Ηλίας Κικίλιας

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού εκτιμά ότι οι διεθνείς αφίξεις και εισπράξεις το 2020 μειώθηκαν κατά 75% σε σχέση με το 2019 παγκοσμίως. Αντίστοιχα στην Ελλάδα οι διεθνείς αφίξεις και εισπράξεις το 2020 μειώθηκαν κατά 76% σε σχέση με το 2019. Οι εκτιμήσεις για την ανάκαμψη του τουρισμού στα επίπεδα του 2019 είναι ότι θα επιτευχθεί περί το 2024-25. Η εμπειρία, ωστόσο, των τελευταίων δεκαετιών δείχνει ότι ο τουρισμός είναι μια δραστηριότητα που βρίσκεται σε μακροχρόνια ανοδική τάση και ανακάμπτει από τις υφέσεις. Ακόμα και γεγονότα που οδήγησαν σε κάμψη του τουρισμού (11η Σεπτεμβρίου 2001, SARS, οικονομική κρίση 2008 κ.λπ.) είχαν σχετικά σύντομη επίπτωση στην ανοδική πορεία των εσόδων του διεθνούς τουρισμού και δεν ανέκοψαν τη μακροπρόθεσμη διαχρονική τάση ανόδου.

Το 2019 ο τουρισμός συνέβαλε άμεσα στην οικονομία της χώρας με 23,4 δισ. ευρώ (+10,9% ή + 2,3 δισ. ευρώ σε σύγκριση με το 2018), ενώ συνολικά, άμεσα και έμμεσα, συνέβαλε από 51,6 δισ. ευρώ έως 62,1 δισ. ευρώ. Η άμεση δραστηριότητα του τουρισμού αντιστοιχεί στο 12,5% του ΑΕΠ και η συνολική από 27,5% έως 33,1%. Από το 2009 έως το 2019 τα έσοδα από τον εισερχόμενο τουρισμό πλησίασαν τα 150 δισ. ευρώ, ενώ η συνολική δραστηριότητα του κλάδου ανήλθε περί τα 180 δισ. ευρώ. Επιπρόσθετα, τα ετήσια έσοδα από τον εισερχόμενο τουρισμό αυξήθηκαν από 10,5 δισ. ευρώ το 2012 σε 18,2 δισ. ευρώ το 2019. Η σημαντική αυτή ανάπτυξη του τουρισμού συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στον περιορισμό της οικονομικής κρίσης και των επιπτώσεών της στην οικονομία και την απασχόληση.

Αλυσιδωτές επιπτώσεις

Το ισχυρότατο πλήγμα στον τουρισμό είχε αλυσιδωτές επιπτώσεις σε ένα μεγάλο αριθμό επιμέρους οικονομικών κλάδων του ευρύτατου τουριστικού οικοσυστήματος, υποδεικνύοντας και τις ισχυρότατες πολλαπλασιαστικές επιδράσεις του. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε αφορμή για την -περιοδικά επαναλαμβανόμενη μετά από κάθε κρίση- συζήτηση σχετικά με την αναζήτηση ενός νέου παραγωγικού μοντέλου και την «απεξάρτηση από τη μονοκαλλιέργεια του τουρισμού». Η τοποθέτηση αυτή -όταν είναι καλοπροαίρετη- παραγνωρίζει τα εξής βασικά χαρακτηριστικά του οικοσυστήματος της οικονομίας της φιλοξενίας:

Πρώτον, κάθε χώρα -μπορεί να- αναπτύσσεται με βάση τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα στον διεθνή καταμερισμό της εργασίας. Ο οικονομικός χαρακτήρας του τουρισμού στη χώρα μας ισοδυναμεί με μια σημαίνουσα εξωστρεφή και εξαγωγική δραστηριότητα που διακρίνεται από πολύ υψηλότερα επίπεδα διεθνούς ανταγωνιστικότητας σχετικά με την υπόλοιπη οικονομία και συμβάλλει καθοριστικά στην επιζητούμενη εξωστρέφεια της ελληνικής οικονομίας. Περισσότερο από το 90% του εισοδήματος της τουριστικής δραστηριότητας προέρχεται από το εξωτερικό, καθιστώντας τον τουρισμό σχεδόν αμιγώς εξαγωγική δραστηριότητα. Τα έσοδα αυτά κάλυψαν το 2019 το 80% του ελλείμματος του ισοζυγίου αγαθών, και αν συνυπολογιστούν οι εισπράξεις από αερομεταφορές και θαλάσσιες μεταφορές από τον εισερχόμενο τουρισμό, τότε το σύνολο των ταξιδιωτικών εισπράξεων ισούται με το 90% των εισπράξεων από τις εξαγωγές όλων των άλλων προϊόντων πλην πλοίων και καυσίμων.

Δεύτερον, η Ελλάδα, με βάση τα στοιχεία του UNWTO για το 2019, κατέχει τη 13η θέση από πλευράς διεθνών αφίξεων. Αποτελεί δηλαδή μια παγκόσμια δύναμη στον τουρισμό, ενώ όλες οι άλλες χώρες σε υψηλότερη κατάταξη είναι σημαντικά μεγαλύτερες χώρες. Περαιτέρω, ενώ, σύμφωνα με την κατάταξη του World Economic Forum ως προς την ανταγωνιστικότητα των οικονομιών, η Ελλάδα κατατάσσεται στην 59η θέση ανάμεσα σε 141 χώρες, η κατάταξή της στον τουρισμό είναι στη θέση 24 ανάμεσα σε 140 χώρες. Η διεθνής ανταγωνιστικότητα της Ελλάδας στον τομέα του τουρισμού, δηλαδή, υπερτερεί σαφώς της διεθνούς ανταγωνιστικότητας του συνόλου της οικονομίας της.

Τα παραπάνω υποδεικνύουν ότι η περίφημη «μονοκαλλιέργεια» οφείλεται στην υστέρηση των υπόλοιπων τομέων παραγωγής διεθνών εμπορεύσιμων αγαθών και υπηρεσιών που για διάφορους λόγους δεν μπόρεσαν μέχρι σήμερα να ακολουθήσουν μια αντίστοιχη αναπτυξιακή πορεία. Το πρόβλημα, συνεπώς, δεν είναι η εντυπωσιακή ανάπτυξη του τουρισμού, ούτε η εκτεταμένη δραστηριότητα π.χ. στα νησιά μας ελλείψει άλλων επιλογών. Είναι δύσκολο να κατανοήσει κανείς πώς η ανάπτυξη του τουρισμού π.χ. στα νησιά μας εμποδίζει την ανάπτυξη άλλων οικονομικών δραστηριοτήτων, ενώ στην πραγματικότητα συμβαίνει το αντίθετο, ο τουρισμός είναι ο driver της τοπικής οικονομίας. Το πρόβλημα είναι η υστέρηση ενός σημαντικού αριθμού κλάδων οικονομικής δραστηριότητας, πολλοί εκ των οποίων μπορούν να επωφεληθούν πολύ περισσότερο από την ανάπτυξη αυτή. Αν και οι υπόλοιποι εξωστρεφείς κλάδοι ακολουθήσουν, το οικονομικό προϊόν της χώρας θα αυξηθεί με βιώσιμο τρόπο και πολύ μεγαλύτερους ρυθμούς.

Οι βασικοί ανταγωνιστές της χώρας μας είναι κατά κύριο λόγο οι ώριμοι ευρωπαϊκοί προορισμοί, όπως η Ισπανία, η Ιταλία και η Πορτογαλία, έναντι των οποίων υπερτερούμε ως προς τη φιλικότητα και εξυπηρέτηση, τη διαμονή και την ποιότητα του φαγητού, την αίσθηση ασφάλειας, αλλά υστερούμε σε ζητήματα που σχετίζονται κυρίως με τις δημόσιες υποδομές και τη λειτουργία των προορισμών, όπως η καθαριότητα, η άναρχη πολεοδομία, η κατάσταση των αρχαιολογικών χώρων, η πληροφόρηση, αλλά και τις περιορισμένες επιλογές και τη χαμηλή σχέση ποιότητας / τιμής ως προς τα ψώνια (shopping) κ.λπ. Ακόμα και πριν από την πανδημία, οι «μακροτάσεις» έδειχναν με σαφή τρόπο την αυξανόμενη σημασία της περιβαλλοντικής και κοινωνικής βιωσιμότητας των προορισμών.

Η πανδημία αναμφισβήτητα θα εντείνει και θα επιταχύνει τις τάσεις αυτές. Συνεπώς, η περαιτέρω αναβάθμιση και ωρίμανση του τουριστικού προϊόντος απαιτείται να στηριχθεί στους άξονες της βιωσιμότητας και αειφορίας, της ψηφιακής τεχνολογίας, των αναγκαίων δημόσων υποδομών -συμπεριλαμβάνοντας την υγεία, την ορθή διαχείριση των απορριμμάτων και υγρών αποβλήτων, την ενεργειακή και υδατική εξοικονόμηση και επάρκεια, τη διαχείριση του χώρου και του περιβάλλοντος, την αστική συγκοινωνία, τη βελτίωση επιλεγμένων υποδομών, όπως τα λιμάνια, και την ασφάλεια του οδικού δικτύου στα περισσότερα νησιά- και της αποτελεσματικής διαχείρισης και προώθησης των προορισμών ως τόπους που καταρχήν είναι περιβαλλοντικά και κοινωνικά βιώσιμοι για τους μόνιμους κατοίκους τους.

Οποια επιχείρηση, προορισμός ή χώρα υστερήσει θα έχει ένα τεράστιο ανταγωνιστικό μειονέκτημα.