Τα θαύματα της Αμφίπολης που μάγεψαν την υφήλιο

Το μέγεθος του μνημείου, η εμφανής τάση του «ιδιοκτήτη» να επιδείξει τον πλούτο και την ισχύ του, τα από κάθε άποψη εκπληκτικά ευρήματα, αλλά και η ένταση των συζητήσεων που πυροδοτεί διαρκώς είναι τα στοιχεία που καθιστούν την ανασκαφή στον λόφο Καστά κυριολεκτικά μοναδική και άνευ προηγουμένου. Ακόμη και σε διεθνές επίπεδο.

Η πρακτική σκοπιμότητα, η χρήση για την οποία ανεγείρεται είναι απλώς μια πρόφαση για κάθε οικοδόμημα - και αυτό ισχύει εδώ και χιλιάδες χρόνια. Ιδιαίτερα οι ναοί και τα μαυσωλεία, ανεξαρτήτως εποχής, από τον αλλόκοτο προϊστορικό τύμβο του Νιουγκρέιντζ στην Ιρλανδία έως το νεκρικό μνημείο του Μάο Τσετούνγκ στο Πεκίνο χτίστηκαν για να προκαλέσουν δέος, να υποβάλουν ένα ορισμένο συναίσθημα κατωτερότητας στις μάζες και να επιβάλουν το μεγαλείο του νεκρού εις το διηνεκές. Ο τύμβος Καστά της Αμφίπολης δεν εξαιρείται από αυτή την τάση μετατροπής ενός ταφικού μνημείου σε μέσο διαρκούς μετάδοσης ενός συγκεκριμένου μηνύματος. Και ακριβώς επειδή εκείνος που παράγγειλε την κατασκευή του δεν θα ικανοποιούνταν εάν δεν άγγιζε το μέγιστο, στον τάφο του λόφου Καστά εντοπίζονται κάποια πρωτοφανή χαρακτηριστικά που τον καθιστούν μοναδικό - και όχι μόνο για τον μακεδονικό ή τον ελληνικό χώρο.

Καταρχάς είναι οι πελώριες, φαραωνικές διαστάσεις του που οδηγούν στον αυτονόητο, πλην έμμεσο συλλογισμό ότι σε ένα τεράστιο μνημείο δεν μπορεί παρά να αναπαύονται γίγαντες. Σε έναν τεχνητό γήλοφο με περίμετρο μισού χιλιομέτρου και διάμετρο σχεδόν 160 μέτρων δυσκολεύεται πολύ να φανταστεί κανείς τι είδους υπόγεια διαρρύθμιση χώρων θα μπορούσε να δικαιολογήσει πρακτικά το θεόρατο του μεγέθους. Οπως και να ’χει, ο τάφος Καστά συγκαταλέγεται ήδη ανάμεσα στα μεγαλύτερα σε έκταση ταφικά μνημεία του κόσμου.

Ο άνθρωπος που τον 4ο π.Χ. αιώνα δεν λυπήθηκε τα χρυσά του τάλαντα προκειμένου να δημιουργήσει έναν τύμβο ο οποίος δεν θα συγκρινόταν με κανέναν άλλον δεν πισωπάτησε φοβούμενος ότι η επίδειξη χλιδής θα προκαλέσει το δημόσιο αίσθημα. Απεναντίας, ήταν αυτός που απαίτησε ο τάφος να διακοσμηθεί με την αφρόκρεμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας, εξ ου και ενσωματώθηκαν μοτίβα τα οποία ήταν μεν γνωστά προηγουμένως από την αρχαιοελληνική καλλιτεχνική παράδοση, ποτέ πριν όμως δεν είχαν συνυπάρξει όλα μαζί και σε τόσο μεγάλη κλίμακα: σφίγγες, Καρυάτιδες, ο Λέων της Αμφίπολης, καθώς και τα επόμενα, άγνωστα επί του παρόντος αλλά ενδεχομένως θαυμαστά έργα, τα οποία πιθανότατα θα αναδυθούν σύντομα μέσα από το κοκκινωπό χώμα του τάφου.

Πρωτοφανές για τύμβο είναι όμως και το κοσμοπολίτικο πνεύμα που διαπνέει τα έως τώρα ευρήματα - ή ακόμη και τη μέθοδο που επελέγη για την αυτοπροστασία του από τους εισβολείς, δηλαδή η αιγυπτιακή ταφική τεχνική της αμμώδους επιχωμάτωσης. Το ότι οι Μακεδόνες δεν είχαν αναπτύξει μια αυτόφωτη καλλιτεχνική τεχνοτροπία και ως την παρακμή και πτώση της αυτοκρατορίας τους φημίζονταν περισσότερο για τα επιτεύγματά τους στην τέχνη του πολέμου παρά στην αρχιτεκτονική ή τη γλυπτική δεν θα μπορούσε να πτοήσει τον χορηγό και «ιδιοκτήτη» του τάφου της Αμφίπολης. Εάν οι συμπατριώτες του δεν ήταν άξιοι να συναγωνιστούν σε επιδεξιότητα τους καλύτερους γλύπτες της εποχής αποδίδοντας τις πτυχώσεις των χιτώνων που φορούσαν οι Καρυάτιδες, απλώς προσελήφθησαν οι άριστοι για να εκτελέσουν τη δουλειά, ανεξαρτήτως εάν προέρχονταν από την Αθήνα ή την Πάρο. Ολοι έπρεπε να εργαστούν για ένα απαράμιλλο αποτέλεσμα.

Ωστόσο, οι πρωτοτυπίες που καθιερώνονται με την ανασκαφή στον λόφο Καστά, σε ό,τι αφορά τη σύγχρονη εποχή, έχουν να κάνουν με τη στενή, διαρκή παρακολούθηση της προόδου των εργασιών από τεράστιες μάζες ανθρώπων. Η κρυπτική φρασεολογία των επίσημων ανακοινώσεων ελάχιστα πτοεί το κοινό που επιθυμεί διακαώς να μάθει, να μπει -εάν αυτό θα ήταν ποτέ δυνατόν- μαζί με τους αρχαιολόγους στους σκοτεινούς θαλάμους του τάφου. Και είναι ακριβώς η ενημέρωση στους ιλιγγιώδεις ρυθμούς του Διαδικτύου που διογκώνει το θέμα «Αμφίπολη», εκτοξεύει την ανακύκλωση ανυπόστατων εκτιμήσεων, ψιθύρων και σεναρίων συνωμοσίας, αλλά και καθιστά άνευ προηγουμένου τις αποκαλύψεις στα σπλάχνα του λόφου Καστά.

Το λεξικό της ανασκαφής

Ενα μίνι γλωσσάρι με όλους τους αρχιτεκτονικούς και αρχαιολογικούς όρους που εισέβαλαν στην επικαιρότητα με τις ανακαλύψεις της Αμφίπολης

Ακόμη και τα πιο αναλυτικά ενημερωτικά δελτία που εκδίδονται από το υπουργείο Πολιτισμού περιέχουν λέξεις και εκφράσεις που μοιάζουν με κρυπτογραφημένα μηνύματα. Το «ΘΕΜΑ» κατάρτισε ένα μίνι λεξικό με όλους τους αρχιτεκτονικούς και αρχαιολογικούς όρους που έχουν εισβάλει ξαφνικά στην επικαιρότητα. Ισως με αυτό το γλωσσάρι, η προθυμία για την κατανόηση των μυστηρίων της Αμφίπολης να μη σκοντάφτει στην έλλειψη πτυχίου Αρχιτεκτονικής ή Αρχαιολογίας.

Αντιστήριξη: Η στερέωση ενός κάθετου τοίχου ο οποίος βρίσκεται υπό κλίση και κινδυνεύει να καταρρεύσει. Η αρχή της αντιστήριξης είναι ο «τριγωνισμός», δηλαδή η προσθήκη ενός διαγώνιου στηρίγματος εν είδει υποτείνουσας στην ορθή γωνία που σχηματίζει ο τοίχος με το έδαφος.

Ανωδομή: Το ανώτερο τμήμα ενός αρχιτεκτονικού στοιχείου, όπως η εξωτερική πύλη του τύμβου με τις σφίγγες.

Απομείωση διατομής: Στα δελτία Τύπου του ΥΠ.ΠΟ. ο όρος αναφέρθηκε ως χαρακτηρισμός της κατάστασης της οροφής, καθώς παρατηρήθηκε ότι οι πλίνθοι της είναι πιο λεπτές στα ενδότερα του τύμβου. Πιθανότερη αιτία γι’ αυτό, η μεταξύ τους τριβή και η φυσική φθορά.

Αύλακα (στραγγιστική): Δημιουργία περιμετρικής αυλάκωσης για την απορροή των υδάτων της βροχής.

Βόστρυχοι: Οι κοτσίδες στην κόμμωση των Καρυάτιδων.

Γείσο: Τμήμα της στέγης ενός κτίσματος, τύπου «μαρκίζας», το οποίο προεξέχει και, εκτός από το να διακοσμεί, προστατεύει ανάγλυφες παραστάσεις κ.ά. τα οποία υπάρχουν ενδεχομένως κάτω από αυτό.

Γεωδαιτικές μέθοδοι (επίγειες και δορυφορικές): Προσδιορισμός της ακριβούς γεωγραφικής θέσης με τη χρήση συμβατικών μετρήσεων αλλά και του συστήματος GPS.

Γεωστατικές ωθήσεις: Οι πιέσεις που υφίσταται ένα κτιστό στοιχείο από τις διαρκείς μετατοπίσεις του εδάφους.

Γεωτεχνική: Μελέτη της σύστασης του εδάφους με κάθετες τομές.

Γραπτός διάκοσμος: Ζωγραφική, έγχρωμη διακόσμηση. Αναφέρεται συνήθως σε μη απεικονιστική τέχνη, δηλαδή σε γεωμετρικές συνθέσεις, και όχι, π.χ., σε ανθρώπινες μορφές.

Δόμος: Μια σειρά λίθων, από αυτές που, η μία πάνω στην άλλη, συνθέτουν έναν τοίχο.

Δομοστατική: Μελέτη σχετικά με την ευστάθεια οικοδομήματος.

Εγκιβωτισμός: Ο τετραγωνικός περιορισμός, συνήθως με ξύλινες πλάκες, στηλών κ.ά., των οποίων η βάση διατρέχει κίνδυνο υποχώρησης επειδή εδράζεται σε σαθρό έδαφος, χώμα κ.λπ.

Εκτεταμένο: Το απλωμένο, εν προκειμένω για τις Καρυάτιδες, χέρι μάλλον προς τα πλάγια.

Ενώτιο: Κοινώς, σκουλαρίκι.

Εξισορρόπηση πιέσεων: Η προσεκτική αφαίρεση των επιχώσεων ώστε οι πιέσεις που δέχονται οι τοίχοι από το βάρος του χώματος να μη συγκεντρωθούν σε μία πλευρά ή ένα σημείο απειλώντας την ευστάθειά τους.

Επίκρανο: Το ανώτερο τμήμα του στύλου. Στην είσοδο του μνημείου της Αμφίπολης είναι διακοσμημένα με πρόσθετο ανάγλυφο, ιωνικής τεχνοτροπίας.

Επιστύλιο: Μακρόστενο κομμάτι μαρμάρου που στηρίζεται στο άνω άκρο στύλων και γεφυρώνει το μεταξύ τους κενό. 

Εσωρράχιο: Η εσωτερική καμπύλη της οροφής, η καμάρα στο μέγιστο ύψος της.

Θλιπτικό φορτίο: Βάρος που εφαρμόζεται κατακόρυφα και απειλεί τις δοκούς με θλίψη, δηλαδή με θραύση.

Θολίτες: Πλίνθοι κατάλληλα διαμορφωμένες ώστε να συνθέσουν μια καμπύλη οροφή.

Θόλος: Η θόλος είναι η όροφη της «στοάς», με ημικυλινδρική διατομή, τύπου καμάρας.

Θριγκός: Ανώτατη σειρά λίθων, συνήθως πάνω σε πέτρινο τείχος, η οποία προεξέχει όπως το γείσο.

Θύρωμα: Η συνολική κατασκευή μιας εισόδου.



Στις πτυχώσεις, δηλαδή στον κυματισμό των χιτώνων, φαινόταν η δεξιότητα του μεγάλου γλύπτη

Ικρίωμα: Σκαλωσιά.

Ιωνικό (επιστύλιο): Ο ιωνικός είναι ένας από τους κυρίαρχους ρυθμούς της αρχαιοελληνικής αρχιτεκτονικής. Είναι λιγότερο αυστηρός από τον δωρικό. Δείγμα ιωνικού το Ερεχθείο και δωρικού (αν και με ιωνικά στοιχεία) ο Παρθενώνας στην Ακρόπολη των Αθηνών.

Κατάχωση: Η κάλυψη αγαλμάτων, μνημείων κ.λπ. με χώμα. Τρόπον τινά, η ταφή.

Κόρη: Εναλλακτική ονομασία της Καρυάτιδας. Το «κόρη» υπογραμμίζει τη νεότητα, την αγνότητα και την παρθενία.

Κυμάτιο: Συνηθισμένο διακοσμητικό μοτίβο που θυμίζει θαλάσσιο κυματισμό.

Μολυβδοχόηση: Η στήριξη δύο μαρμάρινων μερών με ενδιάμεσο σύνδεσμο από μολύβι, το οποίο χύνεται σε υγροποιημένη μορφή σε κατάλληλα διαμορφωμένες οπές, όπως αυτές που διακρίνονται στους ώμους των Καρυάτιδων, διαμορφώνεται και στερεοποιείται επιτόπου.

Νάρθηκας: Ειδικά για την υποστήριξη της οροφής στον τάφο της Αμφίπολης, ο νάρθηκας αναφέρεται με την «ορθοπεδική» έννοια, καθώς ξύλινες δοκοί με αφρώδη επένδυση περιορίζουν τις μετατοπίσεις των θολιτών και την περαιτέρω φθορά τους.

Ντισιλίδικο: Εργαλείο γλυπτικής. Το ψιλό ντισιλίδικο είναι η σμίλη με την οποία διαμορφώνονται οι πιο εντυπωσιακές και περίτεχνες λεπτομέρειες αγαλμάτων, όπως οι φλέβες.

Νωπογραφία (fresco): Τεχνική ανάγλυφης διακόσμησης και ζωγραφικής που διαμορφώνονται ενόσω το κονίαμα είναι νωπό.

Ορθοστάτες: Ενθετη μαρμάρινη επένδυση με πλάκες μαρμάρου που τοποθετούνται στην εξωτερική πλευρά τοίχου κατακόρυφα.

Παραστάδες: Οι κολόνες εκατέρωθεν θυρών, εισόδων κ.λπ.

Περιθύρωμα: Το πλαίσιο μιας εισόδου, κοινώς το κούφωμα ή η κάσα.

Πεσσός: Κολόνα ορθογωνικής διατομής. Η έκφραση «συμφυείς με πεσσούς» η οποία αναφέρεται στις Καρυάτιδες σημαίνει ότι το γλυπτό και το καθαρά δομικό στοιχείο αποτελούν ενιαίο σώμα.

Πλαστική: Καλλιτεχνική έκφραση που σχετίζεται με τη μορφοποίηση ακατέργαστου υλικού, όπως ο πηλός ή το μάρμαρο. Χαρακτηριστική πλαστική τέχνη, η αγαλματοποιία. 

Πόλος: Λέξη συγγενής με το «πίλος», ήταν είδος καλύμματος κεφαλής, κάτι μεταξύ καπέλου και στεφανιού. Η πόλος των Καρυάτιδων της Αμφίπολης διακρίνεται κάτω από το επιστύλιο.

Προτεταμένο: Στάση χεριού απλωμένου προς τα εμπρός - και μόνο.

Πτυχώσεις: Ο κυματισμός των χιτώνων στα αγάλματα, πεδίο καλλιτεχνικού ανταγωνισμού και αλάνθαστος δείκτης δεξιοσύνης για τους αρχαίους Ελληνες γλύπτες.

Πώρινος λίθος ή πωρόλιθος: Ασβεστολιθικό πέτρωμα με χαρακτηριστική ασυνεχή επιφάνεια, γεμάτη από μικρές τρύπες.

Ρόδακας: Η αφαιρετική, διακοσμητική και στερεότυπη αποτύπωση ενός τριαντάφυλλου σε κάτοψη. Στον τύμβο Καστά έχουν βρεθεί οκτάφυλλοι, επάλληλοι, ομόκεντροι ρόδακες.

Σήμα: Ορος με διπλή σημασία, καθώς μπορεί να έχει τον ρόλο ταφικού δείκτη, επισημαίνοντας την ύπαρξη τάφου, μνημείου κ.λπ. Χρησιμοποιείται όμως και ως συνώνυμο της λέξης «τύμβος». Σε μια τέτοια σύγχυση στην ερμηνεία κειμένων αποδίδονται διάφορα σενάρια για το πού θα μπορούσε να βρίσκεται ο τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Στέψη (θόλου): Το κορυφαίο εσωτερικό τμήμα της ημικυλινδρικής οροφής.

Ταινία: Μακρόστενη διακοσμητική, έγχρωμη παράσταση.

Τοίχος διαφραγματικός: Ενδιάμεσος τοίχος με κάποιου είδους άνοιγμα. Στην Αμφίπολη, ως διαφραγματικός λογίζεται και η πύλη με τις σφίγγες.

Τοίχος σφράγισης: Πρόχειρη λίθινη κατασκευή, άτεχνη και άσχετη με το μνημείο, με μόνη σκοπιμότητα τη θωράκισή του από ενδεχόμενες εισβολές.

Τοπογραφική αποτύπωση/τεκμηρίωση: Η επίγεια μέτρηση των διαστάσεων και η ακριβής χωροθέτηση κτιρίου στον περιβάλλοντα χώρο του.

Τύμβος: Τόπος ταφής νεκρού, πάνω από τον οποίο έχουν προστεθεί μεγάλες ποσότητες χώματος. Μπορεί όμως να είναι και απλώς ο τάφος ή ακόμη και ένα ανάγλυφο με τη μορφή του θανόντος.

Υπερκείμενοι: Λίθοι ή άλλα στοιχεία που βρίσκονται πάνω από άλλα.

Φάτνωμα: Εσοχή που δημιουργείται μεταξύ διασταυρούμενων δοκών.

Χειριδωτός: Κοινώς, μακρυμάνικος.