«1939: Η αντίστροφη μέτρηση για τον πόλεμο»: Το βιβλίο για την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου

Χθες, 1 Σεπτεμβρίου 2019, συμπληρώθηκαν 80 χρόνια από την κήρυξη του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου το 1939.
Το γεγονός που πυροδότησε τα γεγονότα που οδήγησαν στον δεύτερο μεγάλο πόλεμο του 20ού αιώνα είναι η εισβολή της Γερμανίας στην Πολωνία, και συγκεκριμένα στην πόλη Ντάντσιχ.

Τις μέρες που προηγήθηκαν της γερμανικής εισβολής καταγράφει στο συναρπαστικό βιβλίο του «1939: Η αντίστροφη μέτρηση για τον πόλεμο» ο Βρετανός ιστορικός Richard Overy το οποίο κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πατάκη. Στη δραματική αυτή εξιστόρηση, ο Richard Overy ζωντανεύει ξανά τις τελευταίες ημέρες της ειρήνης το 1939, όταν πολιτικοί και απλός κόσμος προσπαθούσαν να συνειδητοποιήσουν ότι ένας πόλεμος που θα μπορούσε να βάλει τέλος στον ευρωπαϊκό πολιτισμό ήταν προ των πυλών. Παράλληλα στο βιβλίο του Overy φαίνεται ανάγλυφα και η ελπίδα των ηγετών της Δύσης ότι, αν κρατούσαν σκληρή στάση, ο Χίτλερ θα επιδείκνυε σύνεση και, από την άλλη, ότι ο Χίτλερ ήταν πεπεισμένος ότι η Δύση θα υποχωρούσε. Το 1939 ζωντανεύει μια κρίσιμη στιγμή της ιστορίας του 20ού αιώνα.

Η έναρξη του πολέμου περιγράφεται από τον Overy ως εξής:

«Στις 4.45 το πρωί, το γερμανικό εκπαιδευτικό πλοίο “Schleswig Holstein”, αγκυροβολημένο έξω από το λιμάνι του Ντάντσιχ, άνοιξε πυρ κατά του πολωνικού οχυρού του Βεστερπλάττε, εξαπολύοντας τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Το πλοίο είχε σταλεί από τη Γερμανία στις 23 Αυγούστου και έφτασε στο Ντάντσιχ δύο μέρες αργότερα, υποτίθεται για επίσκεψη καλής θέλησης, αλλά στην πραγματικότητα για να βρίσκεται επιτόπου για το ξεκίνημα του πολέμου στις 26 Αυγούστου. Το πλοίο είχε αναγκαστεί να μείνει επιτόπου άλλες έξι μέρες μέχρι που έφτασε επιτέλους η συνθηματική λέξη “Ψάρεμα” και ξεκίνησε επιτέλους η κατάληψη του Ντάντσιχ».

Το βιβλίο δε μένει μόνο στη δραματική περιγραφή των γεμάτων ένταση ημερών στα κέντρα λήψης αποφάσεων της εποχής, αλλά στο τέλος επιχειρεί να δώσει μια απάντηση στο γιατί οδηγήθηκε η Ευρώπη στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο: «Το όλο σκεπτικό στο οποίο βασίζεται η εξήγηση του πολέμου το 1939 αφήνει να εννοηθεί πως είχαμε να κάνουμε με κάτι αναπόφευκτο, πράγμα που κάνει τις τελευταίες μέρες να φαίνονται λιγότερο σημαντικές απ’ όσο πραγματικά ήταν. [...] Δεν είναι απίθανο να είχαν παρθεί διαφορετικές αποφάσεις σε συγκεκριμένες στιγμές της κρίσης εξαιτίας παραγόντων που δημιούργησε η ίδια η αυξημένη ένταση. [...] Η αναζήτηση μιας πειστικής και πρόχειρης δικαιολόγησης στη διάρκεια της κρίσης δεν έκανε τον πόλεμο εντελώς αναπόφευκτο, κατέστησε όμως δύσκολη την αποτροπή του».

Κάθε δεκαετία μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου μάς πρόσφερε και από μια ευκαιρία να στοχαστούμε τις ασυνήθιστες περιστάσεις που οδήγησαν σ’ έναν πόλεμο ο οποίος επισκίασε ακόμα και τις απώλειες του Μεγάλου Πολέμου, που είχε προηγηθεί. Ο πειρασμός να πλάσουμε με τη φαντασία μας πολύ σημαντικά αίτια για μια τόσο μνημειώδη σύγκρουση υπήρξε μεγάλος και αναμφίβολα στη μεταπολεμική παγκόσμια τάξη ή στο καπιταλιστικό σύστημα ή στην εθνική γεωγραφία της Ευρώπης υπήρχαν αδυναμίες που υπέθαλψαν τη μελλοντική σύγκρουση. Υπήρχε επίσης μια διάχυτη αίσθηση επικείμενης καταστροφής, που απειλούσε την ήπειρο καθώς αυτή προσπαθούσε να συμβιβαστεί με τη ζοφερή πραγματικότητα πως, κατά τα φαινόμενα, μπορούσε να βουλιάξει στην άβυσσο μιας νέας βαρβαρότητας.

Στόχος του βιβλίου αυτού είναι να αφηγηθεί μια σύντομη αλλά σημαντική ιστορία που εκτυλίσσεται ακριβώς στο τέλος των είκοσι χρόνων αβεβαιότητας και κρίσης που ακολούθησαν τον Μεγάλο Πόλεμο. Όσο μεγάλες ή μακροπρόθεσμες κι αν ήταν οι δυνάμεις που οδηγούσαν προς τον πόλεμο, υπήρξε μια στιγμή που οι δυνάμεις αυτές έπρεπε να αντιμετωπιστούν θαρραλέα. Στις δραματικές εκείνες μέρες, ακριβώς πριν από το ξέσπασμα του πολέμου, πολλά εξακολουθούσαν να διακυβεύονται. Ο παράξενος διάλογος ανάμεσα στο σύστημα και στους παίκτες βρίσκεται στην καρδιά της ιστορικής αφήγησης. Τα ίδια τα γεγονότα μπορεί να αποτελούν ταυτόχρονα αίτιο και αιτιατό, ακόμα περισσότερο τα γεγονότα που πριν από εβδομήντα χρόνια οδήγησαν την Ευρώπη στον πόλεμο.

O Richard Overy είναι καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Έξετερ. Έχει γράψει περισσότερα από είκοσι βιβλία με θέμα τους δύο παγκόσμιους πολέμους, μεταξύ των οποίων τα Why the allies won, Russia’s war: A history of the Soviet effort 1941-1945, The Dictators: Hitler’s Germany and Stalin’s Russia (Βραβείο Wolfson το 2005), The morbid age: Britain between the Wars.

«Ο Overy είναι ένας από τους μεγάλους ιστορικούς του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου».
Bryan Appleyard