Παναγιώτης Πασχαλίδης

Από την πλευρά της, η Ευρωπαϊκή Ένωση προωθεί μια φιλελεύθερη πολιτική ευρωπαϊκής αλληλεγγύης, ενώ η Κίνα επεκτείνει την επιρροή της. Κεντρικός στόχος της φαίνεται να είναι οι νέες και λιγότερο εμπεδωμένες δημοκρατίες των Δυτικών Βαλκανίων, συχνά, χωρίς να εξαιρούνται και αυτές που είναι μέλη της ΕΕ.

Η κρίση, που είναι συμπαρομαρτούσα της πανδημίας, έχει ποικίλες αναγνώσεις. Έχει κατανοηθεί ως μια έκτακτη υγειονομική κατάσταση τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Έχει επίσης αναλυθεί ως μια παγκόσμια οικονομική κρίση, με πολλούς ειδικούς να τη θεωρούν ανάλογη της κρίσης που ακολούθησε την κατάρρευση της χρηματιστηριακής αγοράς το 1929. Ενώ, δεν θα μπορούσε να μη γίνει αναφορά και στις επιπτώσεις της επιδημίας στις δημοκρατίες και σε άλλα πολιτικά συστήματα ανά τον κόσμο αλλά και στις ισορροπίες ανάμεσα σε ισχυρούς διεθνείς παράγοντες όπως οι ΗΠΑ, η ΕΕ και η Κίνα. Μέσα από αυτό το πλαίσιο, μπορούν να προσεγγιστούν τα διαφορετικά αφηγήματα που αναφέρονται στο πολιτικό αντίκτυπο της διαχείρισης της κρίσης του Covid-19.

Η Κίνα προσπαθεί να ερμηνεύσει την κρίση δημόσιας υγείας ως κάτι περισσότερο από μια πανδημία. Την παρουσιάζει ως μια δοκιμασία για τα κράτη του κόσμου. Μια δοκιμασία αποτελεσματικότητας και δυνατότητας να αντιμετωπίσουν τον ιό. Μία δοκιμασία στην οποία η Κίνα και κατ’ επέκταση τα αυταρχικά καθεστώτα και οι ανελεύθερες δημοκρατίες ανταπεξέρχονται καλύτερα από τις δυτικές φιλελεύθερες δημοκρατίες.

Οι κινεζικές αρχές προωθούν ένα αφήγημα στο οποίο παρουσιάζεται η δημοκρατία ως αδύναμη σε σχέση με το κινεζικό αυταρχικό σύστημα διακυβέρνησης. Στα κινέζικα σχολικά βιβλία, μπορεί κανείς να αντικρίσει ισχυρισμούς ότι η πολυκομματική φιλελεύθερη Δημοκρατία είναι αναποτελεσματική, κομματικοποιημένη και διχαστική. Αντίθετα το μονοκομματικό κινεζικό σύστημα διακυβέρνησης, πάντα σύμφωνα με το αφήγημα, είναι αποτελεσματικό και ανεπηρέαστο από εσωτερικές διαμάχες και φαινόμενα λαϊκισμού.

Αυτή η κριτική δεν είναι καινούργια. Θα μπορούσε κάποιος να ανατρέξει μέχρι και στον Πλάτωνα για να ασκήσει κριτική στη δημοκρατία σε σχέση με τη διαχείριση του Covid-19. Το Πεκίνο χρησιμοποιεί ένα φαινομενικά πειστικό επιχείρημα. Η πλειονότητα των κρατών που έχουν δυσκολευτεί ιδιαίτερα στην αντιμετώπιση της κρίσης είναι δυτικές φιλελεύθερες δημοκρατίες όπως οι ΗΠΑ, η Ιταλία, η Ισπανία και το Ηνωμένο Βασίλειο.

Την ίδια στιγμή, αυταρχικά κράτη, ανελεύθερες ή λιγότερο εμπεδωμένες δημοκρατίες, όπως το Βιετνάμ, αλλά και αρκετά βαλκανικά κράτη επέδειξαν επιτυχή αντιμετώπιση της πανδημίας. Με βάση τη βαθμολογία τους στον global health security index (https://www.ghsindex.org/) θα περίμενε κανείς ότι τα βαλκανικά κράτη θα αντιμετώπιζαν μεγαλύτερη δυσκολία στην αντιμετώπιση της κρίσης. Παρ’ όλα αυτά, οι πληροφορίες που συλλέχθηκαν από το πρόγραμμα Νοτιοανατολικής Ευρώπης του ΕΛΙΑΜΕΠ, επιβεβαιώνουν μια αρκετά αποτελεσματική διαχείριση της κρίσης με λιγότερα κρούσματα και θανάτους.

Αυτός ο ανησυχητικός ισχυρισμός φαίνεται να προσφέρει πειστικά επιχειρήματα υπέρ του αυταρχισμού. Επιχειρήματα τα οποία η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας χρησιμοποιεί τακτικά. Επιπροσθέτως, η Κίνα παρέχει βοήθεια στα κράτη της βαλκανικής χερσονήσου και παρουσιάζει τον εαυτό της ως μια ισχυρή εναλλακτική επιλογή ως προς την ΕΕ και τις ΗΠΑ. Η διστακτικότητα της ΕΕ να προσφέρει βοήθεια ή να μην αναφέρεται πιο συστηματικά στη βοήθεια που έχει ήδη προσφέρει μπορεί να δυναμώσει εκείνες τις φωνές που προσπαθούν να υπονομεύσουν την δημοκρατία στη περιοχή.

Ωστόσο, υπάρχουν αρκετοί λόγοι για τους οποίους το επιχείρημα υπέρ της αποτελεσματικότητας των αυταρχικών καθεστώτων φαίνεται να μην ευσταθεί. Ίσως το ζήτημα να μη σχετίζεται με τη δημοκρατία ως σύστημα αλλά αντιθέτως με ζητήματα και αντιλήψεις πολιτικής αντιπαράθεσης. Κάποια κράτη φαίνεται να καθυστέρησαν στην αντίδραση τους υπό τον φόβο μιας ενδεχόμενης εκλογικής ήττας, αφού μέρος του σώματος των ψηφοφόρων δεν έχει πεισθεί για τον κίνδυνο που ενέχει η πανδημία.

Άλλα κράτη ήταν αισιόδοξα ότι θα μπορέσουν να αντεπεξέλθουν στην γρήγορη αύξηση των κρουσμάτων λόγω της ισχυρής οικονομίας τους και της αποτελεσματικότητας των συστημάτων υγείας τους. Πολλές δημοκρατίες μοιάζουν να έχουν πληρώσει ένα βαρύ τίμημα καθώς δεν επέλεξαν να αναιρέσουν τις φιλελεύθερες αρχές τους. Βέβαια, δεν λείπουν και παραδείγματα δημοκρατιών, όπως η Ταιβάν, η Ιαπωνία και η Νότια Κορέα, που θωρακίστηκαν επιτυχώς και εγκαίρως, από τις επιπτώσεις τη κρίσης του Covid-19, χάρη στις μεταρρυθμίσεις που εφάρμοσαν.

Η προσπάθεια της Κίνας να προωθήσει το δικό της αφήγημα και να επηρεάσει την Ευρώπη με τη «διπλωματία της μάσκας» αποσκοπεί στην ωραιοποίηση του πολιτικού της συστήματος: του αυταρχισμού. Οι νεαρές δημοκρατίες των Βαλκανίων έχουν χαρακτηριστεί, στο προηγούμενο διάστημα, από αμφιλεγόμενες πολιτικές ως προς την εμβάθυνση της δημοκρατίας. Η κλίμακα Freedom House (https://freedomhouse.org/) τις αποτιμά ως μερικώς ελεύθερες, καθώς πολλές από τις επιπτώσεις των πολέμων στη πρώην Γιουγκοσλαβία επηρεάζουν ακόμα την πολιτική, τη δημόσια συζήτηση και τις ζωές των πολιτών τους.

Η Κίνα μοιάζει να αποτελεί μια ελκυστική εναλλακτική για ηγέτες που δεν τάσσονται κάθετα απέναντι στον αυταρχισμό. Η ΕΕ εφαρμόζει αυστηρές πολιτικές συνεργασίας, ιδιαίτερα στο πλαίσιο της διεύρυνσης, με βάση την αιρεσιμότητα (conditionality) σε κάθε τομέα της διακυβέρνησης. Συνεπώς, μπορεί να είναι απλούστερο για ορισμένους πολιτικούς να στραφούν σε έναν νέο εταίρο ο όποιος δε θα είναι αυστηρά επικριτικός σε παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και δε θα απαιτεί τον ίδιο βαθμό διαφάνειας, ενώ παράλληλα έχει δείξει την πρόθεση του να επενδύσει στις οικονομίες των κρατών με τα οποία συνεργάζεται.

Σε κάποια κράτη δεν υπάρχει εύφορο έδαφος για κινεζική επιρροή οποιασδήποτε μορφής, χαρακτηριστικό παράδειγμα η ισπανική κυβέρνηση που απέρριψε την κινεζική βοήθεια. Αντίθετα, υπάρχουν κράτη τα οποία νιώθουν παραμελημένα από την ΕΕ και τη Δύση και μοιάζουν να ανταποκρίνονται περισσότερο σε τέτοιες προοπτικές. Η Κροατία, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η Σερβία, η Ελλάδα και η Ιταλία έχουν δεχτεί δωρεές εξοπλισμού και προσφορά βοήθειας από την Κίνα.

Ο πρόεδρος της Σερβίας Aleksandar Vucic έχει μάλιστα δηλώσει ότι η ευρωπαϊκή αλληλεγγύη δεν υπάρχει και ότι η Κίνα είναι η μόνη χώρα που μπορεί να βοηθήσει τη Σερβία ενώ ταυτόχρονα, επικρίνει την οικονομική βοήθεια της ΕΕ ως ανεπαρκή. Στην Ιταλία, αιτήματα για βοήθεια δεν ικανοποιήθηκαν από άλλα κράτη-μέλη. Τελικά ήταν η Κίνα που βοήθησε μία χώρα όπου, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα, το 40% των πολιτών επιθυμούν έξοδο από την ΕΕ.

Πολλές υποθέσεις μπορούν να γίνουν για τον απώτερο στόχο των κινεζικών πολιτικών. Συχνά ως άσκηση «ήπιας ισχύος» (soft power). Στην παρούσα συγκυρία, αυτό συνδέεται με την ενίσχυση του ηγετικού της προφίλ σε διεθνές επίπεδο, αλλά και με την προσπάθεια να φύγει η προσοχή από τα λάθη στην διαχείριση της κρίσης και ιδιαίτερα στην περιοχή Wuhan. Τέτοιες πολιτικές μπορούν επίσης να στοχεύουν επικοινωνιακά τους πολίτες της με την επιβεβαίωση της ιδέας ότι αποτελεί παγκόσμια ηγέτιδα δύναμη. Με άλλα λόγια, η «διπλωματία της μάσκας» και η απαξίωση των δυτικών δημοκρατιών ερμηνεύονται ποικιλοτρόπως.

Η Κίνα λοιπόν, δύναται να εκληφθεί όχι μόνο ως ένας πολύτιμος οικονομικός συνεργάτης, αλλά και ως εναλλακτικό μοντέλο διακυβέρνησης. Η ιδέα ότι ο αυταρχισμός επιτυγχάνει εκεί όπου η δημοκρατία αποτυγχάνει είναι άκρως ανησυχητική.

Η Κίνα φαίνεται να διχάζει τα κράτη της Ευρώπης και να επιτίθεται στις αρχές τους. Οι συνθήκες απόγνωσης που δημιουργεί ο Covid-19 ενισχύουν την απήχησή της με τις παραμέτρους του αυταρχισμού και της ανελευθερίας να υποβαθμίζονται. Η Κίνα μοιάζει να επικρατεί στη μάχη των αφηγημάτων για την διαχείριση της πανδημίας. Η Ευρώπη οφείλει νικήσει τον ιό με βάση τη συνεργασία. Περισσότερο από άλλες περιόδους, η αυξανόμενη εσωστρέφεια των ΗΠΑ δημιουργεί αμφιβολίες ως προς τις προσδοκίες πολλών ευρωπαϊκών κρατών για την αποτελεσματικότητα αυτού του πλαισίου συνεργασίας.

Όσο υπάρχουν ρωγμές στις σχέσεις της Ευρώπης με την γειτονιά της αλλά και στις σχέσεις της με τα ίδια τα κράτη-μέλη της Ε.Ε., είναι δεδομένο πως η Κίνα θα προσπαθήσει να τις εκμεταλλευτεί. Επομένως, είναι μείζονος σημασίας η νίκη στη μάχη ενάντια στον Covid-19 να συνδυαστεί και από την επικράτηση του αφηγήματος της φιλελεύθερης Ευρώπης με επίκεντρο την ίδια τη φιλελεύθερη δημοκρατία.

Του Παναγιώτη Πασχαλίδη (Ερευνητής, Πρόγραμμα Νοτιοανατολικής Ευρώπης ΕΛΙΑΜΕΠ)
Και του
Ιάκωβου Τσαλίκογλου (Βοηθός Ερευνητής, Πρόγραμμα Νοτιοανατολικής Ευρώπης ΕΛΙΑΜΕΠ)