Η πρώτη προσπάθεια ελληνοτουρκικής προσέγγισης και το άδοξο τέλος της (δεκαετία του 1870)

Οι Ελληνοθωμανικές και Ελληνοτουρκικές σχέσεις έχουν περάσει από διάφορα στάδια τα τελευταία, σχεδόν 200 χρόνια, μετά την ανακήρυξη του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Τον τελευταίο καιρό υπάρχει μια φαινομενική ηρεμία στις σχέσεις των δύο χωρών η οποία βέβαια διακόπτεται συχνά από δηλώσεις του Ταγίπ Ερντογάν για τα σύνορα της καρδιάς του που φτάνουν ως τη Θεσσαλονίκη, του κυβερνητικού εταίρου του Μπαχτσελί για τα Δωδεκάνησα και διάφορων άλλων Τούρκων αξιωματούχων. Ίσως πολλοί θεωρούν ότι η πρώτη σοβαρή προσπάθεια προσέγγισης των δύο λαών χρονολογείται από την εποχή Βενιζέλου - Κεμάλ, όταν ο Έλληνας πολιτικός πρότεινε τον Τούρκο σφαγέα του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας, και όχι μόνο, για το Νόμπελ Ειρήνης το 1934, με επιστολή του προς τη νορβηγική επιτροπή των βραβείων Νόμπελ. Βέβαια ο Κεμάλ δεν πήρε ποτέ το Νόμπελ και έμεινε περισσότερο, στην ιστορία η, λανθασμένη κατά την άποψη μας, πρόταση Βενιζέλου προς τους Νορβηγούς.

Όμως η πρώτη σοβαρή προσπάθεια για προσέγγιση Ελλήνων και Οθωμανών έγινε μετά το άδοξο τέλος της Κρητικής Επανάστασης (1866 – 1869) και είχε διάρκεια περίπου δέκα ετών. Η ανάδειξη του Ανατολικού Ζητήματος μετά από έναν ακόμα ρωσοτουρκικό πόλεμο (1877- 1878) οδήγησε στη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου και το Συνέδριο του Βερολίνου (1878) με... παράπλευρη απώλεια το τέλος της ελληνοτουρκικής προσέγγισης...

Οι αρχές του «Ελληνοοθωμανισμού»

Η ελληνική ήττα κατά την Κρητική Επανάσταση (1866 – 1869), μία από τις πολλές εξεγέρσεις των κατοίκων της Μεγαλονήσου τον 19ο αιώνα για να πετύχουν την ένωσή τους με την Ελλάδα ευνόησε ένα κλίμα παρόμοιο με εκείνο μετά τον Κριμαϊκό Πόλεμο (1853 – 1856). Οι οπαδοί της Μεγάλης Ιδέας ήταν πλέον ελάχιστοι και η απώλεια χρόνου στο ζήτημα της προόδου του Ελληνικού Βασιλείου βρέθηκε στην επικαιρότητα. Ο Όθωνας αποτέλεσε το εξιλαστήριο θύμα των αποτυχημένων επαναστάσεων τη δεκαετία του 1850, αλλά οι νεαροί που πρωταγωνίστησαν στον αντιδυναστικό αγώνα είχαν πλέον απορροφηθεί από το σύστημα...

Όπως γράφει η Έλλη Σκοπετέα, η άμεση γνωριμία των Ελλαδιτών με τους ομογενείς της Κωνσταντινούπολης ανέδειξε τους τελευταίους ως μια νέα δύναμη που θα συνέβαλε στην ανάπτυξη του Ελληνικού Βασιλείου με βασικό μέσο τη δημιουργία πλούτου. Η Κωνσταντινούπολη, που είχε περιθωριοποιηθεί για κάποιο χρονικό διάστημα από τους Ελλαδίτες απέκτησε ξανά ιδιαίτερη σημασία: «Αφού αι Αθήναι δεν είναι εις ταις Αθήνας,ας τας ζητήσωμεν εις Κωνσταντινούπολιν», γράφει χαρακτηριστικά το 1870 ο Αν. Βυζάντιος.

Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, το παλαιότερο κέντρο του Ελληνισμού, η Κωνσταντινούπολη, όχι μόνο δεν είχε εκτοπιστεί από το νεότερο, την Αθήνα, αλλά παρουσίαζε μια σημαντική οικονομική ευρωστία και στα τέλη της δεκαετίας του 1870 μια αξιόλογη πνευματική κίνηση.

Σε αντίθεση όμως με τους Ελλαδίτες λόγιους, παρά τη στενή μεταξύ τους «συγγένεια», οι λόγιοι της Κωνσταντινούπολης διαφοροποιούνταν σε σημαντικό βαθμό από αυτούς, καθώς βρίσκονταν κοντά στα κέντρα αποφάσεων και είχαν αυξημένη επιρροή στους υπόδουλους από τους Οθωμανούς Έλληνες. Σε αντίθεση με τον ελλαδικό μεγαλοϊδεατισμό, αφετηρία και προϋπόθεση της πνευματικής αυτής ακμής ήταν η προοπτική της επιβίωσης μιας μεταρρυθμισμένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο ελληνοοθωμανισμός ήταν ένα σχήμα που επέτρεπε την αξιοποίηση, συνεπώς και την αποδοχή της προοπτικής αυτής, αλλά προϋπέθετε αυτονόητα την αποδοχή της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Οι συνθήκες βέβαια από τα προεπαναστατικά χρόνια είχαν αλλάξει. Το Τανζιμάτ (εκσυγχρονισμός, αναδιοργάνωση) που οριοθετείται από το Αυτοκρατορικό Διάταγμα του Ροδώνα (1839) και, κυρίως, από το Διάταγμα της Εμπέδωσης των Μεταρρυθμίσεων (1856), γνωστότερο ως Χαττ - ι - Χουμαγιούν δεν έκανε διακρίσεις ανάμεσα στις εθνότητες της Αυτοκρατορίας. Οι Έλληνες παρά την οικονομική τους ισχύ δεν ήταν πια οι αυτονόητοι κυρίαρχοι των Βαλκανίων. Υπήρχε πλέον ισχυρός αντίπαλος, οι Βούλγαροι.

Προεπαναστατικά, μπορεί να θεωρηθεί δεδομένη η πολυεθνική αρμονία και η θέση ισχύως των Ελλήνων στα Βαλκάνια. Τα δεδομένα πλέον είχαν αλλάξει. Οι Οθωμανοί θεωρούσαν ότι οι Έλληνες έπρεπε να ενσωματωθούν στον κρατικό μηχανισμό, οι ομογενείς θα ήταν προνομιούχοι Οθωμανοί υπήκοοι και μάλιστα, κάποιοι από αυτούς που χρησιμοποιήθηκαν για τον χειρισμό των ελληνικών υποθέσεων ως έκτακτοι απεσταλμένοι (Κ. Μουσούρος, Φωτιάδης μπέης, Κ. Αδοσίδης, Σάββας πασάς κ.ά.) συνδέθηκαν με ταπεινωτικές για το Ελληνικό Βασίλειο στιγμές.

Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα του άρθρου της εφημερίδας «Ελπίς» στις 18/11/1867: «Το ελληνικόν στοιχείον επικρατεί μεν και σήμερον (1867) μάλλον των λοιπών φυλών παρά τη οθωμανική κυβερνήσει, αλλ’ οι εν τη οθωμανική επικράτεια διατελούντες Έλληνες δεν είναι πλέον οι προ της εποχής του 1821 προτατεύσαντες τον ελληνισμόν... είναι απλώς Τούρκοι καθ’ όλην της λέξεως την έννοιαν πρεσβεύοντες το χριστιανικό θρήσκευμα».

Το 1870, το ηθικό των Ελλήνων βρισκόταν στα τάρταρα μετά την αποτυχία της Κρητικής Επανάστασης και τη ληστεία στο Δήλεσι. Οι Μεγάλες Δυνάμεις και οι ομογενείς ζητούσαν από την Ελλάδα μια προσεκτική πολιτική, στοιχειώδη σταθερότητα και παραίτηση από κάθε επεκτατική βλέψη. Το 1869 ιδρύθηκε στην Αθήνα ο «Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων», στα πρότυπα του «Εν Κωνσταντινοπόλει Φιλολογικού Συλλόγου». Μάλιστα, ο αθηναϊκός Σύλλογος ακολουθεί ως προς τις προτεραιότητες τον Σύλλογο της Πόλης. Εκδηλώνεται ενδιαφέρον για την εθνικά απειλούμενη Μακεδονία και την οικονομικά ανθηρή Μικρά Ασία. Στην Κωνσταντινούπολη ιδρύθηκαν «Θεσσαλικός και «Ηπειρωτικός» Σύλλογος.

Ο Επαμεινώνδας Δεληγεώργης και το αποκορύφωμα της ελληνοοθωμανικής προσέγγισης

Ένας από τους σημαντικότερους πολιτικούς της Ελλάδας κατά τον 19ο αιώνα ήταν ο Επαμεινώνδας Δεληγεώργης (1829 – 1879). Γιος αγωνιστή του 1821 σπούδασε Νομικά και ήταν δεινός ρήτορας. Υπήρξε βασικό μέλος της λεγόμενης «χρυσής νεολαίας» που πρωτοστάτησε στην έξωση του Όθωνα. Το 1865 σχημάτισε δύο βραχύβιες κυβερνήσεις, αυτό όμως δεν του αφαιρεί τον τίτλο του νεότερου πρωθυπουργού της Ελλάδας, καθώς το 1865 ήταν μόλις 36 ετών. Ο Αλέξης Τσίπρας, που ίσως πολλοί θεωρούν ότι είναι ο νεότερος Έλληνας πρωθυπουργός, έγινε πρόεδρος της Κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ- ΑΝΕΛ το 2015, σε ηλικία 41 ετών.

O Δεληγεώργης εκτός από «φιλοτουρκική» ακολούθησε αντισλαβική και γενικότερα αντιρωσική πολιτική. Όμως η περίοδος αυτής της ελληνοτουρκικής προσέγγισης δεν είχε μεγάλη διάρκεια. Μετά από μια περίοδο κοινοβουλευτικής κρίσης, η Ελλάδα κλήθηκε να αντιμετωπίσει την πιο δύσκολη και σύνθετη κατάσταση από τότε που ιδρύθηκε το νέο ελληνικό κράτος ,στο χρονικό διάστημα 1875-1878. Επρόκειτο για την επίλυση του Ανατολικού Ζητήματος, για το μέλλον δηλαδή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Ελλάδα ως συνήθως άργησε να αντιληφθεί ότι επρόκειτο για κρίση. Η εξέγερση στην Ερζεγοβίνη θεωρήθηκε αρχικά ως μια μακρινή και αδιάφορη «σλαβική» υπόθεση που αφορούσε εσωτερικά ζητήματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Η γενίκευση και η παράταση της κρίσης ήταν αναπάντεχη, όπως ήταν και η αμεσότητα προοπτικής επίλυσης του Ανατολικού Ζητήματος, μετά από δεκαετίες στασιμότητας, ερήμην της Ελλάδας που αδρανούσε. Ακολούθησαν γεγονότα που είχαν γίνει και κατά την Κρητική Επανάσταση (1866-1869), αλλεπάλληλες κυβερνήσεις, διάσταση φιλοπόλεμων και ουδετερόφιλων, οχλαγωγίες και συλλαλητήρια, έντονη δραστηριοποίηση ιδιωτών, επίσημη απάθεια, ταυτόχρονη καταδίκη, αλλά και υποστήριξη των «άτακτων κινημάτων» (Επανάσταση του Ολύμπου, Θεσσαλική Επανάσταση, νέα Κρητική Επανάσταση κ.ά.). Κεντρική πολιτική φυσιογνωμία αυτής της περιόδου ήταν ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος, που στη διάρκεια της κρίσης έδειξε δύο πρόσωπα: ένα «ιδιωτικό» και ένα «επίσημο», τα οποία ήταν διαμετρικά αντίθετα.

Οι ιδιώτες όπως στις επαναστάσεις του 1854 και στην Κρητική Επανάσταση (1866-1869) κάλυπταν πλέον από την ημιεπισημότητα των επαναστατικών επιτροπών ως την ανεξέλεγκτη δραστηριότητα των ανταρτικών σωμάτων. Οι λόγιοι, απόντες το 1854 και διακριτικά παρόντες το 1866-1869 πρωτοστατούσαν στα συλλαλητήρια, με αποκορύφωμα τη διεκδίκηση από τον «Σύλλογο προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων» της εκπροσώπησης της Ελλάδας στο Συνέδριο του Βερολίνου.

Τα δύο κυριότερα συλλαλητήρια ήταν αυτό της Πνύκας στις 19/9/1877 που μπορεί να χαρακτηριστεί «πανεπιστημιακό» (επικεφαλής ήταν ο πρύτανης Ι. Παπαδάκης και ομιλητές οι καθηγητές Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ε. Κόκκινος και Ν. Δαμαλάς), και του Παναθηναϊκού Σταδίου στις 22/5/1877 με επικεφαλής τον ιστορικό Γ. Κρέμο και τους: Π. Περίδη (Αρχιμανδρίτης), Θ. Αφεντούλη και Ν. Δαμασκηνό (πανεπιστημιακοί καθηγητές) και Α. Βαμπά (δημοσιογράφος). Το συλλαλητήριο αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο στου σχηματισμό Οικουμενικής Κυβέρνησης. Τέλος, αξίζει ν’ αναφερθεί και η «ακέφαλη» διαδήλωση της 12/1/1878 κατά την οποία ο οργισμένος όχλος λιθοβόλησε τα σπίτια των Κουμουνδούρου, Ζαΐμη, Δεληγεώργη και Τρικούπη.

Όπως είναι γνωστό, απ’ όλα όσα ακολούθησαν τον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877-1878 η Ελλάδα πήρε ως «εύσημον ευταξίας» τη Θεσσαλία, εκτός από την Ελασσόνα και μικρό τμήμα της Ηπείρου ως το παλιό γεφύρι της Άρτας.

Χαρακτηριστικό για το κλίμα της εποχής είναι το δημοσίευμα της εφημερίδας «Ευθύνη» (9/4/1877) από το οποίο παραθέτουμε ένα απόσπασμα: «Ο υπό ακαίρου και σκληρού ονείρου κατατρυχόμενος Έλλην εξύπνησε μεν επ’ ολίγω εν τη Πνυκί (ενν. τα συλλαλητήρια) αλλά μόνον δια να προφέρει ολίγας σπασμωδικάς και ακαταλήπτους προς τους φίλους του Ευρωπαίους λέξεις αλλά και πάλι εκοιμήθη νανουριζόμενος αδιακόπως υπό των αγυρτικών και παιδαριωδών γυμνασμάτων των πολιτικού αυτού ανδρών». Το δημοσίευμα στη συνέχεια κατονομάζει τους πολιτικούς αυτούς: Κουμουνδούρος, Δεληγεώργης και Τρικούπης.

Επίλογος

Αυτή ήταν η, σύντομη, ιστορία, της πρώτης προσπάθειας ελληνοτουρκικής προσέγγισης που έγινε πριν από 150 περίπου χρόνια , ήταν βραχύβια και τελείωσε άδοξα. Ο Δεληγεώργης, ένας ικανότατος πολιτικός έφτασε στο σημείο να κατηγορηθεί ως «φιλότουρκος». Είναι χαρακτηριστικό ότι στη νεκρολογία του Δεληγεώργη το 1879 ο Αναστάσιος Βυζάντιος ήταν μεν ιδιαίτερα εγκωμιαστικός γι’ αυτόν, ωστόσο υπήρχε ένα απόσπασμά της, στο οποίο καταφερόταν με σφοδρότητα εναντίον της πολιτικής του απέναντι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: «Δημιούργησε ως έξοχο επινόημα την «κατάρατον» ελληνοτουρκική συμμαχία και έδωσε πρόσχημα φιλοπατρίας στην τοπική φιλαρέσκεια του φατριασμού (σχηματισμός φατριών) και στα ποταπά συμφέροντα Βυζαντινών που εμπορεύονται τη δουλεία.

Η ιδέα ότι πρέπει να συζητήσουμε με τους Τούρκους ότι κάθε αγώνας κατά αυτών είναι εμφύλιος, ότι άλλοι είναι οι εχθροί εναντίον των οποίων πρέπει να στρέψουμε τα όπλα, έγινε είδος Ευαγγελίου το οποίο διέφθειρε τελικά και ελεύθερους και δούλους και εμφάνισε, έτσι όπως εμφάνισε τον Ελληνισμό στην κυριότερη φάση του Ανατολικού Ζητήματος. Το σπέρμα των συμφορών του 1878 πρέπει να αναζητηθεί στις ανταλλαγές των παρασήμων του 1873».

Πηγή:

Έλλη Σκοπετέα, «ΤΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΚΑΙ Η ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ», Εκδόσεις νήσος 2024, Πρώτη Έκδοση, 1988
Ευχαριστούμε θερμά τον κύριο Παναγιώτη-Μελέτη Κανελλόπουλο και τις Εκδόσεις νήσος για την πολύτιμη βοήθειά τους.