Οι μυστηριώδεις «φωτιές του ουρανού»: Από τον Αριστοτέλη και τους μύθους... στην αλήθεια για το Σέλας

Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, οι παράξενες φωτεινές λάμψεις που χορεύουν στον νυχτερινό ουρανό έχουν προκαλέσει δέος, φόβο και –σε ορισμένες ιστορικές στιγμές– πολιτικές και θρησκευτικές ερμηνείες.

Το βόρειο και το νότιο σέλας, που τις τελευταίες ημέρες έγιναν ορατά σε περιοχές του Ηνωμένου Βασιλείου και των ΗΠΑ λόγω ισχυρής γεωμαγνητικής καταιγίδας, αποτελούν εδώ και χιλιάδες χρόνια αντικείμενο παρατήρησης και μυθολογίας.

Όταν το σέλας τρομοκρατούσε την Ευρώπη

Τον Ιανουάριο του 1716, λίγο μετά την καταστολή της Ιακωβίτικης εξέγερσης στην Αγγλία, κάτοικοι ανέφεραν «φλόγες», «οργανόσχημες γραμμές φωτός» και «αιματηρές βροχές» στον ουρανό.

Άλλοι πίστεψαν ότι έβλεπαν γίγαντες με φλεγόμενα σπαθιά, ενώ άλλοι μιλούσαν για στρατιές που μάχονταν πάνω από τα σύννεφα.

Όπως σημείωσε Άγγλος κληρικός της εποχής, ο καθένας διάβαζε στα φαινόμενα «τη μοίρα των εθνών» ανάλογα με τα πολιτικά και θρησκευτικά του πιστεύω.

Ανάλογες αντιδράσεις καταγράφονται και αργότερα, όπως στην τελευταία Ιακωβίτικη εξέγερση του 1745, όπου το σέλας ερμηνεύτηκε ξανά ως θεϊκό σημάδι.

Οι πρώτες αναφορές σε έναν «ουρανό που καίγεται»

Για χρόνια, η παλαιότερη καταγραφή του φαινομένου θεωρούνταν μια κινεζική αναφορά του 193 π.Χ., όπου αυτοκράτορας της δυναστείας Τζιν έγραψε ότι «ο ουρανός άνοιξε στα βορειοανατολικά».

Όμως η έρευνα φέρνει στο φως πολύ αρχαιότερες πιθανές περιγραφές:

• Ο Αριστοτέλης (330 π.Χ.) μιλά για «φλόγες», «κινούμενες δάδες» και φωτεινά φαινόμενα τη νύχτα, που σήμερα ερμηνεύονται ως σέλας.
• Βαβυλωνιακές πινακίδες (567 π.Χ.) καταγράφουν «κόκκινο ουρανό» και «κόκκινα σύννεφα» μαζί με οιωνούς για μελλοντικά γεγονότα.
• Ασσυριακά αρχεία του 7ου αιώνα π.Χ. μνημονεύουν παρόμοια φαινόμενα.
• Τα Bamboo Annals της Κίνας (περ. 10ος αιώνας π.Χ.), σύμφωνα με μελέτη του 2023, περιγράφουν ένα «πεντάχρωμο» νυχτερινό φως – πιθανή αναφορά σε ένα ακραίο διαστημικό συμβάν.

Οι επιστήμονες συγκρίνουν αυτά τα κείμενα με δεδομένα ηλιακής δραστηριότητας και τη θέση του μαγνητικού πεδίου της Γης για να επιβεβαιώσουν ότι πρόκειται για σέλας.

Μύθοι, φόβοι και προειδοποιήσεις

Σε περιοχές όπου το σέλας είναι καθημερινό φαινόμενο, οι λαοί ανέπτυξαν ολόκληρα συστήματα πίστης γύρω από αυτό.

Σκανδιναβία και Αρκτική

Οι Σάμι συχνά έβλεπαν το σέλας ως δύναμη που απαιτεί σεβασμό: δεν έπρεπε να μιλά κανείς δυνατά, ούτε να το προκαλεί. Γυναίκες προειδοποιούνταν να καλύπτουν τα μαλλιά τους.

Σε κάποιες περιοχές της Αλάσκας λένε ακόμη ότι τα φώτα «παίζουν ποδόσφαιρο με ανθρώπινα κεφάλια» – μια ιστορία που χρησιμοποιούσαν οι μεγαλύτεροι για να φοβίσουν τα παιδιά ώστε να επιστρέφουν έγκαιρα στο σπίτι.

Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία

Οι αυτόχθονες λαοί συνδέουν το νότιο σέλας με φωτιά, αίμα και θάνατο. Σε ορισμένες κοινότητες θεωρείται ταμπού και το επιτρέπεται να το ερμηνεύσουν μόνο μυημένοι ηλικιωμένοι.

«Φωτιές της αλεπούς», «χαρούμενοι χορευτές» και άλλα ονόματα

Το βόρειο σέλας έχει εμπνεύσει δεκάδες ονομασίες:

• revontulet στα φινλανδικά – «φωτιές της αλεπούς», από έναν μύθο όπου μια αρκτική αλεπού χτυπά το χιόνι με την ουρά της.
• mirrie dancers στη διάλεκτο των Σέτλαντ – «λαμπεροί χορευτές».
• guovsahasat στη γλώσσα των Σάμι – «τα φώτα που μπορείς να ακούσεις», λόγω των περίεργων ήχων που ομολογούν ότι άκουγαν μαζί με το θέαμα.

Από τους μύθους στην επιστήμη

Το όνομα aurora borealis εμφανίζεται τον 17ο αιώνα, από τον Γαλιλαίο, που συνδύασε τη ρωμαϊκή θεά της αυγής Aurora με τον Βορέα. Το νότιο σέλας πήρε το όνομα aurora australis από τον Άουστερ, θεό του νότιου ανέμου.

Η επιστημονική εξήγηση – δραστήρια σωματίδια από τον Ήλιο που αλληλεπιδρούν με το μαγνητικό πεδίο της Γης – άργησε να γίνει κατανοητή.

Ακόμη και ο μυστηριώδης ήχος που ορισμένοι λένε ότι συνοδεύει το σέλας θεωρούνταν κάποτε ψευδαίσθηση, μέχρι οι ερευνητές να εξετάσουν σοβαρά τη γνώση των λαών της Αρκτικής και να υποθέσουν ότι οφείλεται σε εκκένωση στατικού ηλεκτρισμού.

Η σύγχρονη εποχή και οι «μύθοι του τουρισμού»

Παρά τη σημερινή επιστημονική γνώση, οι μύθοι συνεχίζουν να γεννιούνται. Όπως σημειώνει Νορβηγός ιστορικός, ένας από τους πιο διαδεδομένους αστικούς θρύλους είναι ότι Ιάπωνες τουρίστες ταξιδεύουν στη Σκανδιναβία για να συλλάβουν παιδί «κάτω από το σέλας», πιστεύοντας ότι θα τους φέρει τύχη – ένας μύθος που πιθανότατα ξεκίνησε για διαφημιστικούς λόγους.

Καθώς η επιστήμη συνεχίζει να αποκαλύπτει πώς δημιουργείται το σέλας, ανθρωπολόγοι και ιστορικοί επισημαίνουν ότι υπάρχουν ακόμη άγνωστες ιστορίες, θαμμένες σε γλώσσες που κινδυνεύουν να χαθούν ή σε κοινότητες που κρατούν τις παραδόσεις τους μυστικές.

Οι μυστηριώδεις αυτές λάμψεις – άλλοτε φοβερά σημάδια, άλλοτε θεϊκές προειδοποιήσεις και άλλοτε απλώς ένα εντυπωσιακό φυσικό φαινόμενο – παραμένουν ένα από τα πιο συναρπαστικά παραδείγματα του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι ερμηνεύουν τον ουρανό.