήραγγας κάτω από το αρχαίο νεκροταφείο, με αποτέλεσμα να μετατοπιστεί και η θέση του σταθμού αν και το κέλυφος του είχε ήδη κατασκευαστεί. Το κέλυφος αργότερα μετασκευάστηκε σε υπόγειο πάρκινγκ. Λίγα εκατοντάδες μέτρα και με ένα ελαφρό περπάτημα 5λεπτου μπορεί κανείς να φθάσει στον Αρχαιολογικό Χώρο του Κεραμεικού, ακριβώς πάνω από την Πειραιώς. Η είσοδος είναι από πεζοδρομημένη Ερμού. 

Ο αρχαιολόγος Θ. Ηλιόπουλος στο site Οδυσσέας του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού (odysseus.culture.gr) γράφει σχετικά : «Ο αρχαιολογικός χώρος του Κεραμεικού αποτελεί μικρό μόνο μέρος του αρχαίου αττικού δήμου των Κεραμέων, ενός από τους μεγαλύτερους της αρχαίας Αθήνας, ο οποίος βρισκόταν στη βορειοδυτική παρυφή της πόλης. Ο χώρος του Κεραμεικού περιβάλλεται σήμερα από τις οδούς Ερμού, Πειραιώς και Ασωμάτων. Όπως υποδηλώνει το όνομά του, υπήρξε περιοχή εγκατάστασης αγγειοπλαστών και αγγειογράφων και ο κύριος τόπος παραγωγής των περίφημων αττικών αγγείων. Η παραποτάμια περιοχή του Κεραμεικού πλημμύριζε συνεχώς και δεν ευνοούσε την κατοίκηση. Άρχισε έτσι να χρησιμοποιείται ως χώρος ταφής, και σταδιακά έγινε το σημαντικότερο νεκροταφείο της αρχαίας Αθήνας.

Οι τεχνίτες εγκαταστάθηκαν στην περιοχή του Κεραμεικού χάρις στα κατάλληλα για την κατασκευή αγγείων αργιλώδη εδάφη που περιβάλλουν τον μικροσκοπικό ποταμό Ηριδανό. Ο Ηριδανός, που ρέει σήμερα μέσα στον αρχαιολογικό χώρο, είχε εξαφανιστεί επί αιώνες, θαμμένος από επιχώσεις 8-9 μ. έως δηλαδή τη σημερινή στάθμη της οδού Ερμού. Έμεινε θαμμένος μέχρι το 1960 και αποκαλύφτηκε με τις ανασκαφές.

Οι αρχαιότεροι τάφοι χρονολογούνται στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (2700-2000 π.Χ.). Από την υπομυκηναϊκή περίοδο (1100-1000 π.Χ.) και εξής το νεκροταφείο αναπτύσσεται συνεχώς. Κατά τη γεωμετρική (1000-700 π.Χ.) και αρχαϊκή (700-480 π.Χ.) περίοδο οι τάφοι πληθαίνουν, εντάσσονται σε ταφικούς τύμβους ή σημαίνονται με επιτάφια μνημεία. Από την ελληνιστική περίοδο έως τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους (Από το 338 π.Χ. έως περίπου τον 6ο αι. μ.Χ.) συνεχίστηκε αδιάκοπα η λειτουργία του νεκροταφείου στον ίδιο χώρο. 

Τα σημαντικότερα αθηναϊκά αγγεία της εποχής έχουν βρεθεί σε τάφους του Κεραμεικού. Μεταξύ αυτών και η περίφημη “Oινοχόη του Διπύλου”, με την αρχαιότερη ελληνική αλφαβητική επιγραφή (δεύτερο ήμισυ του 8ου π.Χ. αι.). Οι ανασκαφές στον Κεραμεικό άρχισαν από την εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία το 1870 με διευθυντή τον Στ. Κουμανούδη. Κατά τις επόμενες δεκαετίες οι ανασκαφές συνεχίστηκαν σε συνεργασία με τους Γερμανούς A. Brueckner και F. Noack ενώ από το 1913 μέχρι σήμερα συνεχίζονται από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο. 

Στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού πραγματοποιούνται περιοδικές αποψιλώσεις και καθαρισμοί. Πρόσφατα (2004) ολοκληρώθηκε κατασκευή δικτύου διαδρομών επισκεπτών, κτιριακή βελτίωση και επανέκθεση του Μουσείου Κεραμεικού, τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων, διαμόρφωση αμφιθεατρικού χώρου θέασης. Με πρόσφατες (από το έτος 2000 και εξής) απαλλοτριώσεις οικοπέδων ομόρων προς τον αρχαιολογικό χώρο η έκτασή του αναμένεται να διευρυνθεί και να πραγματοποιηθούν εν καιρώ νέες ανασκαφές. 

Το μικρό μουσείο μέσα στο χώρο φιλοξενεί ευρήματα μόνον από τις έρευνες στον Κεραμεικό». Τέλος, στην ηλεκτρονική έκδοση του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών(ΕΙΕ) για την Αρχαιολογία της Πόλεως των Αθηνών βρίσκουμε ένα εξαιρετικά κατατοπιστικό κείμενο αναφοράς στον Κεραμεικό. 


 
Πιο συγκεκριμένα, διαβάζουμε τα εξής: «Η ονομασία της περιοχής, που ανάγεται από τον Παυσανία στον ήρωα Κέραμο, υιό του Διονύσου και της Αριάδνης και επώνυμο ήρωα του αθηναϊκού δήμου των Κεραμέων, προέρχεται μάλλον από έναν πανάρχαιο συνοικισμό κεραμέων, οι οποίοι προφανώς είχαν βρεί έναν ιδεώδη τόπο για την εγκατάσταση των εργαστηρίων τους στις όχθες του ποταμού Ηριδανού.

Μολονότι τα ακριβή όρια του δήμου δεν μας είναι γνωστά, θεωρείται βέβαιο ότι ξεπερνούσαν κατά πολύ τον σήμερα ανεσκαμμένο χώρο που βρίσκεται σχεδόν στο κέντρο της Αθήνας. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν μία σειρά από λίθινα ενεπίγραφα ορόσημα («όρους») του χώρου που έχουν έρθει στο φως σε συνδυασμό με τις σωζόμενες μαρτυρίες των γραπτών πηγών, που μας δίνουν σημεία αναφοράς ως προς την έκτασή του προς βορράν και προς νότον, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο αρχαίος Κεραμεικός καταλάμβανε ασύγκριτα μεγαλύτερο εμβαδόν από τον σύγχρονο, εκτεινόμενος τουλάχιστον από τις βορειοδυτικές παρυφές της Αγοράς των Αθηνών μέχρι το δάσος του ήρωος Ακαδήμου (Ακαδήμεια) σε απόσταση 1,5 χιλιομέτρου περίπου. Πολλοί συγγραφείς μάλιστα αναφέρουν ότι ένα τμήμα της ίδια της Αγοράς ανήκε στον Κεραμεικό, ενώ σύμφωνα με τον Παυσανία θα έπρεπε ολόκληρη η Αγορά να αποτελούσε μέρος του· ωστόσο, πιο κοντά στα ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα είναι η παλαιότερη πηγή, δηλαδή ο Θουκυδίδης, που τοποθετεί τον Κεραμεικό, πριν από την κατασκευή των τειχών της Αθήνας το 478 π.Χ., σε σημείο έξω από τα βορειοδυτικά άκρα της πόλης. Την περιοχή του Κεραμεικού διέσχιζε ο Ηριδανός, ο μικρότερος από τους τρεις κύριους ποταμούς της αρχαίας Αθήνας, ο οποίος κατέβαινε από την πλαγιά του Λυκαβηττού και, ακολουθώντας αρχικά βορειοδυτική πορεία, εν συνεχεία στρεφόταν προς νότον, όπου συναντούσε τον Ιλισσό. Με την ανέγερση των τειχών της πόλεως, ο Κεραμεικός χωρίστηκε σε δύο τμήματα, στον «Έσω» και τον «Έξω» Κεραμεικό, που επικοινωνούσαν μεταξύ τους μέσω του Διπύλου και της Ιεράς Πύλης. Ο χώρος του Κεραμεικού περιλάμβανε πολυάριθμα ταφικά κτίσματα στο τμήμα του που βρισκόταν εκτός των ορίων της πόλης, καθώς και διάφορα δημόσια κτίρια στον χώρο που απλωνόταν εντός των τειχών, εξυπηρετώντας έτσι για πολλούς αιώνες ένα πλήθος δραστηριοτήτων που αντικατόπτριζαν την πολυσχιδή ζωή της αρχαίας Αθήνας».