Τα νοσοκομεία του ΔΣΕ στον Γράμμο και το Βίτσι

Ένα από τα θέματα του Εμφυλίου Πολέμου, που δεν έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τους ιστορικούς (στους οποίους φυσικά δεν ανήκουμε…) είναι η περίθαλψη των τραυματιών, ανδρών και γυναικών του ΔΣΕ. Όπως είναι φυσικό ήταν αδύνατο να μεταφερθούν σε δημόσια νοσοκομεία ή σε νοσοκομεία του Εθνικού Στρατού.

Έτσι δημιουργήθηκε στο Καταφύγι του Γράμμου το 1947 ένα μικρό νοσοκομείο. Σταδιακά, με τις συγκρούσεις να εντείνονται έγινε ορατή η ανάγκη για ένα μεγαλύτερο νοσοκομείο. Αυτό δημιουργήθηκε τελικά την άνοιξη του 1948 κοντά στην Σκάλα και λειτούργησε μέχρι το τέλος του Εμφυλίου. Μέχρι το 2020 δεν ήταν εφικτή η ανεύρεση της τοποθεσίας όπου βρισκόταν το μεγάλο νοσοκομείο του ΔΣΕ. Τελικά, χάρη σε όσα είχαν γράψει οι γιατροί του ΔΣΕ Τζαμαλούκας και Σακελλαρίου και μετά από επίμονες αναζητήσεις βρέθηκε ο χώρος όπου στεγαζόταν το «μεγάλο» νοσοκομείο του ΔΣΕ (υπήρχαν και άλλα μικρότερα σε άλλες τοποθεσίες του Γράμμου). Η επίσημη «αποκάλυψη» του πυρήνα του μεγάλου νοσοκομείου έγινε στις 23/8/2020, 71 χρόνια μετά το τέλος της «ένοπλης ταξικής αναμέτρησης 1946-1949» («Ριζοσπάστης» 22-23 Αυγούστου 2020). Πριν αναφερθούμε όμως εκτενέστερα στο «μεγάλο» νοσοκομείο του ΔΣΕ και στην πρόσφατη (τέλη Μαρτίου 2025) ανακάλυψη του νεκροταφείου του νοσοκομείου και την ολοκλήρωση των εργασιών για την ανάδειξη του, που έγινε στα τέλη Ιουνίου 2025 θα δούμε, μέσα από πηγές προσκείμενες φιλικά στο ΚΚΕ, καθώς η αναφορά στα θέματα αυτά είναι μηδαμινή ή ανύπαρκτη στα περισσότερα ΜΜΕ, ποιο ήταν το σύστημα περίθαλψης του ΔΣΕ.

Το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης του ΔΣΕ

Πολύτιμες πληροφορίες για την ιατρική περίθαλψη των τραυματιών, ανδρών και γυναικών, του ΔΣΕ, μας δίνει ο Νώντας Φαρμάκης, Ιατρός, Αναισθησιολόγος – Εντατικολόγος ΜΕΘ Νοσοκομείου Κέρκυρας, στο «Ιστορικό Σημείωμα» με τίτλο «Ένα «Σύστημα Υγείας» στον Ελληνικό Εμφύλιο 1946-1949». Η δεκασέλιδη αυτή μελέτη δημοσιεύθηκε στα «ΙΑΤΡΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ 2013», Τόμος 9, Τεύχος 2.

Σύμφωνα λοιπόν με τον Ν. Φαρμάκη, η οργανωμένη υγειονομική υπηρεσία του ΔΣΕ αφορούσε τη δράση του στη Βόρεια Ελλάδα, λόγω του μεγάλου όγκου των στρατιωτικών επιχειρήσεων σε Ήπειρο και Μακεδονία. Στη Νότια Ελλάδα υπήρχε, αρχικά τουλάχιστον, μια μικρή υγειονομική υπηρεσία, υπό την ευθύνη του γιατρού Τ. Σκυφτή. Ο μοναδικός οργανωμένος υγειονομικός σχηματισμός του ΔΣΕ δημιουργήθηκε λίγο αργότερα στο Τρίδεντρο της Ρούμελης.

Η υγειονομική περίθαλψη του ΔΣΕ μπορεί να διαιρεθεί χρονικά σε τρεις περιόδους: α) από το καλοκαίρι του 1946 ως τη δημιουργία της «Προσωρινής Κυβέρνησης», τον Δεκέμβριο του 1947, β) από τις αρχές του 1948 ως το τέλος της μάχης του Γράμμου, στις 20/8/1948 και γ) από τον ελιγμό στο Βίτσι, στις 21/8/1948, ως το τέλος των στρατιωτικών επιχειρήσεων, τον Αύγουστο του 1949.

Το βάρος της περίθαλψης των τραυματιών ανέλαβαν αρχικά οι γιατροί Νίκος Παλιούρας (Κουκουλιός) και Βασίλης Δαδαλιάρης, που είχαν καταταγεί στον ΔΣΕ. Ο γιατρός Γ. Τζαμαλούκας, στον οποίο θα αναφερθούμε εκτενέστερα στη συνέχεια, αποστείρωνε πρόχειρα τα στρατιωτικά μαχαίρια για να δημιουργήσει, κατά, το δυνατόν, ασφαλή χειρουργικά εργαλεία. Σύμφωνα με αναφορές της Κατερίνας Λατίφη «η αποστείρωση γίνονταν με βράσιμο των υλικών στην κατσαρόλα όπου πρόσθεταν και λίγες ψείρες.

Αν στο τέλος της διαδικασίας οι ψείρες βρίσκονταν ψόφιες, η αποστείρωση θεωρούνταν επιτυχής». Με την ίδρυση του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ περνάμε στη δεύτερη φάση της νοσοκομειακής περιόδου. Με πρωτεργάτη τον πνευμονολόγο Επαμεινώνδα(Νώντα) Σακελλαρίου οργανώνονται ορεινά χειρουργεία και αναρρωτήρια. Η τρίτη και οριστική φάση του «συστήματος υγείας» του ΔΣΕ ξεκινά με τη δημιουργία της «Προσωρινής Κυβέρνησης» (23/12/1947) και τη συμμετοχή σε αυτή, ως Υπουργού Υγείας, του Καθηγητή Χειρουργικής Πέτρου Κόκκαλη. Από τότε, οι υγειονομικές υπηρεσίες οργανώνονται, ιδρύονται και λειτουργούν νοσοκομεία και εντάσσονται όλοι οι σχηματισμοί σε ένα ενιαίο σύστημα.

Πώς όμως οργανώθηκαν οι ιατρικές υπηρεσίες του ΔΣΕ; Ανάμεσα σε όσα αναφέρει ο Ν. Φαρμάκης, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα εξής: ο ΔΣΕ «αξιοποίησε» αιχμάλωτους γιατρούς του Εθνικού Στρατού, γιατρούς από τις Ανατολικές χώρες (Βουλγαρία, Ουγγαρία, Πολωνία και Αλβανία), χρησιμοποίησε τα νοσοκομεία των γειτονικών σοσιαλιστικών χωρών για τα δύσκολα περιστατικά, φάρμακα, επίδεσμοι και άλλο ιατροφαρμακευτικό υλικό αποτελούνταν σε μεγάλο μέρος από λάφυρα, μετά από μάχες με τον ΕΣ, ενώ ως αναρρωτήρια χρησιμοποιούνταν σπηλιές, μαντριά και εγκαταλειμμένα κτίρια.

Οι μαχητές και οι μαχήτριες του ΔΣΕ εμβολιάζονταν. Ο Ν. Φαρμάκης αναφέρει ότι τους χορηγούνταν: 3 δόσεις τετανικής αντιτοξίνης, 3 δόσεις εμβολίων έναντι του εξανθηματικού τύφου, 2 δόσεις αντιτυφικού εμβολίου και αντιτετανικός όρος. Η δευτεροβάθμια περίθαλψη στόχευε στην αντιμετώπιση της νόσου ή του τραύματος και, στην περίπτωση που αυτό δεν ήταν εφικτό, στη διακομιδή των τραυματιών στους τριτοβάθμιους σχηματισμούς (ορεινά χειρουργεία και αναρρωτήρια).

Αναρρωτήρια αναφέρονται ότι υπήρχαν στις Καρυές Ολύμπου, στον Λογγά Χασίων, στη Γράμμουστα, στη θέση Άσπρη Πέτρα, στον Πυξό, ενώ στο χωριό Ψαράδες των Πρεσπών λειτουργούσε ένα μικρό νοσοκομείο. Ανάλογα με τις πολεμικές εξελίξεις, τα αναρρωτήρια διαλύονταν και συγκροτούνταν σε άλλες περιοχές. Σταθμοί διαλογής λειτούργησαν στη θέση Σγουρός, στη Σαμαρίνα, στο Κάντσικο, στη Χρυσή και στο Πευκόφυτο. Τα μεγάλα και οργανωμένα νοσοκομεία ήταν αυτά του Γράμμου, στη Γράμμουστα, κοντά στα σύνορα με την Αλβανία και του Βροντερού, στο Βίτσι, μετά τη διάλυση του πρώτου. Σημαντική ήταν και η συνεισφορά των νοσοκομείων στο Μονόπυλο Καστοριάς και στο Τύρναβο, κοντά στη Φλώρινα, που κάλυπτε την ευρύτερη περιοχή.

Το ιατροφαρμακευτικό υλικό, εκτός από λάφυρα από τον ΕΣ προερχόταν από βοήθεια των ανατολικών χωρών. Δεν μπορούσαν όμως όλα τα περιστατικά να αντιμετωπιστούν στην Ελλάδα. Τα σοβαρά χειρουργικά περιστατικά προωθούνταν στο νοσοκομείο Κορυτσάς.

Όσοι και όσες χρειάζονταν ψυχολογική υποστήριξη, λόγω ψυχολογικών διαταραχών από τις μάχες («πολεμίτιδα» ή «φρίξη» τις αποκαλούσαν οι αντάρτες) μεταφέρονταν στο Ελμπασάν. Τα οφθαλμολογικά περιστατικά διακομίζονταν στην Ουγγαρία, τα ορθοπαιδικά στη ΛΔ της Γερμανίας και τέλος, τα αναπνευστικά και θωρακικά περιστατικά στην Πολωνία και τη Ρουμανία. Σημαντική ήταν και η βοήθεια της Γιουγκοσλαβίας, ιδιαίτερα μέχρι τη ρήξη Τίτο-Στάλιν (1948). Πολύτιμη ήταν και η προσφορά του νοσοκομείου του Μπούλκες, που διέθετε οργανωμένη φαρμακευτική υπηρεσία, ακτινολογικό εξοπλισμό και εξειδικευμένο ακτινολόγο. Στα έγγραφα του νοσοκομείου του Μπούλκες ήταν καταγεγραμμένοι όσοι υπέφεραν από ασθένειες των πνευμόνων.

Η εκπαίδευση

Ο ΔΣΕ οργάνωσε ειδική υπηρεσία τραυματιοφορέων. Απαρτιζόταν από 900 άτομα, κυρίως γυναίκες. Υπήρχαν επτά άξονες διακομιδών. Η μεταφορά ασθενών ή τραυματιών γινόταν σε φορεία, από τέσσερα άτομα, προς τον κοντινότερο άξονα. Από εκεί, με ζώα ή αυτοκίνητα μεταφέρονταν στα πλησιέστερα ορεινά χειρουργεία ή αναρρωτήρια. Τα σοβαρά περιστατικά, με πλωτά μέσα διακομίζονταν στην Αλβανία, μέσω Πρεσπών.

Η εκπαίδευση νέων υγειονομικών στελεχών ήταν βασικό αντικείμενο της υγειονομικής μέριμνας του ΔΣΕ. Την εκπαίδευση των γιατρών που δεν ήταν ειδικευμένοι στη χειρουργική ανέλαβε προσωπικά ο Πέτρος Κόκκαλης. Υπάρχουν αναφορές για εκπαίδευση γυναικολόγων και οδοντιάτρων στη χειρουργική του τραύματος, από τον ίδιο τον Κόκκαλη. Η Σχολή Μεσαίων Υγειονομικών Στελεχών (ΣΜΣΥ) δημιουργήθηκε κοντά στα ορεινά χειρουργεία στο Βίτσι. Τη Σχολή, η λειτουργία της οποίας στηρίχτηκε σε ανάλογη που δημιουργήθηκε στην ΕΣΣΔ μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, διηύθυνε ο Παθολογοανατόμος Νίκος Μαγκάκης. Η φοίτηση σε αυτήν διαρκούσε 5 μήνες και εκεί δίδαξαν οι περισσότεροι γιατροί του ΔΣΕ.

Από τη ΣΜΣΥ αποφοίτησαν 150 άτομα ειδικευμένα στην τραυματολογία, οι οποίοι βοήθησαν σημαντικά στα ορεινά χειρουργεία. Υπήρξαν και δύο γυναίκες που ξεχώρισαν: μία αποφοίτησε ως αναισθησιολόγος και άλλη μία ως εργαλειοδότρια χειρουργείου. Επίσης λειτούργησε σχολή νοσοκόμων, από την οποία αποφοίτησαν συνολικά 300 νοσηλεύτριες.

Στο Βίτσι έγιναν, τον Φεβρουάριο του 1948 δύο ιατρικά συνέδρια. Στο πρώτο πήραν μέρος αντιπροσωπείες προσωπικοτήτων από όλη την Ευρώπη, με επικεφαλής τον Γάλλο ποιητή Πολ Ελιάρ και στο δεύτερο όλοι οι γιατροί του ΔΣΕ του ΔΣΕ. Η οργάνωση των δύο συνεδρίων έγινε με πρωτοβουλία του Πέτρου Κόκκαλη. Ο Πέτρος Κόκκαλης γεννήθηκε το 1896, στη Λιβαδειά. Μετά την αποφοίτησή του από την Ιατρική Σχολή Αθηνών έφυγε για την Ελβετία και τη Γερμανία, όπου σπούδασε για 15 χρόνια. Αφήνοντας διευθυντική θέση στο νοσοκομείο του Βερολίνου επέστρεψε στην Ελλάδα και διορίστηκε διευθυντής των χειρουργικών κλινικών στον «Ευαγγελισμό» και το «Αρεταίειο». Ασθενείς απ’ όλη την Ευρώπη έρχονταν στην Ελλάδα, για να χειρουργηθούν από αυτόν. Μετά την κήρυξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου αναχώρησε οικειοθελώς για το μέτωπο. Υπηρέτησε ως Αρχίατρος της Υγειονομικής Υπηρεσίας Βάσης Ηπείρου. Στη συνέχεια, αρνήθηκε πρόταση των Γερμανών να γίνει πρωθυπουργός και του Π. Κανελλόπουλου να υπουργοποιηθεί. Συνδέθηκε με το ΕΑΜ και τον ΔΣΕ. Πραγματοποίησε εκατοντάδες χειρουργικές επεμβάσεις. Πολλές από αυτές στο Καταφύγι (ή Καταφύκι) σε μια σπηλιά. Με τη λήξη του Εμφυλίου έφυγε για τη Ρουμανία, αφού τον αφαιρέθηκε η ιθαγένεια. Στη συνέχεια πήγε στο Ανατολικό Βερολίνο, όπου έγινε καθηγητής χειρουργικής στο Πανεπιστήμιο «Χούμπολτ». Έκανε, με τους συνεργάτες του, πολλές μεταμοσχεύσεις καρδιάς και πνευμόνων σε ζώα. Πέθανε το 1962. Με δυσκολία δόθηκε άδεια ταφής του στην Ελλάδα. Πλήθος κόσμου τον συνόδευσε στην τελευταία του κατοικία.

Ένας άλλος σπουδαίος γιατρός του ΔΣΕ ήταν ο Επαμεινώνδας Σακελλαρίου, από τα Κανάλια Καρδίτσας (1901-1995). Ήταν ειδικός φυματιολόγος, σε μια εποχή όπου η φυματίωση θέριζε. Το 1943 εντάχθηκε στην Εθνική Αντίσταση και έπειτα έγινε Διευθυντής της Υγειονομικής Υπηρεσίας του ΔΣΕ. Μετά το τέλος του Εμφυλίου πήγε στο Ουζμπεκιστάν όπου άσκησε την Ιατρική. Επαναπατρίστηκε το 1975.

Τέλος, ο Γιώργης Τζαμαλούκας, ο «πατέρας της αντάρτικης χειρουργικής» γεννήθηκε στη Ζαχάρω Ηλείας το 1904. Καταγόταν από φτωχή οικογένεια. Σπούδασε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αποφοίτησε το 1931. Το 1939 έλαβε τον τίτλο του Διδάκτορα της Ιατρικής. Η διατριβή του είχε θέμα τις στενώσεις του ορθού εντέρου. Από νωρίς εντάχθηκε στο ΚΚΕ και διώχθηκε από τις Αρχές. Πριν τον Β’ ΠΠ βρέθηκε στην Αυστρία. Το 1947 επέστρεψε στην Ελλάδα και εντάχθηκε στις τάξεις του ΔΣΕ. Πραγματοποίησε εκατοντάδες χειρουργικές επεμβάσεις. Μετά τη λήξη του Εμφυλίου βρέθηκε στην Αλβανία και στη συνέχεια στην Ουγγαρία. Το 1950 μετέβη στη ΛΔ της Γερμανίας, όπου άσκησε με ιδιαίτερη επιτυχία την επιστήμη του. Πέθανε στη Δρέσδη το 1984.

Το νοσοκομείο του ΔΣΕ στο Βροντερό (Βίτσι)

Όπως φαίνεται, τα νοσοκομεία του ΔΣΕ δεν βρίσκονταν σε μόνιμες θέσεις, καθώς αυτές καταλαμβάνονταν από τον Εθνικό Στρατό ή δεν ήταν πλέον ασφαλείς. Το νοσοκομείο, στο Βροντερό, στο όρος Βίτσι άρχισε να οργανώνεται στα τέλη του 1948 και τέθηκε σε λειτουργία στις αρχές του 1949. Οι δομές του αναπτύχθηκαν σε πολλά κτίρια. Το νοσοκομείο δέχτηκε περίπου 1.000 τραυματίες κατά το διάστημα της λειτουργίας του. Οι συνεχείς βομβαρδισμοί υποχρέωσαν τους υπευθύνους του ΔΣΕ να μεταφέρουν το νοσοκομείο σε μία σπηλιά, όπου υπήρχαν χειρουργεία και θάλαμοι νοσηλείας. Η λειτουργία του νοσοκομείου Βροντερού διήρκησε τρεις μήνες και εκεί έγιναν οι περισσότερες χειρουργικές επεμβάσεις, λόγω της σφοδρότητας των μαχών.

Το «Μεγάλο Νοσοκομείο» του Γράμμου

Ωστόσο, ως το 2020 δεν μπορούσε να βρεθεί η τοποθεσία όπου βρισκόταν το λεγόμενο «μεγάλο νοσοκομείο του Γράμμου, η «νοσοκομειούπολη», όπως τη χαρακτηρίζει ο γιατρός Επαμεινώνδας Σακελλαρίου ο οποίος ήταν υπεύθυνος για την κατασκευή του. Όπως γράφει στο βιβλίο του «Το Υγειονομικό του Δημοκρατικού Στρατού», αυτό κατασκευάστηκε μετά από συνεννόηση με τον Μάρκο Βαφειάδη. Ξεκίνησε να φτιάχνεται τον Απρίλιο του 1948 και ολοκληρώθηκε τον επόμενο μήνα. Αν και ο Σακελλαρίου έδινε λεπτομέρειες για τη «νοσοκομειούπολη» δεν έγραφε πού ακριβώς βρισκόταν.

Έτσι, η ανεύρεση των «υπολειμμάτων» του νοσοκομείου ήταν πολύ δύσκολη. Τελικά, αυτό έγινε κατορθωτό μετά από μακροχρόνιες προσπάθειες το 2020. Ας δούμε τι γράφει ο Σακελλαρίου για το «μεγάλο νοσοκομείο»:

«Τις σκέψεις μου τις ανέφερα στο Μάρκο, με άκουσε με προσοχή, συμφώνησε και έδωσε τις απαραίτητες διαταγές. Μαζεύτηκαν κτίστες, μαραγκοί και άλλοι ειδικοί. Την επίβλεψη του έργου αναθέσαμε στον Μιχάλη Σουμελίδη, εργολάβο, για να χτίσει το Νοσοκομείο. Σε μια χαράδρα, με κτιστούς θαλάμους και με σκέπαστρα από δέκα σειρές κορμούς δένδρων, για να μην υπάρχει κίνδυνος από αεροπορικούς βομβαρδισμούς, με μεγάλη αίθουσα χειρουργείου, να χειρουργούν δύο-τρεις χειρουργοί συγχρόνως, με άλλους βοηθητικούς χώρους, μαγειρεία, φαρμακείο κ.λπ. Δούλευαν όπως τα μελίσσια και προσπαθούσε ο καθένας γρηγορότερα και καλύτερα. Τον μήνα Μάιο τελείωσε»…

Το νοσοκομείο βρισκόταν στην ανατολική πλευρά του υψώματος Σκάλα, στον δρόμο που ερχόταν από την Πέτρα. Μέχρι σήμερα έχουν βρεθεί τα απομεινάρια περισσότερων από 30 θαλάμων του. Είχε 1.500 κρεβάτια, χειρουργεία, κλίβανους αποστείρωσης, ηλεκτρικό ρεύμα (από ηλεκτρογεννήτριες), πολλούς βοηθητικούς χώρους κ.ά. Στη διάρκεια των σκληρών μαχών έφτασε να περιθάλπει 1.200 τραυματίες, ενώ οι εισαγωγές σε αυτό ήταν περίπου 5.000. Η γειτνίαση του νοσοκομείου με τα ποτάμια της περιοχής ήταν καθοριστικής σημασίας για την επιλογή της θέσης όπου κατασκευάστηκε.

Στα τέλη Μαρτίου 2025 βρέθηκε και το νεκροταφείο του νοσοκομείου. Στα τέλη Ιουνίου 2025, πριν λίγες μέρες, ολοκληρώθηκαν οι εργασίες για την κατασκευή νεκροταφείου στην περιοχή. 40 μαχητές και μαχήτριες του ΔΣΕ άφησαν την τελευταία τους πνοή στο νοσοκομείο, αφού πρώτα «είχαν δώσει κάθε ικμάδα της ζωής τους στο πεδίο της ένοπλης πάλης για να ανθρωπέψει ο άνθρωπος», όπως γράφει το σάιτ 902.gr.

Με όσα δήλωσε ο Δημήτρης Γόντικας, που παραβρέθηκε στον χώρο εκ μέρους της ΚΕ του ΚΚΕ και παραθέτει το 902.gr κλείνουμε το σημερινό μας άρθρο, με το οποίο θεωρούμε ότι φωτίσαμε μια μάλλον άγνωστη πλευρά του Εμφυλίου…

«Ολοκληρώνοντας τις εργασίες για την ανάδειξη του νεκροταφείου, εκ μέρους της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ ο Δημήτρης Γόντικας ευχαρίστησε όλους όσοι συνέβαλαν στην αποκάλυψη και ανάδειξη του χώρου του νεκροταφείου της νοσοκομειούπολης του ΔΣΕ στον Γράμμο, όπως επίσης και όλους όσοι συνέβαλαν όλα αυτά τα χρόνια στην ανάδειξη της ίδιας της νοσοκομειούπολης.

Ιδιαίτερα τους τεχνικούς και επιστήμονες που με τη γνώση τους συνέβαλαν στην ανάδειξη όλου αυτού του μεγαλείου εδώ στον Γράμμο. Την αρχιτεκτόνισσα Δέσποινα Τσιρώνη, τον γλύπτη Αντώνη Μυρωδιά, τον Λεωνίδα Λεοντάρη που έκαναν τον σχεδιασμό και συνέβαλαν στην υλοποίηση του έργου σ’ αυτόν τον χώρο», γράφει το 902.gr. Και συνεχίζει παραθέτοντας αυτούσια τα λόγια του Δ. Γόντικα: «Εκπληρώνουμε -είπε- ένα ακόμα χρέος προς τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας για την ηρωική του δράση και προσφορά. Αυτές ακριβώς τις μέρες πριν 77 χρόνια είχε φουντώσει εδώ στον Γράμμο η μεγάλη μάχη. Ο Γράμμος καιγόταν απ’ τα κανόνια του αντίπαλου, των Αμερικανών, των Εγγλέζων, των ιμπεριαλιστών που σχεδίαζαν σ’ ένα μήνα το πολύ να εξοντώσουν τον ΔΣΕ. Φλεγόταν όμως και από τη φλόγα και τη θέληση των μαχητών και μαχητριών του ΔΣΕ, του στρατηγικού τους σχεδιασμού να υπερασπιστούν τις θέσεις τους με κάθε τίμημα, με την ίδια τη ζωή τους, με τις ιδέες και τους σκοπούς του Κόμματός μας, του ΚΚΕ, να υπερασπιστούν τον λαό απ΄ αυτή τη βάρβαρη επιδρομή των ιμπεριαλιστών και της αστικής τάξης. Μέσα σ’ αυτό τον σχεδιασμό ήταν και η δημιουργία της νοσοκομειούπολης, όπου εδώ, πάνω από 5.000 μαχητές πέρασαν και σώθηκαν πολλές ζωές χάρη στην αυτοθυσία των υγειονομικών.

Δυστυχώς δεν έγινε κατορθωτό το θαυματουργό νυστέρι του Τζαμαλούκα και του Πετρόπουλου να σώσουν όλες τις ζωές και υπήρχαν απώλειες, ανάμεσά τους είναι οι 40 σύντροφοι τιμημένοι νεκροί που βρίσκονται εδώ μπροστά μας. Τους τιμάμε, δεν ξεχνάμε τον ηρωισμό τους, την αυτοθυσία τους, την προσφορά τους, την παλικαριά τους, τη λεβεντιά τους. Έπεσαν στην πρώτη γραμμή τέτοιες μέρες. Καθένας απ΄ αυτούς έχει τη δική του ιστορία και συμμετοχή σ’ αυτόν τον μεγάλο αγώνα. Πέρασαν στην αθανασία μαζί με τους χιλιάδες μαχητές και μαχήτριες του ΔΣΕ. Στο πρόσωπό τους τιμάμε όλους όσοι έπεσαν σ’ αυτήν την άνιση και σκληρή μάχη».