Η Σάσα Βούλγαρη αφηγείται για μια φορά… τη δική της ιστορία
Ελένη Φωτίου
Βρεθήκαμε, πριν χρόνια, στον Ταΰγετο, στα χωριά της Αλαγονίας. Μέσα σε ένα καταπράσινο περιβάλλον με τρεχούμενα νερά και καλντερίμια με πλατάνια, γνώρισα τη Σάσα Βούλγαρη και μάλλον δεν θα μπορούσα να την έχω γνωρίσει κάπου αλλού. Με τα μουσικά της όργανα, αλλά κυρίως με την τέχνη της φωνής της, την ικανότητά της να χρησιμοποιεί τη γλώσσα και να αναπτύσσει την πλοκή, μας αφηγήθηκε ελληνικά λαϊκά παραμύθια, μύθους, θρύλους από ταξίδια και χάρτες και ήταν από μόνη της μια ολοκληρωμένη παράσταση.
Ψυχοπαιδαγωγός και επαγγελματίας αφηγήτρια, η Σάσα είναι η πρώτη που καθιέρωσε την επαγγελματική αφήγηση στο χώρο του σχολείου, είναι πρωτοπόρα στην αφήγηση σε μουσειακούς χώρους και συνεχίζει να ταξιδεύει μικρούς και μεγάλους με τη νεραϊδένια της όψη μην αφήνοντας κανέναν ασυγκίνητο.
Σήμερα, που η αφήγηση παραμυθιών είναι πιο πολύ της μόδας, της ζήτησα να μου εξηγήσει αν τελικά τα παραμύθια είναι για… τα παιδιά και να μου αφηγηθεί τη δική της ιστορία. «Το νεοελληνικό παραμύθι είναι μια πάρα πολύ σοβαρή υπόθεση […] από την άποψη της παράδοσης, της επιστήμης, της τέχνης, της ζωής», με παρέπεμψε στα λόγια του καθηγητή λαογραφίας και φιλολογίας Μ.Γ. Μερακλή. «Τα λαϊκά παραμύθια μεταφέρουν γνώσεις και ηθικές αξίες αιώνων, και σήμερα έχουν γίνει τόσο εργαλείο επιστημονικής έρευνας, όσο και σύγχρονο εκπαιδευτικό εργαλείο», μου εξηγεί. Αλλά η συζήτηση έγινε ακόμα πιο ενδιαφέρουσα:
Σε τι εξυπηρετούν τα παραμύθια και η λαϊκή αφήγηση; Τα παραδοσιακά παραμύθια είναι ένα κομμάτι της λαϊκής τέχνης η οποία είναι παντού και πάντα χρηστική, δηλαδή συνδέεται με μια πραγματική, ουσιαστική ανάγκη. Έτσι και τα αφηγήματα αυτά δημιουργήθηκαν για να καλύψουν βασικές ανάγκες ψυχαγωγίας, παρηγορίας, ίασης, διδασκαλίας κ.λ.π. Ο πυρήνας λοιπόν αυτών των ιστοριών που μένουν αναλλοίωτες ως τις ημέρες μας είναι βαθιά καθησυχαστικός και βλέπει κανείς ότι η ποιητική και συμβολική τους γλώσσα πετυχαίνει κατευθείαν στο κέντρο: χτυπάει φλέβα! Ακούγοντας κανείς αυτές τις ιστορίες από έναν ικανό παραμυθά κατευνάζεται, γοητεύεται και πληροφορείται μεγάλες αλήθειες έστω κι αν δεν το αντιλαμβάνεται. Επειδή τα λαϊκά παραμύθια είναι πολυεπίπεδα οι συνταρακτικές τους αλήθειες αποκαλύπτονται σταδιακά – γι΄ αυτό και δεν παύουν ποτέ να συγκινούν, αντέχουν και επιβιώνουν στο χρόνο ακόμα και αν πλέον ενσωματώνουμε τους πυρήνες και τις δομές τους σε νέες σύγχρονες μορφές αφήγησης όπως π.χ. τον κινηματογράφο.
Ο ρόλος του αφηγητή δεν είναι τότε πολύ σημαντικός;
Το κλειδί βέβαια σε όλα αυτά είναι, πράγματι, ο αφηγητής, καθώς η πολύπλευρη διάστασή των ιστοριών αυτών ξεδιπλώνεται μόνον με ζωντανή επικοινωνία και διαχείριση, ανάλογα και με το εκάστοτε ακροατήριο. Αυτό είναι το στοίχημα που χάσαμε σχεδόν στην εποχή μας, καθώς οι περισσότεροι νεο-αφηγητές λειτουργούν με αποστήθιση και ανα-παράσταση «σκοτώνοντας» εν τέλει τη βαθιά λειτουργία της αφήγησης που ήταν πάντα διαδραστική.
Εσύ που γνωρίζεις τόσα παραμύθια από όλη την Ελλάδα, τι έχεις συμπεράνει για την ανθρωπογεωγραφία της χώρας μας; Υπάρχουν πολλές διαφορές που αφορούν στη γλώσσα ανάλογα με τις διαφορετικές διαλέκτους και τις ντοπιολαλιές, στο ύφος, στη ήθη και τις συνήθειες μιας περιοχής, στον διαφορετικό τρόπο ζωής, στο φυσικό τοπίο. Κι έτσι έχουμε το θαύμα των παραλλαγών! Δηλαδή το ίδιο παραμύθι που υπάρχει σε όλον τον κόσμο, βλέπεις πόσο όμορφα παραλλάσει ακόμα και σε διπλανά χωριά! Πιο εύκολα καταλαβαίνει τι εννοώ ένας μουσικός που μελετά την παραδοσιακή μουσική και το τραγούδι. Άλλωστε εγώ θεωρώ τα λαϊκά παραμύθια «τραγούδια!» Το καθένα έχει το δικό του χρώμα, τη δική του μουσικότητα, το δικό του μυστικό ρυθμό!
Πολλές φορές - και το ανακοινώνω κιόλας στο κοινό μου – μπορεί να πω το ίδιο παραμύθι με τρόπο «θεσσαλικό», «ηπειρώτικο» ή άλλο που έχω μελετήσει, ακριβώς όπως θα έκανε ένας μουσικός με ένα τραγούδι ή σκοπό από διαφορετικές μεριές της Ελλάδας. Αυτό βέβαια που περιγράφω χρειάζεται μεγάλη εμπειρία στην αφήγηση, καθώς και μεγάλη έρευνα του υλικού.
Κλείσιμο
Ποιο είναι το αγαπημένο σου λαϊκό παραμύθι; Ήταν, είναι και θα είναι το μοναδικό παραμύθι που μου έλεγε ο παππούς μου ο Δημήτρης: τα τρία χρυσά μήλα! Ένα έπος! Μια μεγάλη ιστορία που κράταγε πολύ και περιέγραφε τις περιπέτειες ενός ήρωα που κατέβαινε στον Κάτω Κόσμο των παραμυθιών - και όχι την Κόλαση, που είναι τελείως διαφορετικό πράγμα – και σκότωνε Δράκους και Δρακόφιδα κι έβγαζε μαγικά φουστάνια για την καλή του μέσα από μαγικά αμύγδαλα!
Το παραμύθι αυτό, που το αφηγούμαι κοντά εικοσιέξι χρόνια τώρα, κάθε φορά μου δείχνει κι από ένα νέο δρόμο. Και με την ευκαιρία: Δράκο στα ελληνικά παραμύθια εννοούμαι τον Γίγαντα και όχι τον δυτικό δράκο – ερπετό. Μια εικόνα που τα ελληνόπουλα δεν έχουν πια...
Μετά από τόσα χρόνια που πήρα αυτόν τον γοητευτικό και παράξενο δρόμο διαπιστώνω έμπρακτα ότι οι παλιές αυτές ιστορίες καλούνται και πάλι να παίξουν σημαντικό ρόλο στην «σύγχρονη» κι μπερδεμένη ζωή μας. Το κλειδί δεν βρίσκεται στο υλικό. Το υλικό παραμένει υπέροχο αλλά τα μυστικά του αποκαλύπτονται μέσα από το δρόμο της αυτογνωσίας καταρχήν του αφηγητή αλλά φυσικά και του κάθε ακροατή. Αν δεν γνωρίσουμε ποιοι είμαστε σε αυτό το κρίσιμο σταυροδρόμι της ανθρώπινης ύπαρξης δεν θα καταλάβουμε ποτέ αυτές τις ιστορίες.
Η Σάσα Βούλγαρη θα πραγματοποιήσει δύο αφηγήσεις στην Παραμυθοχώρα για μικρούς και μεγάλους τις Παρασκευές 21 & 28 ΙΟΥΝΙΟΥ στις 19.00 και από το Σεπτέμβριο θα συνεχίσει τις αφηγήσεις και τα σεμινάρια στο Ίδρυμα Κακογιάννη και το Ίδρυμα Θεοχαράκη.
