Εγκλήματα… Υπέρ Ελλάδος

Μία από τις πιο σκοτεινές υποθέσεις στην ιστορία της νεότερης Ελλάδας, αυτή της δολοφονίας του Αμερικανού δημοσιογράφου Τζορτζ Πολκ τον Μάιο του 1948 στη Θεσσαλονίκη, βρίσκεται στο επίκεντρο της παράστασης – ντοκουμέντο «Υπέρ Ελλάδος (Η υπόθεση Πολκ στο προσκήνιο)» που παρουσιάζεται από το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος στη Μονή Λαζαριστών, σε κείμενο της Σοφίας Νικολαϊδου και σκηνοθεσία της Πηγής Δημητρακοπούλου.

Στις 16 Μαΐου του 1948 το πτώμα του Πολκ βρέθηκε να επιπλέει στη θάλασσα, περίπου 500 μέτρα από τον Λευκό Πύργο. Με τον εμφύλιο πόλεμο στο αποκορύφωμά του, η είδηση της δολοφονίας ενός Αμερικανού δημοσιογράφου επί ελληνικού εδάφους προκάλεσε πανικό στις ελληνικές αρχές και σήμανε συναγερμό στις διπλωματικές αντιπροσωπείες των ΗΠΑ και της Μεγάλης Βρετανίας.

Ο Πολκ εργαζόταν από το 1946 για το CBS. Αρχικά υπήρξε ανταποκριτής του στη Μέση Ανατολή, αλλά στις αρχές του 1947 εγκαταστάθηκε οριστικώς στην Αθήνα. Στις 7 Μαΐου του 1948 έφτασε στη Θεσσαλονίκη, προκειμένου να πραγματοποιήσει, υπό άκρα μυστικότητα, μία μεγάλη δημοσιογραφική επιτυχία. Σκόπευε να συναντήσει «στο βουνό, κάπου στη Βόρεια Ελλάδα», τον αρχιστράτηγο του Δημοκρατικού Στρατού και πρόεδρο της «Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης», Μάρκο Βαφειάδη, προκειμένου να του πάρει συνέντευξη. Αμέσως μετά θα αναχωρούσε με την Ελληνίδα γυναίκα του για τις ΗΠΑ. Είχε ήδη βγάλει εισιτήρια για τις 20 Μαΐου. Δεν πρόλαβε.

Μία μέρα μετά την άφιξή του στη Θεσσαλονίκη τα ίχνη του εξαφανίστηκαν. Ο τελευταίος που τον είδε ζωντανό ήταν ο θυρωρός του ξενοδοχείου Αστόρια, όπου και διέμενε. Στις 16 Μαΐου το πτώμα του εντοπίστηκε στη θάλασσα με εμφανή τα σημάδια της αποσύνθεσης. Από εκεί και πέρα ξεκίνησε ένα θέατρο του παραλόγου, στο οποίο πρωταγωνιστικό ρόλο έπαιξαν οι μυστικές υπηρεσίας των ΗΠΑ και της Μεγάλης Βρετανίας.

Έπρεπε να βρεθεί ο ένοχος ή έστω… κάποιος ένοχος. Οι πιέσεις από τις ΗΠΑ προς την ελληνική κυβέρνηση ήταν αφόρητες και έθεταν σε κίνδυνο την αμερικάνικη οικονομική βοήθεια προς την Ελλάδα. Τρεις μήνες μετά τη δολοφονία ο «ένοχος» βρέθηκε στο πρόσωπο του Θεσσαλονικιού δημοσιογράφου Γρηγόρη Στακτόπουλου. Ένας «βολικός ένοχος». Ο συντάκτης της εφημερίδας «Μακεδονία» και ανταποκριτής του Reuters είχε κομμουνιστικό παρελθόν ως μέλος του ΕΑΜ στα χρόνια της Κατοχής και καμία οικογενειακή, πολιτική ή κοινωνική διασύνδεση που θα μπορούσε να τον προστατεύσει από την κατάχρηση εξουσίας εκ μέρους της αστυνομίας. Τελικά, υπό την πίεση ψυχικών και σωματικών βασανιστηρίων, έκανε δύο ομολογίες παραδεχόμενος την ανάμειξή του στη δολοφονία. 70 χρόνια μετά Έλληνες και ξένοι ερευνητές φαίνεται να συμφωνούν ότι τελικά ο Στακτόπουλος ήταν απλά το εξιλαστήριο θύμα. Ένας ακόμα αθώος που πλήρωσε, γιατί κάποιος έπρεπε να πληρώσει. Πάντα για το καλό της πατρίδας.

Η Σοφία Νικολαϊδου, μία από τις πλέον αξιόλογες φωνές της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ξετυλίγει το χρονικό της υπόθεσης Πολκ στο πρώτο της θεατρικό έργο, το οποίο βασίζεται στο μυθιστόρημά της «Χορεύουν οι ελέφαντες» που έγραψε το 2012. Κρατώντας μία αντικειμενική ματιά στα γεγονότα, με μια γλώσσα ρέουσα και γλαφυρή, δίνει τον λόγο στους ήρωες της ιστορίας αφήνοντας τους να μας ταξιδέψουν στη σκοτεινή Ελλάδα του Εμφυλίου, που βασιλεύει ο τρόμος, ο παραλογισμός, το παρακράτος και η βία. Όλα γίνονται… Υπέρ Ελλάδος.

Χρησιμοποιώντας τη φόρμα του θεάτρου – ντοκιμαντέρ, η Πηγή Δημητρακοπούλου, που ανέλαβε να μεταφέρει το έργο στη σκηνή - έστησε έναν χορό προσώπων μέσα από τον οποίο ξεπηδούν οι κεντρικοί ήρωες της ιστορίας για να μας διηγηθούν, κατά πρόσωπο τις περισσότερες φορές, τη δική τους εκδοχή στα γεγονότα. Το μόνο πρόσωπο που απουσιάζει είναι ο ίδιος ο Στακτόπουλος. Φυσικά όχι τυχαία. Εκείνος δεν έχει φωνή. Δεν είχε φωνή ούτε τότε ούτε τώρα. Τουλάχιστον κανείς δεν τον άκουσε…

Η παράστασή της Δημητρακοπούλου όμως δεν επιθυμεί απλά να αφηγηθεί την ιστορία, ούτε να αποκαλύψει κάποια μυστική αλήθεια γύρω από τη δολοφονία. Η υπόθεση παραμένει εξαιρετικά μπερδεμένη και 70 χρόνια μετά όλοι οι εμπλεκόμενοι έχουν πια πεθάνει παίρνοντας μαζί τους τις απαντήσεις για το τι πραγματικά συνέβη.

Πρόθεση της σκηνοθεσίας είναι μέσα από το χρονικό της υπόθεσης Πολκ να καταδείξει την αυθαιρεσία της εξουσίας στο όνομα του έθνους, της πατρίδας και της υποτιθέμενης ευημερίας της. Ο Στακτόπουλος δεν ήταν ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος που θυσιάστηκε για αμαρτίες άλλων, που αρέσκονταν πάντα να προβάλλονται ως σωτήρες της πατρίδας, αν και είναι δεδομένο ότι το τελευταίο που τους απασχολούσε ήταν η πατρίδα. Όλα τα εγκλήματα έγιναν και θα ξαναγίνουν… «υπέρ Ελλάδος».

«Υπάρχουν άραγε Στακτόπουλοι σήμερα;» αναρωτιέται – ρητορικώς προφανώς – η Πηγή Δημητρακοπούλου στο σκηνοθετικό της σημείωμα. Αυτή τη σύνδεση του τότε με το τώρα επιχειρεί η παράσταση, που δεν επιθυμεί τη συναισθηματική εμπλοκή του θεατή, αλλά τη συνειδησιακή του αφύπνιση. «Επαγρύπνηση για να προλάβουμε το τωρινό – σημερινό ή αυριανό – έγκλημα που, αλίμονο, είναι βέβαιο πως συντελείται ή θα συντελεστεί κάπου δίπλα μας, πάντοτε «υπέρ Ελλάδος»…»

Το λιτό, αλλά λειτουργικό σκηνικό, του Κώστα Παππά σε συνδυασμό με τα κομψά κοστούμια του, σε τόνους μαύρου και γκρι όπως και το κλίμα της εποχής, λειτουργούν αρμονικά με τη σκηνοθεσία. Η κίνηση του Αλέξη Τσιάμογλου έχει μία καθαρότητα, που υπηρετεί τη σκηνοθετική γραμμή, ενώ η μουσική του Μπάμπη Παπαδόπουλου παραμένει στο πνεύμα της εποχής, αλλά και της παράστασης.

Οι ηθοποιοί λειτουργούν σαν ένα καλοκουρδισμένο ensemble ανταποκρινόμενο με συνέπεια στο ζητούμενο της παράστασης, που θέλει τα πολιτικά μηνύματα του έργου να φτάνουν καθαρά στο κοινό χωρίς να θολώνεται η κρίση του από επιτηδευμένες συγκινήσεις. Προσωπικά ξεχώρισα τη Σοφία Καλεμκερίδου στο ρόλο της Πόντιας μάνας του Στακτόπουλου, που σκιαγραφεί γλαφυρά, χωρίς υπερβολές, τα συναισθηματικά ημιτόνια της τραγικής αυτής ηρωίδας, τον Γιάννη Τσεμπερλίδη στον ρόλο του αντάρτη – ξάδερφου για την αμεσότητά του, που δεν προδίδει όμως το πνεύμα της σκηνοθεσίας, και τη Φανή Ξενουδάκη που αν και ο ρόλος της είναι ιδιαίτερα μικρός καταφέρνει να τον διανθίσει μ’ ένα διακριτικό χιούμορ και μία χαρακτηριστική ενέργεια. Και οι υπόλοιποι ηθοποιοί όμως (Ιωσήφ Πολυζωίδης, Έφη Δρόσου, Γιώργος Κολοβός, Χρήστος Παπαδημητρίου, Μαριάννα Πουρέγκα, Νικόλαος Κουσούλης και Κική Στρατάκη) είναι καθ’ όλα σωστοί στην προσέγγιση των ρόλων τους, στη λογική πάντα της συνολικότερης σκηνοθετικής ματιάς.

Το τέλος της παράστασης είναι αυτό ακριβώς που πρέπει να είναι. Λιτό, πικρό και πέρα για πέρα αληθινό. Το «Υπέρ Ελλάδος (Η υπόθεση Πολκ στο προσκήνιο)» είναι μια παράσταση που πρέπει να δεις κυρίως για τις πολιτικές της προεκτάσεις. Ένα θέατρο, βαθιά πολιτικό, που αφυπνίζει.