Άγγελος Γουλανδρής, o φιλάνθρωπος της τέχνης

Ο Αγγελος Γουλανδρής υπήρξε φιλάνθρωπος, οραματιστής, οικολόγος και λάτρης της τέχνης. Αυτές οι τέσσερις ιδιότητες βρήκαν τον ιδανικό εκφραστή τους στο Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας (ΜΓΦΙ), που ίδρυσε μαζί με τη σύζυγό του και βοτανική ζωγράφο Νίκη Γουλανδρή. Λίγοι όμως γνωρίζουν ότι και ο ίδιος ήταν καλλιτέχνης και ότι σιωπηλά και χωρίς τυμπανοκρουσίες φιλοτεχνούσε τα δικά του έργα, τα οποία συχνά χάριζε στους αγαπημένους του.

Από σκίτσα σε μικρά χαρτιά όπου έκανε εικόνα την έμπνευση μιας στιγμής μέχρι γλυπτά από μπρούντζο μεγάλης κλίμακας. Αυτή η πλευρά της ζωής του και τα θαυμαστά αποτελέσματα της δημιουργικότητάς του βγαίνουν επιτέλους στο φως 27 χρόνια μετά τον θάνατό του μέσα από την αναδρομική έκθεση «Κοσμοναύτης της Γης», η οποία φιλοξενείται στο δικό του μουσείο.

Σε αυτή την έκθεση, την επιμέλεια της οποίας συνυπογράφουν ο καλλιτεχνικός διευθυντής του ΜΓΦΙ Λάμπης Θεοδωρόπουλος, ο ιστορικός τέχνης Γιώργος Μυλωνάς και η Μαρία Ξανθάκου, παρουσιάζονται μόλις 117 από τα συνολικά 2.200 έργα που δημιούργησε στη διάρκεια της ζωής του.

Γεννημένος το 1920 στην Κωνσταντινούπολη, γόνος παλιάς ναυτικής οικογένειας της Ανδρου, ο Αγγελος Γουλανδρής δεν θέλησε ποτέ να ασχοληθεί με τη ναυτιλία. Τον ενδιέφερε η Ελλάδα ως βιολογικός χώρος που έχρηζε προστασίας και είχε βαθιές οικολογικές ανησυχίες. Η τέχνη ήταν ακόμα μία μεγάλη του αγάπη. Πέρασε πολλά από τα νεανικά του χρόνια στο Παρίσι μελετώντας την Ιστορία του Πολιτισμού και εντρύφησε στα μοντερνιστικά κινήματα.


Με τη σύντροφο και συνοδοιπόρο του Νίκη γνωρίστηκαν πολύ νέοι σε μια παραλία του Παλαιού Φαλήρου. «Κολυμπώντας. Στον Μπάτη. Με σύστησε ένας φίλος του. “Σου συστήνω τον καλύτερο Ελληνα”, μου είπε. Ηταν πολύ νέος. Παντρευτήκαμε πολύ νέοι», είχε περιγράψει η αείμνηστη ζωγράφος την πρώτη τους συνάντηση και την ευτυχή εξέλιξή της σε μία από τις τελευταίες συνεντεύξεις της.

Ο Αγγελος Γουλανδρής, αντιθέτως, απέφευγε να δίνει συνεντεύξεις και δυσκολευόταν να ποζάρει στον φακό. Ηταν χαμηλών τόνων, ένας ήσυχος άνθρωπος, πολύ αφοσιωμένος στο όραμα και τον σκοπό του για να αναλώνεται σε κοσμικές εξόδους και δημόσιες περιαυτολογίες. Με τη Νίκη ταξίδευαν πολύ και έρχονταν σε επαφή με προσωπικότητες του πνευματικού και του καλλιτεχνικού κόσμου συζητώντας για την τέχνη, τον πολιτισμό και την ανάγκη προστασίας της φύσης.

Τόσο ο ίδιος όσο και η σύζυγός του ονειρεύονταν να είναι χρήσιμοι στα χρόνια που θα ζούσαν και να συμβάλλουν στην ανάπτυξη της οικολογικής συνείδησης του κόσμου όταν αυτή ήταν ακόμα μια άγνωστη έννοια στους πολλούς. Η επιθυμία τους και το κοινό τους όραμα τους οδήγησε τελικά στη δημιουργία του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, που άνοιξε επίσημα τις πόρτες του το 1964 στην Κηφισιά ως εργαστήριο έρευνας και δράσης, για να εξελιχτεί μέσα στα επόμενα χρόνια σε μουσείο-ορόσημο για τη ζωή χιλιάδων Ελλήνων.

Για την κατεύθυνση που πήρε τελικά στη ζωή του ο Αγγελος Γουλανδρής, είχε αναφερθεί εκτενώς σε ένα ποιητικά γραμμένο σημείωμά του:

«Καταφεύγω στη ζωγραφική προσπαθώντας να ανιχνεύσω κάποιον χρυσό κανόνα, κάποια γεωμετρία στην αρχέγονη σημασία της από την οποία ελάχιστες μόνο και μεμονωμένες εικόνες έχουν φτάσει σε εμάς ή έχουν ερμηνευτεί. Την κίνηση θεωρώ απαραίτητο στοιχείο όπως αποτυπώνεται εκφραστικά, θυμίζοντας παγιδευμένα μέσα στο ήλεκτρο έντομα που, αν και απολιθωμένα από εκατομμύρια χρόνια, μοιάζουν να πετούν για πάντα.

Μικρός αισθανόμουν τις άπειρες δυνατότητες της παιδικής ηλικίας, όταν ο άνθρωπος είναι ακόμα ενταγμένος στον φυσικό κόσμο. Αργότερα αφιερώθηκα στην αναζήτηση της τελειότητας ως μεθόδου επικοινωνίας, αρνούμενος να προσαρμοστώ στη συμβατική ζωή της κοινωνίας που αιχμαλωτίζει τη σκέψη και τις αισθήσεις.

Οι ερμηνείες της εποχής μας για τη ζωή μού είναι ανεπαρκείς και προσπαθώ να διατηρώ τις παιδικές μου εμπειρίες ως βαθύτερες ρίζες στην αναζήτησή μου, σώζοντας έτσι τις εγγενείς δυνατότητες με τις οποίες γεννιέται ο άνθρωπος. Στην τέχνη, στη μόνη παράλληλη με τη φύση πηγή δημιουργίας, αναζητώ προσεγγίσεις σε ρυθμούς και σχήματα που δεν έχουν ακόμη καταγραφεί.

Ρυθμούς και ισορροπίες που λειτουργούν υπόκωφα και συνδέονται μόνο υποσυνείδητα με τον αρχέγονο, τον πρωτόπλαστο άνθρωπο ή με εκείνον που με καθαρή σκέψη και όραση αναζητεί μια νέα τάξη λόγου και γραφής πέραν από τα όρια και τις κατακτήσεις της γνώσης.

Είναι ο χώρος της ελευθερίας, συντεταγμένης σε δικούς της άγνωστους σε μας νόμους. Σ’ αυτόν τον χώρο προσπαθώ να περιπλανώμαι. Δεν γνωρίζω αν αυτός ο κόσμος με την ψυχρή και υπολογισμένη στάση των προτύπων του αγγίζει τα όρια της τέχνης. Αν όμως η καθαρότητα και η απλότητα των μορφών, η αρμονία των συμβόλων, η ισορροπία των κινήσεων αποκαλύπτουν κάποια νέα τάξη, τότε πιστεύω ότι η γεωμετρία με την κομψότητά της έχει πάρει τη θέση της μέσα στην τέχνη».

Μία από τις πιο δημοφιλείς εκθέσεις που φιλοξένησε ποτέ το ΜΓΦΙ ήταν η «Κατάκτηση του Διαστήματος» το 1981. Ενα από τα εκθέματα μάλιστα, το οποίο είχε παραχωρηθεί από τη ΝΑSΑ, ήταν ένα πέτρωμα από την επιφάνεια της Σελήνης.

Σαράντα δύο χρόνια αργότερα, αυτή η πρωτοποριακή έκθεση που είχε εμπνευστεί ο Αγγελος Γουλανδρής με το βλέμμα στο Φεγγάρι δίνει και τον τίτλο στη σημερινή αναδρομική των δικών του έργων, όπως εξηγεί στο δικό του σημείωμα ο ένας εκ των επιμελητών Γιώργος Μυλωνάς:

«Η πρώτη αυτή αφιερωματική έκθεση, μετά τον θάνατο του Αγγελου Γουλανδρή, θέτει εκ νέου τα έργα του σε τροχιά (πολλά παρουσιάζονται για πρώτη φορά), σε μια κίνηση που καταργεί τον χρόνο και επαναδιαπραγματεύεται την έννοια του παρόντος. Κι αν ο θεατής, ανάμεσα στα σχήματα του ζωγράφου, ξαναβρίσκει την πυκνότητα ενός νοήματος, σαν νήμα που προετοίμαζε ένα μέλλον για το έργο, τότε μπορούμε να πούμε ότι αυτός ο τρόπος ύπαρξης θεμελιώνει έναν στοχασμό.

Η τέχνη είναι η λοξή ματιά της ζωής, αυτό που διαφεύγει ή βρίσκεται απέναντι στη ζωή. Και ο Αγγελος Γουλανδρής ένιωθε πως κρατά μέσα στην τέχνη το αθώο βλέμμα του παιδιού, ανεπηρέαστος από το γύρισμα του χρόνου. Σαν κοσμοναύτης, λέμε εμείς, που έβλεπε τη Γη από μια διάσταση απόκοσμη, από την αθέατη όψη του Φεγγαριού».

Τα έσοδα από τις πωλήσεις των έργων θα διατεθούν για τη συντήρηση του μουσείου.