Ο ζωγράφος που έγραψε για τον Μίκη Θεοδωράκη

Ο ζωγράφος και συγγραφέας Ανδρέας Μαράτος είναι ο άνθρωπος που αντιμετωπίζει το έργο του Μίκη Θεοδωράκη ως ένα μοναδικό και ολοκληρωμένο μουσικό κόσμο, ως τεκμήριο της δυναμικής και των μετέωρων αιτημάτων μιας ολόκληρης εποχής, με το βιβλίο του «Ουτοπία κρυμμένη στο σώμα της πόλης. Ο μουσικός κόσμος του Μίκη Θεοδωράκη και η εποχή του». Η αφορμή για να το γράψει ήταν η διπλωματική του εργασία στο μεταπτυχιακό της Σχολής Αρχιτεκτόνων μηχανικών του ΕΜΠ «Σχεδιασμός- χώρος-πολιτισμός».

Το βιβλίο του το συνάντησα σε μια βόλτα μου στα βιβλιοπωλεία. Μου έκανε αίσθηση, όχι μόνο ο τίτλος του αλλά και η ιδιαίτερη ματιά της προσέγγισής του. Δεν δημοσιογραφεί, ούτε περιττολογεί, αλλά προσπαθεί να αναλύσει το μουσικό έργο του Μίκη Θεοδωράκη με απολυτή ιστορική ακρίβεια στα γεγονότα αλλά και στη μουσική διαδρομή του σπουδαίου συνθέτη. Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να πούμε ότι η Ελλάδα είναι ίσως η μοναδική χώρα στον κόσμο που ακούει μελοποιημένη βραβευμένη ποίηση, και αυτό οφείλεται κυρίως στο σημαντικό έργο του Μίκη Θεοδωράκη που περιλαμβάνει λαϊκή μουσική, βυζαντινότροπες μελωδίες, κλασσικό τραγούδι, συμφωνίες, ορατόρια, μπαλέτα, όπερες και μουσική δωματίου. Κυρίαρχο στοιχείο βέβαια είναι η μελοποιημένη ποίηση, δηλαδή η σύνθεση, πάνω στο ποιητικό έργο βραβευμένων ποιητών Ελλήνων και ξένων, όπως του Γιώργου Σεφέρη (Νόμπελ 1963), του Πάμπλο Νερούδα (Νόμπελ 1971), του Οδυσσέα Ελύτη (Νόμπελ 1979), του Γιάννη Ρίτσου, του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα και τόσων άλλων.

Όπως αναφέρει ο ίδιος ο συνθέτης για το βιβλίο του Ανδρέα Μαράτου, «υπήρξε για μένα αποκάλυψη και έκπληξη συγχρόνως. Γιατί καταστάσεις και γεγονότα που θεωρούσα πρόδηλα, δεδομένου ότι τα είχα ζήσει και μάλιστα εντατικά, έλαβαν ξαφνικά μια καινούρια μορφή και ένα διαφορετικό περιεχόμενο χάρη στη διαπεραστική και κάποτε ανατρεπτική ματιά του συγγραφέα. Η αρχαιολογική σκαπάνη του Ανδρέα Μαράτου με έβγαλε από τον ευδαιμονικό μου λήθαργο και ομολογώ ότι δεν ξέρω ακόμα αν αυτό υπήρξε καλό ή κακό για μένα, δεδομένου ότι είχα καταβάλει μεγάλη προσπάθεια να πείσω τον εαυτό μου ότι οι σχέσεις μου με τη ζωή και τους ανθρώπους είχαν τακτοποιηθεί, αφήνοντάς μου ένα περιθώριο γαλήνης χωρίς μάταιες ελπίδες και ουτοπικές προσμονές…».

Τον Ανδρέα Μαράτο τον συνάντησα στο διαμέρισμα του στην Καλλιθέα και του έθεσα ορισμένα ερωτήματα σχετικά με το βιβλίο του.

1. Ερευνάς τις καταγωγικές ρίζες και τον πολυπρισματικό χαρακτήρα ενός μεγάλου συνθέτη, του Μίκη Θεοδωράκη. Ποιο θεωρείς ότι είναι το πιο χαρακτηριστικό του χάρισμα;
Η διαισθητική μεγαλοφυία της τέχνης του, το ελεύθερο φρόνημα και η μαχητικότητά του. Ως γνήσιος δημιουργός και άνθρωπος της πράξης υπήρξε πάντοτε πεισματάρης και διάφανος στη μεγαλοσύνη, τις μάχες και τις αντιφάσεις του. Γι αυτό και μας έδωσε μια τέχνη υψηλή, τέχνη που τιμά τη δύσκολη διαλεκτική προσωπικής στάσης και συλλογικής δράσης, βιώματος και ιστορίας.

2. «Ουτοπία κρυμμένη στο σώμα της πόλης». Πώς προέκυψε αυτός ο τίτλος;
Ο τίτλος προέκυψε από τον τρόπο προσέγγισης. Για μένα η ουτοπία δεν είναι χίμαιρα ή αυταπάτη αλλά ένας όχι-ακόμη τόπος, η δυνατότητα για έναν καλύτερο κόσμο όπως αναδύεται μέσα από τις συνθήκες κάθε εποχής. Ο θεοδωρακικός μουσικός κόσμος είναι φορέας, συνείδηση μιας τέτοιας δυναμικής. Είναι ένας κρυμμένος κόσμος όμως γιατί έχει συστηματικά αποσιωπηθεί και διαστρεβλωθεί η ουτοπική του διάσταση, η κινητήρια δύναμή του. Και πιο πρακτικά, έχει για πάρα πολλούς λόγους εξοριστεί στο σύνολό του, εκτός ίσως από ελάχιστες εξαιρέσεις, από την καθημερινότητα των ανθρώπων. Οι συναυλίες όμως πάντα αποδεικνύουν πως έχει βαθιές ρίζες στη συλλογική μνήμη. Επειδή είναι ένα έργο που ζυμώθηκε στο καμίνι της ιστορίας, αναζήτησα τα ίχνη του εκεί που γεννήθηκε, στο σώμα της πόλης. Και στην ψυχή της. Στους δρόμους των διαδηλώσεων, τις γειτονιές, τους κυριακάτικους ακάλυπτους, στις φυλακές, στα θέατρα, τα γήπεδα, στους φαντασιακούς τόπους της ποίησης, στις μνήμες και τα χείλη των ανθρώπων.



3. Θα δανειστώ μια φράση του ηθοποιού Eric Pio που έχει πει ότι «ένα βιβλίο είναι μια ιστορία για το μυαλό. Ένα τραγούδι είναι μια ιστορία για την ψυχή». Το δικό σου βιβλίο, που αναφέρεται σε έναν συνθέτη, είναι μια ιστορία για το μυαλό ή μια ιστορία για την ψυχή;
Θέλησα να είναι μια ιστορία που να μιλά και στο μυαλό και στην ψυχή του αναγνώστη κι ελπίζω πάντα να κατάφερα να πλησιάσω το στόχο μου.

4. Παίρνεις την απόφαση να γράψεις αυτό το βιβλίο, προφανώς επηρεασμένος από το μουσικό έργο του. Ως προσωπικότητα όμως πόσο πολύ σε επηρέασε ο Μίκης Θεοδωράκης;
Άκουσα, φοιτητής στη Θεσσαλονίκη στα 19 μου, μια ζωντανή ηχογράφηση της Μαρίας Φαραντούρη κι ένιωσα σα να μου άνοιξε κάποιος την πόρτα ενός μυστικού κήπου. Αυτή ήταν η πρώτη μου ουσιαστική επαφή με το θεοδωρακικό έργο. Και τι επαφή! Μαουτχάουζεν, Επιτάφιος, Λυρικά, Ρομανσέρο Χιτάνο, Κάντο Χενεράλ. Ύστερα ανακάλυψα τον Διόνυσο και τη Φαίδρα που είχαν κυκλοφορήσει δύο χρόνια πριν. Άρχισα να αναζητώ όλη του την εργογραφία. Ένιωθα να με αφορά απόλυτα. Ξεκίνησε λοιπόν μια «σχέση ζωής». Σιγά σιγά ανακάλυπτα τους αρμούς των έργων με τα ιστορικά γεγονότα, με τα μετέωρα αιτήματα της γενιάς του, με τον αγώνα για προσωπική και κοινωνική απελευθέρωση, έβρισκα επιρροές κι εκλεκτικές συγγένειες. Κάποια στιγμή πίστεψα πως, πίσω από το έργο, άρχισα να καταλαβαίνω τον δημιουργό. Θράσος; Άγνοια κινδύνου; Δεν ξέρω. Πάντως κάπως έτσι έφτασα μέχρι τη συγγραφή του βιβλίου.

5. Ζωγράφος ή συγγραφέας;
Σπούδασα Φυσική για να συνδυάσω την κλίση μου στα θετικά μαθήματα με τη φιλοσοφική αναζήτηση κι άρχισα από πολύ νωρίς να διδάσκω. Το σαράκι της ζωγραφικής δεν άργησε να με οδηγήσει στην Καλών Τεχνών όπου μαθήτευσα στη ζωγραφική, ασχολήθηκα με την τέχνη του βιβλίου, έγραψα και ζωγράφισα μικρές ιστορίες. Σε μια προσπάθεια να υπερβώ τη διάσταση επιστήμης-τέχνης αποφάσισα να στραφώ στη διδασκαλία της τέχνης στα σχολεία. Ύστερα ήρθε το μεταπτυχιακό της Αρχιτεκτονικής. Σ’ αυτό, η επιστημονική μεθοδολογία, η καλλιτεχνική δημιουργία, η ιστορία κι η φιλοσοφία έμοιαζε να βρήκαν τον κοινό τους τόπο. Καρπός αυτής της συνάντησης ήταν το βιβλίο μου. Τελικά κατάλαβα πως καθένας ακολουθώντας τις βαθύτερες ανάγκες του γίνεται αυτό που είναι και σε μια τέτοια διαδρομή, γοητευτική και κοπιαστική, είναι περιττή πολυτέλεια τα διλήμματα «ταυτότητας».

6. Έχεις διδάξει σε αρκετά σχολεία. Πιστεύεις ότι οι νέοι σήμερα έχουν μια πιο δυναμική παρουσία στην τέχνη;
Οφείλω να είμαι απόλυτα ειλικρινής. Το εκπαιδευτικό μας σύστημα, και η ελληνική κοινωνία γενικότερα, συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν την τέχνη ως πάρεργο, ως άσκοπη πολυτέλεια, κι όχι ως μέσο καλλιέργειας κι ολοκληρωμένης ανάπτυξης της προσωπικότητας. Τα κυρίαρχα πρότυπα ζητούν διασκεδαστές και φτηνούς εντυπωσιασμούς. Αλλά κι ο ψευδοελιτισμός, αγοραίος κι αυτός, λειτουργεί ως η άλλη όψη του ίδιου νομίσματος. Έτσι η εντεχνίλα κι η θολοκουλτούρα είναι ταμπέλες έτοιμες για όποιον ξεφεύγει από τη νόρμα κι αναζητά έναν πιο αυθεντικό τρόπο καλλιτεχνικής έκφρασης. Η τέχνη βέβαια από τη φύση της απαιτεί, απ’ όποιον αποφασίσει τελικά να την υπηρετεί, πειθαρχημένη σπουδή και κόπο αλλιώς παραμένει ερασιτεχνισμός και μέσο εκτόνωσης. Απαίτηση που συχνά σκοντάφτει στη βιασύνη και τις ταχύτητες της εποχής. Παρόλα αυτά βρίσκει πάντα το δρόμο της, νέοι άνθρωποι την τροφοδοτούν με νέες ιδέες και νέες δημιουργικές αγωνίες. Είναι πραγματικά μεγάλη χαρά να βλέπεις στα σχολειά ανθρώπους που μέσα από πολύ προσωπικές διαδρομές κι αφορμές πιάνουν απ’ την αρχή το νήμα και είναι διπλή η χαρά όταν ξέρεις πως έχεις με το δικό σου πολύ μικρό μερίδιο ευθύνης συμβάλει κι εσύ σ’ αυτό. Γενικότερα θα σου έλεγα πως καμιά εποχή, καμιά εξουσία, καμιά λογοκρισία, καμιά στρεβλή αντίληψη δεν θα μπορέσει ποτέ να φιμώσει την καλλιτεχνική έκφραση, να αναστείλει την καλλιτεχνική δημιουργία.