Κάλαντα Χριστουγέννων: Οι στίχοι και οι παραλλαγές σε Μακεδονία και νησιά

Ένα από τα πιο ζωντανά και διαχρονικά έθιμα σε πολλές περιοχές της Ελλάδας είναι τα κάλαντα, άρρηκτα συνδεδεμένα με τις μεγάλες γιορτές του χρόνου και ιδιαίτερα με το Δωδεκαήμερο, μεταφέροντας μέσα από το τραγούδι μηνύματα γιορτής, ευχών και παράδοσης.  Δωδεκαήμερο στην χριστιανική παράδοση ονομάζεται η χρονική περίοδος των δώδεκα ημερών από τα Χριστούγεννα (25 Δεκεμβρίου) μέχρι και την παραμονή των Θεοφανίων (5 Ιανουαρίου).

Μέσα από τους στίχους τους, μικροί και μεγάλοι καλαντιστές αφηγούνται τα γεγονότα των ημερών και παινεύουν τον οικοδεσπότη, την κυρά και το σπίτι. Η λέξη «κάλαντα» προέρχεται από τη λατινική calenda, που σημαίνει αρχή του μήνα, η οποία με τη σειρά της συνδέεται με το ελληνικό ρήμα «καλώ», υπογραμμίζοντας τον αναγγελτικό χαρακτήρα του εθίμου.

Ως αντάλλαγμα για το γιορτινό τραγούδι, οι καλαντιστές λάμβαναν και λαμβάνουν φιλοδώρημα. Σήμερα αυτό είναι συνήθως χρηματικό ποσό, ενώ παλαιότερα οι οικογένειες προσέφεραν φαγώσιμα, όπως γλυκά, πίτες και άλλα παραδοσιακά εδέσματα, ανάλογα με τον τόπο και τις δυνατότητες του σπιτιού.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι πολυάριθμες τοπικές παραλλαγές των καλάντων σε όλη τη χώρα. Οι στίχοι προσαρμόζονται στις διαλέκτους και τα ιδιώματα κάθε περιοχής, ενώ η μουσική ακολουθεί τη μουσική παράδοση του τόπου. Στα παλαιότερα χρόνια, μάλιστα, τα κάλαντα συνοδεύονταν συχνά από παραδοσιακά μουσικά όργανα, γεγονός που τα έφερνε πιο κοντά στη μορφή ολοκληρωμένων παραδοσιακών τραγουδιών.

Παρά τη διαδεδομένη αντίληψη ότι τα κάλαντα λέγονται μόνο τρεις φορές τον χρόνο, στην πραγματικότητα ακούγονται τέσσερις. Εκτός από τα κάλαντα των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων, ξεχωριστή θέση έχουν και τα Λαζαρικά, που τραγουδιούνται το Σάββατο του Λαζάρου, μία εβδομάδα πριν από την Κυριακή των Βαΐων, και εξιστορούν την «εκ νεκρών έγερση» του Λαζάρου μέσα από διαφορετικές τοπικές εκδοχές.

Έτσι, τα κάλαντα παραμένουν μέχρι σήμερα ένα ζωντανό κομμάτι της λαϊκής παράδοσης, συνδέοντας γενιές και γιορτές μέσα από τον λόγο, τη μουσική και το κοινό βίωμα.

Κάλαντα Δωδεκανήσου

Aύτη είναι η ημέρα,
όπου ήρθ᾿ ο Λυτρωτής,
απὸ Μαριὰμ Μητέρα,
εκ Παρθένου γεννηθείς.

Άναρχος αρχὴν λαμβάνει,
και σαρκοῦται ο Θεός,

ο Αγέννητος γεννάται
εις την φάτνην ταπεινός.

Όσοι έχετε στα ξένα,
να δεχθήτε με καλό,
και του χρόνου με υγεία
το Θεό παρακαλῶ.

Κάλαντα Μακεδονίας

Χριστούγεννα, Πρωτούγεννα,
τώρα Χριστός γιννιέτι

Γιννιέται κι βαφτίζιτι
στους ουρανούς απάνου

Όλοι οι Αγγέλοι χαίρουντι
κι όλοι δοξολογιούντι

Και τα δαιμόνια σκάζουνε,
και σκάζουν και πλαντάζουν

Σὲ τουτ᾿ το σπίτι πούρθαμε,
μι μάρμαρου στρουμένου.

Κάλαντα Αιγαίου

Κάτω στά Ἱεροσόλυμα, στης Βηθλεὲμ την πόλη,
εκεί δεντρὶ δεν ήτανε, δεντρί ξεφανερώθη.
Κι ανάμεσα στους κλώνους του, αγγέλοι κι αρχαγγέλοι
κι ο Μιχαὴλ Αρχάγγελος ξεφτερουγᾶ καὶ λέει:

-Χριστέ, για δώσ᾿ μου τα κλειδιὰ και τα χρυσὰ κλειδάκια,
ν᾿ ανοίξω τον παράδεισο, να μπῶ σὲ περιβόλι,
να κόψω μήλο δροσερό, να πιῶ νερὸ δροσάτο,
να γείρω ν᾿ αποκοιμηθώ σε νεραντζιά ῾πὸ κάτω.

Και σας καληνυχτίζουμε, πεσέτε κοιμηθήτε,
ολίγον ύπνον πάρετε κι ευθύς ὡς σηκωθήτε,
στην εκκλησία τρέξετε όλοι με προθυμίαν
και του Χριστού να ακούσετε τη θεία λειτουργία.

Κάλαντα Κερκύρας

Σήμερο οἱ μάγοι έρχονται στη χώρα του Ηρώδη.
Και ο Ηρῴδης ταραχθεὶς έγινε θηριώδης.
Κράζει τους μάγους και ρωτά: -Μάγοι που θε να πάτε;
Στης Βηθλεὲμ το σπήλαιο, την πόλη την Αγία.
Π᾿ εκεί γεννάει τὸ Χριστὸ ἡ Δέσποινα Μαρία.

Κάλαντα Ικαρίας

Χαρακτηριστικό των καλάντων όλων των νησιών, είναι ότι οι καλαντιστές προσπαθούσαν να πουν όσο το δυνατόν περισσότερα και καλύτερα παινέματα, ώστε να πάρουν και καλύτερο φιλοδώρημα. Οι καλαντιστές στην Ικαρία αφιέρωναν περισσότερο χρόνο από το τραγούδι τους για να παινέσουν, παρά για εξιστορήσουν τα γεγονότα.

Για σένα κόρη όμορφη
ήρθαμε να τα πούμε
και τα καλά Χριστούγεννα
για να σου ευχηθούμε.
Φέρτε μας κρασί να πιούμε
και του χρόνου να σας πούμε.
Και του χρόνου να σας πούμε,
φέρτε μας κρασί να πιούμε.
Αν έχεις κόρη όμορφη,
βάλε τη στο τσιμπίδι,
και κρέμασε την αψηλά,
να μην τη φαν οι ψύλλοι.
Φέρτε μας κρασί να πιούμε
και του χρόνου να σας πούμε.
Και του χρόνου να σας πούμε,
φέρτε μας κρασί να πιούμε.
Σ’ αυτό το σπίτι που ‘ρθαμε
καράβια ‘ν’ ασημένια,
του χρόνου σαν και σήμερα
να ‘ναι μαλαματένια.
Φέρτε μας κρασί να πιούμε
και του χρόνου να σας πούμε.
Και του χρόνου να σας πούμε,
φέρτε μας κρασί να πιούμε.
Για σένα κόρη όμορφη,
ήρθαμε να τα πούμε
και τα καλά Χριστούγεννα
για να σου ευχηθούμε.
Φέρτε μας κρασί να πιούμε
και του χρόνου να σας πούμε.
Και του χρόνου να σας πούμε,
φέρτε μας κρασί να πιούμε.

Κάλαντα Κρήτης

Η κρητική διάλεκτος δίνει διαφορετικό χαρακτήρα και ομορφιά σε κάθε στίχο, ενώ κάθε τραγούδι δείχνει πώς πραγματικά ήταν τα Χριστούγεννα στην Κρήτη.

Κάτι ακόμα που κάνει τα κάλαντα της Κρήτης τόσο μοναδικά είναι οι αυτοσχεδιασμοί. Οι ντόπιοι πατούσαν πάνω στους παραδοσιακούς στίχους και άλλαζαν κάποια πράγματα για να ανταποκρίνονται στις ανάγκες που είχαν κάθε φορά.

Καλήν εσπέραν, άρχοντες, κι αν είναι ορισμός σας,
Χριστού την θεία γέννηση να πω στ᾿ αρχοντικό σας.
Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλει,
οι ουρανοί αγάλλονται, χαίρετ᾿ η φύσις όλη.
Εν τω σπηλαίω τίκτεται, εν φάτνη των αλόγων,
ο βασιλεύς των ουρανών και ποιητής των όλων.
Κερά καμαροτράχηλη και φεγγαρομαγούλα
και κρουσταλλίδα του γιαλού και πάχνη από τα δέντρα,
απού τον έχεις τον υγυιό το μοσχοκανακάρη,
λούζεις τον και στολίζεις τον και ’ς το σκολειό τον πέμπεις.
Κι ο δάσκαλος τον έδειρε μ᾿ ένα χρυσό βεργάλι
και η κυρά δασκάλισσα με το μαργαριτάρι.
Είπαμε δα για την κερά, ας πούμε για την βάγια:
Άψε βαγίτσα το κερί, άψε και το διπλέρι
και κάτσε και ντουσούντιζε είντα θα μας ε-φέρεις,
γι᾿ απάκι, για λουκάνικο, για χοιρινό κομμάτι,
γι᾿ απάκι, για λουκάνικο, για αγριμιού κομμάτι,
κι από τον πίρο του βουτσιού να πιούμε μία γεμάτη.
Κι από την μαύρη όρνιθα κανένα αυγουλάκι.
Κι αν το ’χει κάμει η γαλανή ας είναι ζευγαράκι.
Κι από το πιθαράκι σου λάδι ’να κουρουπάκι
κι αν είναι ακροπλιάτερο βαστούμε και τ᾿ ασκάκι.
Φέρε πανιέρι κάστανα, πανιέρι λεπτοκάρυα
και φέρε και γλυκό κρασί να πιουν τα παλληκάρια.
Κι αν είναι με το θέλημα, άσπρη μου περιστέρα,
ανοίξατε την πόρτα σας να πούμε καλησπέρα.
Δώστε μας για τον κόπο μας, ό,τι ’ναι ο ορισμός σας
και ο Χριστός μας πάντοτε να είναι βοηθός σας.
Και εις έτη πολλά!