Εξάρτηση από ουσίες, ηδονοβλεψία και το τοξικό Αμερικανικό Όνειρο - Γιατί το «Requiem for a Dream» εξακολουθεί να διχάζει, 25 χρόνια μετά την πρεμιέρα του

«Requiem for a Dream»: το ριζοσπαστικό δράμα του Ντάρεν Αρονόφσκι για την εξάρτηση από τα ναρκωτικά αποθεώθηκε και επικρίθηκε σφοδρά όταν κυκλοφόρησε, το 2000. Σήμερα, η διασκευή του μυθιστορήματος του Χιούμπερτ Σέλμπι Τζούνιορ παραμένει εξίσου διχαστική.

Όταν το «Requiem for a Dream» έκανε πρεμιέρα -πριν από 25 χρόνια, τον Μάιο του 2000- απέσπασε διθυραμβικές κριτικές, αλλά προκάλεσε και έντονη διαμάχη. Η μεταμεσονύχτια προβολή του στο Φεστιβάλ Καννών έκλεισε με αποθεωτικό χειροκρότημα από 3.000 θεατές. Όταν άναψαν τα φώτα και εμφανίστηκε ο συγγραφέας Χιούμπερτ Σέλμπι Τζούνιορ -στο δικό του βιβλίο, του 1978, βασίστηκε η ταινία- τα δάκρυα έτρεχαν στο πρόσωπό του. Οι κριτικοί δεν άργησαν να εκφράσουν τον θαυμασμό τους: ο Πίτερ Μπράντσο του Guardian χαρακτήρισε τον Αρονόφσκι ισάξιο του Όρσον Γουέλς σε «ενέργεια, συνέπεια και απόλυτη τεχνική μαεστρία».

Ωστόσο, η υποδοχή στο Φεστιβάλ του Τορόντο ήταν τελείως διαφορετική: ορισμένοι θεατές λιποθύμησαν ή έκαναν εμετό από αποστροφή. Παρά την υψηλή καλλιτεχνική του αξία, το φιλμ «φορτώθηκε» με την περιοριστική σήμανση NC-17 και συγκέντρωσε μόλις 7,5 εκατ. δολάρια, έναντι προϋπολογισμού 4,5 εκατ. δολαρίων. Ο Τζέι Καρ της Boston Globe το κατηγόρησε για «ηδονοβλεπτικό ξεστράτισμα στην κόλαση μέσα από τον καθωσπρεπισμό της μεσαίας τάξης».

Σκηνές απίστευτης ωμότητας

Αυτό που δίχασε τους κριτικούς, ήταν ο τρόπος με τον οποίο η ταινία απεικόνιζε τους εξαρτημένους -με ωμή, ανελέητη λεπτομέρεια. Η χήρα Σάρα Γκόλντφαρμπ (Έλεν Μπέρστιν) εθίζεται σε χάπια αδυνατίσματος για να εμφανιστεί σε τηλεοπτικό τηλεπαιχνίδι. Ο γιος της, Χάρι (Τζάρεντ Λέτο), με τον φίλο του Τάιρον (Μάρλον Γουέιανς) σχεδιάζουν να πλουτίσουν, πουλώντας ηρωίνη. Όταν το σχέδιο καταρρέει, πιέζουν τη Μάριον (Τζένιφερ Κόνελι), κοπέλα του Χάρι, να προσφέρει σεξ, για να εξασφαλίσουν δόσεις. Το σενάριο καταλήγει σε ένα κατηφορικό σπιράλ προς την κόλαση: ηλεκτροσόκ, ακρωτηριασμοί, καταναγκαστικά έργα, σεξουαλική εκμετάλλευση.

Η ομάδα πίσω από την ταινία ήθελε να δημιουργήσει μια αισθητηριακή εμπειρία που να μιμείται τον εθισμό. Κατέληξαν όμως να ανοίγουν συζητήσεις για την ελεύθερη βούληση του εξαρτημένου, τα όρια μεταξύ ενσυναίσθησης και εκμετάλλευσης, και το τοξικό όραμα του «Αμερικανικού Ονείρου». 25 χρόνια μετά, οι ίδιες συζητήσεις συνεχίζονται.

Η γέννηση της ιδέας και τα παρασκήνια

Η ιδέα ξεκίνησε, όταν ο παραγωγός Έρικ Γουάτσον είδε το μυθιστόρημα του Σέλμπι στη βιβλιοθήκη του Αρονόφσκι, το 1998. «Μου είπε ότι δεν άντεξε να το διαβάσει ως το τέλος -ήταν υπερβολικά σκοτεινό. Αυτό με εξίταρε» αφηγείται στο BBC. «Το πήρα μαζί μου σε σκι και μου κατέστρεψε τις διακοπές. Επιστρέφοντας, του είπα: "Αυτό είναι. Πρέπει να το κάνουμε". Το αγοράσαμε με 1.000 δολάρια και, αντί να περιμένουμε να βρει το παλιό σενάριο του Σέλμπι, το έγραψε ο Ντάρεν μόνος του».

Οι μεγάλοι κινηματογραφικοί όμιλοι απλώς αγνόησαν το σενάριο. «Δεν μπήκαν καν στον κόπο να μας απορρίψουν» θυμάται ο Γουάτσον. Έτσι, εξασφάλισαν τα μισά χρήματα από την Artisan Entertainment και, με τη βοήθεια του ανεξάρτητου παραγωγού Πάλμερ Γουεστ, συμπλήρωσαν τον προϋπολογισμό. Η επιλογή του καστ ήταν δύσκολη. «Τόμπι Μαγκουάιρ, Άντριεν Μπρόντι, Χοακίν Φίνιξ, Τζιοβάνι Ριμπίζι -όλοι το σκέφτηκαν, κάποιοι ήρθαν σε ακρόαση, αλλά τελικά αρνήθηκαν. Ήταν υπερβολικά μεγάλο ρίσκο» λέει χαρακτηριστικά.

Η προετοιμασία των ηθοποιών

Αφού κατέληξαν στους Λέτο, Κόνελι, Γουέιανς και Μπέρστιν, οι ηθοποιοί αφοσιώθηκαν σε μια επίμονη και επίπονη σωματική και ψυχολογική προετοιμασία: ο Λέτο έχασε 11 κιλά και συναναστράφηκε άστεγους τοξικομανείς στη Νέα Υόρκη, ο Γουέιανς περπατούσε ημίγυμνος μέσα στον παγετό, ενώ η Μπέρστιν φόρεσε ειδικά κοστούμια λίπους και ακολούθησε αυστηρή δίαιτα, για να αναπαραστήσει την αποδυνάμωση της ηρωίδας της.

Αισθητική και τεχνική πρωτοπορία

Ο Αρονόφσκι χρησιμοποίησε την τεχνική SnorriCam -κάμερες στερεωμένες πάνω στο σώμα του ηθοποιού- για να δείξει τη διάλυση της αντίληψης. Χρησιμοποίησε επίσης διπλά κάδρα, επιταχύνσεις, αργές σκηνές, εξασθενίσεις σε λευκό, φακούς fish-eye, διαστρεβλώσεις και παραμορφωμένες εικόνες -όλες τους, τεχνικές που μιμούνται τις ψευδαισθήσεις των οπιούχων.

Επιστημονικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις

«Η πορεία που περιγράφει η ταινία είναι τραγικά ρεαλιστική» λέει ο καθηγητής Νευροψυχοφαρμακολογίας Ντέιβιντ Νουτ. Ο Νουτ βλέπει τη Σάρα ως σύμβολο της γενιάς των νοικοκυρών της δεκαετίας του ’50, που εθίστηκαν σε αμφεταμίνες που τους συνταγογραφήθηκαν αλόγιστα. Η Μάριον, λέει, αντιπροσωπεύει ακόμα ένα σκληρό κοινωνικό φαινόμενο: «Οι νταβατζήδες εξακολουθούν να ελέγχουν και να κακοποιούν εξαρτημένες γυναίκες».

Ο Τζιν Χέιμαν, καθηγητής Ψυχολογίας στο Boston College, διαφωνεί: «Το αφήγημα "μια φορά εξαρτημένος, για πάντα εξαρτημένος" είναι απλά λανθασμένο. Οι περισσότεροι κόβουν τα ναρκωτικά πριν τα 30 -μόνοι τους».

Το «Αμερικανικό Όνειρο» ως ο πραγματικός εχθρός

Ο παραγωγός Γουάτσον λέει: «Όχι, δεν είναι ρεαλιστική. Είναι σουρεαλιστική. Χαλαρώστε». Ο ίδιος ο Σέλμπι είχε γράψει ότι το Αμερικανικό Όνειρο «είναι αυτοκαταστροφικό και καταστρέφει τα πάντα γύρω του».

Ο καθηγητής Χαγκόπιαν περιγράφει το φιλμ ως μια κριτική στο «junk» των ΗΠΑ -junk food, junk TV, junk ιδεώδη: «Το τηλεπαιχνίδι της Σάρα ενσαρκώνει τη νευρωτική, ψεύτικη ευτυχία του ονείρου. Και γι’ αυτό δεν αντέχεται εύκολα».

Ο κριτικός Ντάνι Λι, που είχε επαινέσει το «Requiem» το 2000, δηλώνει σήμερα επιφυλακτικός: «Η ματιά του Αρονόφσκι είναι κάποιες φορές ηδονοβλεπτική». Αντίθετα, ο Χαγκόπιαν πιστεύει πως «εδώ έχουμε έναν εφιάλτη ψυχικής οικειότητας. Ο πόνος των χαρακτήρων διαπερνά και εμάς. Κι αυτό είναι ίσως το πιο γενναίο είδος κινηματογράφου».