Το όνειρο του Προμηθέα

«Μελετάω όσο χρειαστεί τα έργα και μετά τα σταματάω όλα, μπαίνω σε μία αίθουσα κι αρχίζω να κινούμαι. Δεν μπορώ να δημιουργήσω εικόνες στο μυαλό μου χωρίς την κίνηση». Μέλος του Theatre de Complicite του Λονδίνου και συνεργάτης του Πίτερ Μπρουκ και της Αριάν Μνουσκίν, ο Κώστας Φιλίππογλου επέστρεψε για να εγκατασταθεί μόνιμα στην Ελλάδα το 2011, στην αρχή της βαθιάς κρίσης. Με τις παραστάσεις του εισήγαγε στο ελληνικό θέατρο μία ιδιόμορφη σωματικότητα που στοχεύει στη συναισθηματική εμπλοκή του θεατή. Αυτή τη στιγμή θεωρείται –και όχι άδικα– ένας από τους πιο σημαντικούς σκηνοθέτες του νεοελληνικού θεάτρου.

Η περσινή του συνάντηση με τον ποιητικό λόγο του Σοφοκλή στον «Φιλοκτήτη» φανέρωσε νέους δρόμους για την παρουσίαση του αρχαίου δράματος. Φέτος το καλοκαίρι σκηνοθετεί τον «Προμηθέα Δεσμώτη» του Αισχύλου σε μία συμπαραγωγή με το ΔΗΠΕΘΕ Ιωαννίνων, που περιοδεύει σε επιλεγμένα θέατρα της Ελλάδας κάνοντας στάση, μεταξύ άλλων, στο Ευριπίδειο Θέατρο Σαλαμίνας στις 31 Ιουλίου, στη Ραφήνα στις 8 Αυγούστου, στην Πάτρα στις 10, στο Αρχαίο Θέατρο της Μεσσήνης στις 11 και στην Επίδαυρο στις 21 και 22 Αυγούστου.

«Από τον Αισχύλο ουσιαστικά ξεκινάει το αρχαίο δράμα. Είναι ο ογκόλιθος του δράματος. Δεν τον ενδιαφέρει η δράση. Αυτό που τον ενδιαφέρει είναι η υψηλή ποίηση», μου εξηγεί και μοιάζει πραγματικά ενθουσιασμένος με την ενασχόλησή του με τον αισχύλειο λόγο. «Ήταν μύστης στα Ελευσίνια Μυστήρια. Ο μόνος από τους τρεις τραγικούς. Ένας άνθρωπος που αγαπούσε πάρα πολύ τη ζωή, την τιμή και τη δόξα. Στα έργα του κρύβονται πολλά πυθαγόρεια σύμβολα. Κάθε του λέξη έχει από πίσω ένα κρυφό νόημα. Οι μυθολογικοί του μονόλογοι είναι τεράστιοι και έχουν από κάτω πάρα πολλά θρησκευτικά και πολιτικά μηνύματα. Είναι ένα σταυρόλεξο ο Αισχύλος».



Ο «Προμηθέας Δεσμώτης» αποτελεί μία ξεχωριστή περίπτωση στην κατηγορία του αρχαίου δράματος. «Είναι μία τραγωδία, που όλοι είναι αθάνατοι. Ο Προμηθέας, ο Ερμής, ο Ήφαιστος, ο Ωκεανός… Μόνο η Ηώ είναι θνητή, αλλά πάσχει από τρέλα, μία πολύ ιερή ασθένεια στην αρχαιότητα. Έχοντας λοιπόν να διαχειριστεί ήρωες, που όλοι τους είναι Θεοί ή Τιτάνες, ο Αισχύλος βρήκε την ευκαιρία να βάλει σε αυτή την τραγωδία όλα του τα μυστικιστικά σύμβολα», μου επισημαίνει ο Φιλίππογλου. Μπορεί η συγκεκριμένη τραγωδία να μας γυρνάει πίσω στις απαρχές του κόσμου, αλλά το πολιτικό της εκτόπισμα μοιάζει να σκίζει τον χρόνο μιλώντας καθαρά στο σήμερα.

«Μιλάει για την αδικία της εξουσίας και τη νέα τάξη πραγμάτων, που έρχεται στην εξουσία εκπροσωπούμενη από τον Δία. Ο Δίας έχει διώξει τους Τιτάνες, αυτά τα χθόνια πλάσματα, και έρχεται με το νέο φως για να κάνει μία γενοκτονία. Να αφανίσει το ανθρώπινο γένος, αφού δεν το έχει φτιάξει ο ίδιος και να φτιάξει ένα καινούριο, που θα είναι συμβατό με τη νέα εξουσία. Έχουμε λοιπόν μία τραγωδία με άγριες πολιτικές αποφάσεις, αυταρχική εξουσία και γενοκτονίες. Πολύ σκληρά πράγματα», παρατηρεί και μου θυμίζει ότι στην εποχή του Αισχύλου έχει μόλις εγκαθιδρυθεί η αθηναϊκή δημοκρατία, που ευθύνεται και για τη σφαγή της Μήλου. «Πολύ ωραία και πολιτισμένα», σχολιάζει με σαρδόνιο χαμόγελο. «Το ίδιο ωραία και πολιτισμένα γίνεται και τώρα. “Πρέπει να πάρετε αυτά τα μέτρα’’… “Μα ξέρετε, δεν γίνεται να πάρουμε τέτοια μέτρα’’… “Όχι, θα τα πάρετε αυτά τα μέτρα, αλλιώς σας τελειώνουμε”. Στην πολιτική δεν υπάρχει έλεος. Υπερισχύει αυτός που έχει τη δύναμη».

Στον πυρήνα βέβαια του «Προμηθέα Δεσμώτη» βρίσκεται το μεγαλείο της ελεύθερης βούλησης. Ο Προμηθέας επέλεξε να παρακούσει τον Δία. «Ήξερε πολύ καλά ότι θα τιμωρηθεί. Δεν είναι τυχαίο ότι λέγεται Προμηθέας άλλωστε. Το όνομά του σημαίνει αυτός που γνωρίζει από πριν», μου λέει ο Κώστας. Παρ’ όλα αυτά έδωσε το πυρ στον άνθρωπο. «Το πυρ είναι κάτι πολύ μεγαλύτερο από τη φωτιά. Εμπεριέχει τη δύναμη της σκέψης, την ελεύθερη βούληση, τη λογική, την τεχνολογία. Του έδωσε λοιπόν το πυρ και έγινε άνθρωπος ο άνθρωπος. Κοίταξε τ’ αστέρια. Άλλωστε σύμφωνα με μία από τις ετυμολογικές ερμηνείες της λέξης “άνθρωπος’’, ο άνθρωπος είναι αυτός που πορεύεται και κοιτάζει προς τα πάνω», προσθέτει.



Μαζί με τη γνώση όμως έρχεται και ο πόνος. Ο άνθρωπος είναι το μοναδικό πλάσμα που έχει γνώση της θνητότητάς του. Ξέρει ότι θα πεθάνει. Η ελεύθερη βούληση είναι πάντα ένα ανίκητο όπλο στην φαρέτρα του. Όμως για να το χρησιμοποιήσει πρέπει να ξεπεράσει τους φόβους του. «Δεν μπορώ να κρίνω κανέναν. Ούτε αυτόν που μπαίνει στη μάχη ούτε αυτόν που συνθηκολογεί. Γιατί είναι ο φόβος που τον έχει κάνει να συνθηκολογήσει. Ο άνθρωπος έχει μεν ελεύθερη βούληση, αλλά αυτή η ελεύθερη βούληση επηρεάζεται από χιλιάδες άλλα πράγματα. Είμαστε δεμένοι με τα δεσμά της ανάγκης, της κοινωνικότητας, της οικογένειας. Δεν μπορούμε να γίνουμε Προμηθέας. Αυτός ήταν Τιτάνας, εμείς είμαστε άνθρωποι. Μιλάω για το μέσο όρο φυσικά. Υπήρξαν και Προμηθείς μέσα στην ιστορία της ανθρωπότητας. Γενναίοι άνθρωποι, που είχαν την ελεύθερη βούληση και το θάρρος να προχωρήσουν», μου επισημαίνει ο Κώστας.

«Είμαι ρεαλιστής, γιατί ζητώ το αδύνατο. Και το ζητώ χωρίς λόγο από τον εαυτό μου», λέει ο Προμηθέας μέσα στο έργο. Μόνο έτσι μπορεί να συμβεί. Μόνο έτσι ο άνθρωπος κοιτάζει ξανά ψηλά. «Και τώρα μπορεί να συμβεί. Δεν ξέρουμε ποτέ τι θα μας φέρει το αύριο», συμπληρώνει ο Κώστας. Ο ίδιος μου ομολογεί ότι ο «Προμηθέας Δεσμώτης» ήταν μία τραγωδία, που αρχικά του προκαλούσε φόβο. «Είναι μία πολύ στατική τραγωδία. Ο Αισχύλος γενικά είναι στατικός. Έχουμε έναν Προμηθέα δεμένο και έρχεται διαδοχικά κάποιος και του μιλάει. Και μέχρι σήμερα όποτε ανέβαινε αυτή η τραγωδία έτσι ήταν στημένη κινησιολογικά. Στατικά. Αυτό με φόβιζε. Έλεγα δεν μπορεί να είναι μόνο αυτό. Ο λόγος δημιουργεί εικόνες. Πρέπει να τις δούμε αυτές τις εικόνες πάνω στη σκηνή. Υπάρχουν εικόνες κρυμμένες μέσα στον λόγο του Αισχύλου, που αν απλώς ακούσεις τα λόγια δεν σου είναι καθαρό το νόημά τους», παρατηρεί.

Στόχος του δεν ήταν να δημιουργήσει μία σειρά από αναπαραστατικές εικόνες, αλλά εικόνες ονείρων, εικόνες που ξεπηδούν από το ασυνείδητο. «Υπάρχει στο έργο ο περίφημος “γεωγραφικός μονόλογος”, που είναι ένας τεράστιος μονόλογος που μας ταξιδεύει στον άγνωστο τότε κόσμο. Στην αρχαιότητα δεν βλέπανε τον κόσμο πανοραμικά. Τον έβλεπαν οριζόντια. Εμείς έχουμε μία τέλεια εικόνα του πλανήτη μας. Εκείνοι όχι. Είχαν αναπτύξει όμως πολύ το φαντασιακό τους. Όταν λοιπόν άκουγαν τον γεωγραφικό μονόλογο του Αισχύλου οι θεατές τον έκαναν αυτομάτως εικόνες, τον αισθανόντουσαν. Ο σημερινός θεατής αδυνατεί να το κάνει μόνος του. Ο μύθος στον σύγχρονο άνθρωπο έχει χαθεί. Αλλά από πού ξεκινάει ο μύθος; Από το ασυνείδητο. Άρα αυτό που επιδιώκω είναι να δημιουργήσω εικόνες ονείρου. Όταν λέει λοιπόν για τους Σκύθες ή τις Αμαζόνες εγώ πρέπει να βλέπω μία εικόνα, που να με κάνει να αισθάνομαι το μυθολογικό παράξενο. Κάπως έτσι ο “βαρετός” αυτός μονόλογος βρήκε τη χαμένη δυναμική του», μου αναφέρει χαρακτηριστικά.

Παράλληλα, με απόλυτο σεβασμό στο κείμενο, ο Φιλίππογλου δεν φοβήθηκε να παρεμβάλει και εμβόλιμες σκηνές. «Ο σύγχρονος θεατής χρειάζεται κάτι για να ταυτιστεί. Υπάρχουν λοιπόν μέσα στην παράσταση δύο άτομα, που τρέχουν. Δύο μπεκετικοί κλόουν. Τρέχουν σε όλη την ιστορία. Είναι άνθρωποι σαν κι εμάς. Μπορούμε να συνδεθούμε μαζί τους. Οι άλλοι είναι θεοί, τιτάνες, λένε τον λόγο του Αισχύλου… Υπάρχει απόσταση. Αυτοί οι δύο μας παίρνουν μέσα στο έργο», μου αποκαλύπτει.



Η επιλογή του φυσικά δεν είναι τυχαία. Ο Φιλίππογλου ξέρει πολύ καλά δύο πράγματα. Το ένα είναι ότι μία αρχαία τραγωδία μπορεί να είναι ένα πολύ σπουδαίο κείμενο, αλλά μπορεί να καταλήξει και μία πολύ βαρετή παράσταση αν δεν βρεις τρόπο να τη ζωντανέψεις. Το δεύτερο είναι ότι ο σύγχρονος θεατής απέχει παρασάγγας από τον αρχαίο θεατή. «Οι Άγγλοι λένε audience για το κοινό. Audience που σημαίνει ακουστές. Έχουμε χάσει τους ακουστές, έχουμε γίνει μόνο θεατές. Γι’ αυτό κι εγώ στις παραστάσεις μου φροντίζω να έχω και εικόνα και λόγο. Για να μπορέσω να κρατήσω την προσοχή του θεατή. Έχουμε διάσπαση προσοχής. Τα κάνουμε όλα γρήγορα και ταυτόχρονα, αλλά δεν τα κάνουμε ολοκληρωμένα. Δεν έχουμε focus. Δεν γίνεται να γυρίσουμε πίσω, αλλά μπορούμε να εκπαιδευτούμε για να κάτσουμε ήσυχοι να ακούσουμε. Θέλει όμως σωματική εκπαίδευση αυτό. Πρέπει να κάνεις, ας πούμε, διαλογισμό», σχολιάζει.


Πρέπει να μάθουμε να ακούμε. Πρέπει να μάθουμε να ηρεμούμε. Να αφήσουμε την υψηλή αυτή ποίηση να μας διαπεράσει. Να συνομιλήσουμε με τη μνήμη, που φέρουν τα αρχαία θέατρα. Να αφήσουμε την τέχνη να μας χαρίσει διέξοδο στο αδιέξοδο. «Δεν ζούμε πόλεμο, αλλά ζούμε σε μια κατάσταση σαν να είναι πόλεμος. Ο καθένας αντιστέκεται από τη δουλειά του. Οι δύο μπεκετικοί κλόουν στην παράσταση λένε κάποια στιγμή: “Ξέρεις τίποτα άλλο να κάνεις;”… “Όχι, δεν ξέρω τίποτα άλλο να κάνω” … “Δουλειά λοιπόν, ε;” … “Δουλειά. Δουλειά”. Και προσπαθούν να δουλέψουν. Σηκώνουν μια στοίβα καρέκλες, που πέφτουν συνέχεια. Και τις ξανασηκώνουν. Ακούγεται σισύφειο το έργο τους, αλλά κάποια στιγμή θα σταθούν», μου λέει ο Κώστας. Και καταλήγει: «Η προσπάθειά τους πρέπει να συνεχίσει. Η προσπάθειά μας πρέπει να συνεχίσει».