Βόρειο Πωγώνι: Τα ελληνικά χωριά που δόθηκαν στην Αλβανία

Για το ακριτικό Πωγώνι της Ηπείρου έχουμε γράψει επανειλημμένα. Το protothema.gr είναι το μόνο από τα μεγάλα σάιτ που ασχολείται με την περιοχή και οι αναδημοσιεύσεις των άρθρων μας, ιδιαίτερα στα επαρχιακά ΜΜΕ κάνουν ευρύτερα γνωστά τα προβλήματα της περιοχής.

Το γεγονός ότι τα περισσότερα από τα αναδημοσιευμένα άρθρα δεν αναφέρουν την πηγή τους, δηλαδή το protothema.gr (δεν έχω καμία ιδιαίτερη… πρεμούρα να προβληθεί και το δικό μου όνομα) είναι κάτι με το οποίο έχουμε εξοικειωθεί… Με τα χωριά του Πωγωνίου που δόθηκαν στην Αλβανία, όπως βέβαια και πολλά ακόμα ελληνικά χωριά στη Βόρεια (ή Νέα, όπως λεγόταν μετά το 395 μ.Χ.) Ήπειρο, καθώς και με την Κοσοβίτσα, ένα χωριό που μοιράστηκε στα δύο κράτη, λόγω της χάραξης των ελληνοαλβανικών συνόρων επί χάρτου έχουμε ασχοληθεί σε παλαιότερο άρθρο μας.

Με αφορμή το βιβλίο του Ορέστη Ι. Ίσου «Πωγωνύμια», από τις εκδόσεις «Ισνάφι», Ιωάννινα 2021, σκεφτήκαμε να γράψουμε ένα εκτενέστερο άρθρο για τα χωριά του Βόρειου Πωγωνίου, που με το Πρωτόκολλο της Φλωρεντίας (17/12/1913) δόθηκαν στην Αλβανία, χωρίς να εξεταστεί κανένα ιστορικό, εθνικό ή γλωσσικό στοιχείο, αλλά μόνο ο υδροκρίτης (η γραμμή που καθορίζει τα όρια μιας λεκάνης απορροής), του όρους Μακρύκαμπος (1.672 μ.). Ιταλοί και Αυστριακοί μετά τη λήξη των Βαλκανικών Πολέμων και τις περιοχές που ενσωματώθηκαν στο ελληνικό κράτος, δεν μπορούσαν να δεχτούν ότι μετά το Αιγαίο η Ελλάδα θα κυριαρχεί και στην Αδριατική.

Έπεισαν τον Βενιζέλο να παραχωρήσει με νόμο τη Σάσωνα στην Αλβανία (1914), κάτι που αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα λάθη του Κρητικού πολιτικού και στη συνέχεια, με απειλές για τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου ανάγκασαν τον Ελληνικό Στρατό να αποχωρήσει από τη Βόρειο Ήπειρο. Έτσι, δημιουργήθηκε η Αλβανία στα τέλη του 1912. Αν θέλουν οι φίλοι Αλβανοί να ψάξουν για «χαμένες πατρίδες», ας τις αναζητήσουν στο δυτικό τμήμα των Σκοπίων («Βόρειας Μακεδονίας») και λιγότερο στο Κοσσυφοπέδιο…

Το Βόρειο (αλβανικό) Πωγώνι το 1431

Η περιοχή του Πωγωνίου εκτείνεται γεωγραφικά στα εδάφη της Ελλάδας και της Αλβανίας. Το Βόρειο Πωγώνι βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο της Αλβανίας και συνορεύει προς βορρά με την περιοχή της Ζαγοριάς, ανατολικά, μέσω της οροσειράς της Νεμέρτσκας(Μερόπης) με την περιοχή της Πρεμετής, δυτικά με την περιοχή Λιουντζεριάς και Λιμποχόβου, μέσω των οροσειρών Ξερικού (αλβ. Όρος Λιουντζερία) – Μπουρέτου και νότια με το ελληνικό Πωγώνι του οποίου είναι ιστορική και γεωγραφική συνέχεια, μέσω του όρου Μακρύκαμπος.

Στα τέλη του 14ου αιώνα το Πωγώνι καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς. Από τις αρχές της οθωμανικής κυριαρχίας στην περιοχή του Πωγωνίου υπήρξαν αντιδράσεις. Κάτοικοι αρνούνταν να απογραφούν από τη νέα διοίκηση ή εγκατέλειπαν τα χωριά τους. Από τα χωριά του Βόρειου Πωγωνίου αναφέρονται το 1431 τα εξής: Άγιος Νικόλαος, Οψάδα, Πάρα, Τσιάτιστα, Πολύτσανη, Χοτιμίστα, Χλωμό, Μαυρόγυρος, Σωπική, Αγία Παρασκευή και Σχωριάδες.

Όλα αυτά τα χωριά είχαν συνολικά περίπου 300 σπίτια. Μεγαλύτερο όλων ήταν η Πολύτσανη, με 80 σπίτια. Σύμφωνα με τον Αυστριακό ιστορικό Johannes Koder, κάθε νοικοκυριό αποτελούνταν κατά μέσο όρο από 3,5 – 5 άτομα, άρα το Βόρειο Πωγώνι είχε 1.150-1.500 κατοίκους, με μεγαλύτερο χωριό την Πολύτσανη (280-400) άτομα.

Τα επόμενα χρόνια η Πολύτσανη σημείωσε ραγδαία πληθυσμιακή αύξηση φτάνοντας τα 325 νοικοκυριά (τέλη 16ου αιώνα), κάτι που σημαίνει ότι είχε, με βάση όσα γράφει ο Koder 1140-1625 κατοίκους. Μετά τη γειτονική Διπαλίτσα, το σημερινό Μολυβδοσκέπαστο που ανήκει στον Δήμο Κόνιτσας, που είχε 388 νοικοκυριά, η Πολύτσανη ήταν το δεύτερο χωριό της ευρύτερης περιοχής. Ακολουθούσαν το Λιμπόχοβο (265 νοικοκυριά), η Δερβιτσιάνη (194 νοικοκυριά), η Οστονίτσα με 175 νοικοκυριά και το Δελβινάκι, η ιστορική έδρα του Δήμου Πωγωνίου σήμερα, με 174 νοικοκυριά. Τέλος, το 1895 είχαν γίνει πολλές ανακατατάξεις. Η Σωπική με 294 νοικοκυριά ήταν το μεγαλύτερο χωριό του Βόρειου Πωγωνίου. Ακολουθούσαν: Πολύτσανη με 199, Σχωριάδες με 162, Χλωμό, με 153, Τσιάτιστα με 90 και Μαυρόγυρο με 23 νοικοκυριά.

Η πανώλη, ο «μαύρος θάνατος» που ξέσπασε το 1347 στην Ευρώπη και αφάνισε το 1/3 του πληθυσμού της έπληξε και την Ήπειρο, ιδιαίτερα τα παράλιά της και μέσω των ακτών της σημερινής Αλβανίας έφτασε μέχρι τις δαλματικές ακτές. Το «Χρονικό των Τόκ(κ)ων»(οι Τόκ(κ)οι ήταν ιταλικής καταγωγής οικογένεια ευγενών, κλάδος της οποίας εξουσίασε τα Επτάνησα και τη Δυτική Ελλάδα) αναφέρει μεγάλο λιμό στη Δρόπολη το 1418. Τον Ιανουάριο του 1604, σύμφωνα με βενετικές πηγές ένας Μουσουλμάνος που έρχεται από την Κωνσταντινούπολη μεταδίδει την πανώλη σε Ιωάννινα, Πωγώνι και Αργυρόκαστρο!

Οι ληστρικές επιδρομές και οι θανατηφόρες ασθένειες μαζί και με οικονομικούς παράγοντες(υπερφορολόγηση)ευθύνονται για την καταστροφή και εγκατάλειψη των χωριών Πάρα, Οψάδα, Σέλιανη και Αγία Παρασκευή.

Τέλος, μια άλλη επιδημία έπληξε το 1814-15 τη γειτονική με το Βόρειο Πωγώνι περιοχή της Δρόπολης, το Λιμπόχοβο και το Αργυρόκαστρο. Τα 2/3 του πληθυσμού του Αργυροκάστρου πέθαναν! Στα χωριά της Δρόπολης οι δρόμοι ήταν σπαρμένοι με πτώματα. Και στο ελληνικό σήμερα Πωγώνι όμως φαίνεται ότι υπήρχαν θύματα, άγνωστα πόσα όμως. Σχετική είναι η αναφορά του Α. Δέμου για παραδόσεις του χωριού Δρυμάδες, του ελληνικού Πωγωνίου, υπάρχουν και Δρυμάδες στη Β. Ήπειρο, για επιδημία πανώλης εκείνη την εποχή.

Το Βόρειο Πωγώνι σήμερα απαρτίζεται από τα εξής χωριά: Πολύτσανη, Σχωριάδες, Σωπική, Οψάδα, Τσιάτιστα, Μαυρόγερο(ς), Χλωμό και Σέλτση. Ο Ορέστης Ίσος, για άγνωστο λόγο, δεν συμπεριλαμβάνει τη Σέλτση στα χωριά του Βόρειου Πωγωνίου. Στους χάρτες του βιβλίου, το χωριό αναφέρεται ως SELCKE, με το αλβανικό του όνομα δηλαδή. Επειδή όμως όλες οι άλλες πηγές το συμπεριλαμβάνουν στα χωριά του Βόρειου Πωγωνίου, από τα οποία άλλωστε απέχει ελάχιστα, θα αναφερθούμε και στην ετυμολογία του ονόματος Σέλτση, στηριζόμενοι στην ετυμολογία της Σέλτσης Κονίτσης, που μάλλον είναι ίδια με αυτή της Σέλτσης Βορείου Ηπείρου.

Η ετυμολογία των ονομάτων των χωριών του Βόρειου Πωγωνίου

Ας δούμε τώρα την προέλευση των ονομάτων των χωριών του Βόρειου Πωγωνίου, με βάση το βιβλίο του Ορέστη Ι. Ίσου «Πωγωνύμια». Θα παραθέσουμε και στοιχεία από οικισμούς που δεν υπάρχουν σήμερα.

Αγία Παρασκευή: Η ονομασία προέρχεται από την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, προστάτιδας συγκεκριμένης φάρας που υπήρξε ο πυρήνας του οικισμού. Η πρώτη αναφορά της Αγίας Παρασκευής απαντά στο κατάστιχο του 1431 στον τύπο Aya-Priskivi, όπου φέρεται ως τιμάριο του Karaca. Το χωριό δεν υπάρχει σήμερα, αλλά σώζεται ως μικροτοπωνύμιο στο Χλωμό.

Άγιος Νικόλαος/Άη Νικόλας: Η ονομασία προέρχεται από την εκκλησία του Αγίου Νικολάου, προστάτη συγκεκριμένης φάρας που υπήρξε ο πυρήνας του οικισμού. Η πρώτη ιστορική αναφορά του Αγίου Νικολάου απαντά στο οθωμανικό κατάστιχο του 1431 υπό τον τύπο Ayo-Nikola, όπου αναφέρεται σαν τοπωνύμιο του Yortan. Το χωριό δεν υπάρχει πλέον, αλλά σώζεται ως μικροτοπωνύμιο στην περιοχή της Πάρας στους Σχωριάδες.

Μαυρόγερο/Μαυρόγυρο (αλβ. Marrojer): Το… περίεργο όνομα του χωριού, σύμφωνα με τον Ορέστη Ίσο, προέρχεται από το επίθετο μαύρος, που χρησιμοποιείται συχνά στον σχηματισμό τοπωνυμίων για την περιγραφή του χρώματος των πετρωμάτων ή της πυκνότητας δασών, θάμνων κ.λπ. Η λ. γύρος, έχει εδώ τη σημασία «περίβολος, αγκάλη όπου δεν μπαίνει ο αέρας». Λόγω της συσχέτισης με τη λέξη γέρος έχουν προταθεί και άλλες ετυμολογίες. Το χωριό ιδρύθηκε μεταξύ 1415-1431.

Ντολιβίστα: Το χωριό αυτό δεν υπάρχει πλέον, αλλά διασώζεται η ονομασία σαν μικροτοπωνύμιο μεταξύ Σχωριάδων και Χλωμού. Το όνομά Ντολιβίστα προέρχεται από τη σλαβική λέξη dolb που σημαίνει «κοιλάδα, λαγκάδι» με τη σύνθεση του επιθήματος -ονο (οβο) αρχικά και στη συνέχεια του επιθήματος -insta-e.

Οψάδα/Αψάδα (αλβ. Apsadhe/Opsadhe/Opsalle): Η ονομασία του χωριού προέρχεται από τη σλαβική λέξη obsada που σημαίνει «φυτεία, αμπελώνας». Η παρουσία αμπελώνων στο χωριό και η εγγύτητά του με την Τσιάτιστα, που φημίζεται για τους αμπελώνες και το κρασί της, προκρίνει αυτή την ετυμολογία και όχι τη σχετική με το ρ. έψω και τα επίθετα *κάλοψος ή *κάκοψος, που σχετίζονται με το νερό.

Πάρα: Χωριό που αναφέρεται για πρώτη φορά στο οθωμανικό κατάστιχο του 1431 ως Pare και φαίνεται ως τιμάριο του Yortan. Η ονομασία προέρχεται από τη σλαβική λέξη para και σημαίνει «λάσπη», αλλά έχει και την έννοια «ατμός, καταχνιά».

Πολύτσανη/Πολίτσ(ι)ανη (αλβ. Polican): Το γνωστότερο από τα χωριά του Βόρειου Πωγωνίου. Η σημερινή του ονομασία είναι σλαβική και προέρχεται από τη λ. polica που σημαίνει «επίπεδη επιφάνεια, χαμηλή πεδιάδα» και το συνθετικό -jane ή -jani. Το «Policani» σημαίνει τους κατοίκους της συγκεκριμένης πεδιάδας. Ως το 1380, το χωριό ονομαζόταν Πολίτσα. Το όρος Πολύανο, που αναφέρεται από τον Στράβωνα, ίσως σχετίζεται ετυμολογικά με τη λ. Πολύτσανη.

Στο «Χρονικόν Δρυοπίδος», αναφέρεται κάποιος «Ιωάννης εκ Πολυανής», το έτος 1081. Αν και στο «Χρονικόν» υπάρχουν ανακρίβειες, το όνομα Πολύανή διασταυρώνεται κι από άλλες πηγές της εποχής: Προφανώς, το τοπωνύμιο Πολυανή, με την άφιξη Σλάβων στην περιοχή μετατράπηκε σε Πολύτσανη.

Σχωριάδες (αλβ. Skore): Σύμφωνα με τον Δ. Μπεντούλη, το όνομα προέρχεται από μια (υποθετική) φατρία-οικογένεια Σχωριάς + το οικογενειακό επίθημα -άδες. Το επώνυμο της οικογένειας προέρχεται από το βυζαντινό Σγουρός ή το αλβανικό Skura (αλβανική οικογένεια, πιθανότατα ελληνικής καταγωγής) ή τη λ. σκούρος. Το επίθημα -άδες είναι συχνό στην Ήπειρο (Φραγκάδες, Χιονιάδες, Δρυμάδες κ.λπ.), αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα.

Σωπική (αλβ. Sopik): Η ονομασία προέρχεται από τη σλαβική λέξη sop, που σημαίνει «αυλάκι, πηγή, καταρράκτης» και την επίσης σλαβική κατάληξη -ik. Σωπική σημαίνει «τόπος με πολλά νερά, με πολλές πηγές», κάτι που ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ο Π. Αραβαντινός ταυτίζει τη Σωπική με τη Σίπκα, που αναφέρεται σε χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου (Φεβρουάριος 1319). Στο οθωμανικό κατάστιχο του 1431 η Σωπική αναφέρεται υπό τον τύπο Soboki, ως τιμάριο του Firuz.

Tσιάτιστα (αλβ. Catiste): Το όνομα προέρχεται από τη σλαβική λέξη cata, που σημαίνει «ενέδρα, φρουρά, φυλάκιο» και το σλαβικό επίθημα -ista. Στο οθωμανικό κατάστιχο του 1431, το χωριό αναφέρεται με το όνομα Catiste ως τιμάριο του Pasa Yipid.

Χλωμό (αλβ. Hllomo/Fllomo): Το όνομα προέρχεται από τη σλαβική λέξη *chblmb, που σημαίνει «λόφος, θολωτή κορυφή». Ο μεγάλος φιλόλογος Δ. Γεωργακάς το ετυμολογεί από το φυτό χλομός ή χλομοχόρταρο, χωρίς να αποκλείει και τη σλαβική προέλευση. Ο Αραβαντινός το αναφέρει και με τα δύο ονόματα (Χλωμό και Φλωμό). Το χωριό αναφέρεται στο οθωμανικό κατάστιχο του 1431 ως Ohlomos και αποτελεί τιμάριο του Eynebegi.

Χοτιμίστα: Οικισμός που δεν υπάρχει πλέον. Το όνομά του προέρχεται από τη σλαβική λέξη hot που σημαίνει «θέλημα, επιθυμία» και το σλαβικό επίθημα -ista. Στο οθωμανικό κατάστιχο του 1431 η Χοτιμίστα πρέπει να ταυτιστεί με το τοπωνύμιο Hitomiste, που αποτελεί τιμάριο του Ali.

Σέλτση (αλβ. Selcke): Ο Ορέστης Ίσος δεν την συμπεριλαμβάνει στα χωριά του Β. Πωγωνίου, σε αντίθεση με όλους σχεδόν τους άλλους συγγραφείς. Καθώς η Οξυά που βρίσκεται κοντά στην Κόνιτσα, ως το 1927 ονομαζόταν Σέλτσα (και Σέλτση) <σλαβ. Selbce «χωριουδάκι». Την ίδια ερμηνεία («χωρίδιον») δίνει και ο Ι. Λαμπρίδης. Συνεπώς η λ. Σέλτση σημαίνει μικρό χωριό.

Επίλογος

Αυτή νομίζουμε ότι είναι η πλέον ολοκληρωμένη αναφορά στα χωριά του Βόρειου Πωγωνίου, στο ελληνικό ίντερνετ. Το βιβλίο του Ορέστη Ίσου, απ' όπου προέρχεται και ο χάρτης του άρθρου είναι εξαιρετικό. Μια παρατήρηση μόνο σε όσα γράφει. Σύμφωνα με όλους τους βυζαντινολόγους πλέον, «Πωγωνάτος» ήταν ο Κώνστας Β’, που ονομάστηκε έτσι λόγω της μακριάς γενειάδας του. Αν πέρασε κάποιος από το Πωγώνι, ήταν αυτός, όταν εκστράτευσε στη Σικελία. Συνεπώς, η παράδοση που θέλει το Πωγώνι να πήρε το όνομά του από τον βυζαντινό αυτοκράτορα, αφορά τον Κώνστα Β’(630-668). Για τα σλαβικά τοπωνύμια, θα πουν ορισμένοι ότι οι Σλάβοι κυριάρχησαν στην περιοχή, μαζί με τους Αλβανούς και το Πωγώνι δεν είναι ελληνικό. Πέρα από τα ιστορικά στοιχεία(οι Σλάβοι έφτασαν στον ελλαδικό χώρο στα χρόνια του αυτοκράτορα Μαυρίκιου, μετά το 582 και στο Πωγώνι τον 9ο αιώνα), από τα μικροτοπωνύμια των παραπάνω χωριών που παραθέτει ο Ορέστης Ίσος προκύπτει ότι: το 70 % είναι ελληνικά, το 8,40% σλαβικά, το 13% αρωμουνικά(βλάχικα), το 5,20% αλβανικά και το 3,60% προέρχεται από άλλες γλώσσες.

Πριν λίγο καιρό, η Σοφία Παπαϊωάννου παρουσίασε στην Ε.Ρ.Τ. ένα εξαιρετικό ντοκιμαντέρ για το Βόρειο Πωγώνι. Συγχαρητήρια στην κυρία Παπαϊωάννου και τη δημόσια τηλεόραση. Ας ελπίσουμε, ότι επιτέλους, το ελληνικό κράτος θα ασχοληθεί με το ελληνικό Πωγώνι και τα τεράστια προβλήματά του, με τα οποία θα ασχοληθούμε, εμείς τουλάχιστον ξανά, σε επόμενο άρθρο μας.

Πηγές: ΟΡΕΣΤΗΣ Ε. ΙΣΟΣ, «Πωγωνύμια», Εκδόσεις Ισνάφι, Ιωάννινα, 2021.
ΙΩΑΝΝΟΥ ΛΑΜΠΡΙΔΟΥ, «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ», ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ, Ιωάννινα, 1993.