Το πρόσφατο παρελθόν της… μισής Ευρώπης

Ένα εξόχως προκλητικό για την ανάγνωση του ιστορικού παρελθόντος με έναν εξίσου προκλητικό (για τα ελληνικά δεδομένα) τίτλο είναι το 632 σελίδων βιβλίο της έμπειρης δημοσιογράφου Αν Άπλμπαουμ (Anne Applebaum). Το βιβλίο της, «Σιδηρούν παραπέτασμα - Συνθλίβοντας την Ανατολική Ευρώπη, 1944-1956», σε μετάφραση του Κώστα Κουρεμένου, κυκλοφορεί από τον περασμένο Νοέμβριο σε έκδοση της «Αλεξάνδρειας». 

Το βιβλίο της Άπλμπαουμ από μια άποψη είναι άκρως επίκαιρο, καθώς σου επιτρέπει να κατανοήσεις τουλάχιστον τις συμπεριφορές των Ανατολικών εταίρων στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Και αυτές οι συμπεριφορές που δεν γίνονται και δεν μπορούν να γίνουν αποδεκτές από τους Δυτικούς εταίρους έχουν τη βάση τους (τις ρίζες τους, αν προτιμάτε) στα χρόνια του ολοκληρωτισμού. Η ίδια γράφει στον πρόλογο της: «Διαβάζοντας και συνομιλώντας, προσπάθησα να καταλάβω πώς οι συνηθισμένοι άνθρωποι έμαθαν να τα βγάζουν πέρα με τα νέα καθεστώτα• πώς συνεργάστηκαν, πρόθυμα ή απρόθυμα• πώς και γιατί προσχώρησαν στο κόμμα και στους άλλους κρατικούς θεσμούς• πώς αντιστάθηκαν, ενεργητικά ή παθητικά• πώς έφτασαν να κάνουν φοβερές επιλογές, που οι περισσότεροι από εμάς στη Δύση σήμερα δεν χρειάζεται ποτέ να κάνουμε. Πάνω απ' όλα, προσπάθησα να φτάσω σε μια κατανόηση του πραγματικού ολοκληρωτισμού -όχι του ολοκληρωτισμού στη θεωρία, αλλά του ολοκληρωτισμού στην πράξη- και του πώς αυτός διαμόρφωσε τη ζωή εκατομμυρίων Ευρωπαίων στον εικοστό αιώνα». 

Το βιβλίο της -πολυδιαβασμένο και βραβευμένο (με το Cundill Prize for Historical Literature το 2012 και το Duke of Westminster Medal)- έχει άμεση σχέση με τη ζωή της, αλλά και την επαγγελματική της διαδρομή. Σήμερα, η 53χρονη βραβευμένη με Pulitzer ιστορικός Άπλμπαουμ εργάζεται ως αρθρογράφος της “Washington Post”. Από το 1988 μέχρι το 1991 κάλυψε την κατάρρευση του κομμουνισμού ως ανταποκρίτρια στη Βαρσοβία του περιοδικού “Economist” και την εφημερίδα “Independent”. Στη δεκαετία του ‘90 ζει στο Λονδίνο και γράφει από υπεύθυνες θέσεις για εφημερίδες και περιοδικά. Μάλιστα, μοιράζει τον χρόνο της ανάμεσα στο Λονδίνο και τη Βαρσοβία. Το 1992 παντρεύεται τον πρώην υπουργό Εξωτερικών της Πολωνίας Radosław Sikorski – οι δύο τους αποκτούν δύο παιδιά και τα δύο αγόρια, τον Aleksander και τον Tadeusz. Εννέα χρόνια μετά τον γάμο της, η Άπλμπαουμ αποκτά την πολωνική υπηκοότητα. 

Δημοσιογράφος, ιστορικός, ακαδημαϊκός… Ένα μπουκέτο ρόλων και ιδιοτήτων που διαμορφώνουν το προφίλ μιας δραστήριας γυναίκας που τα ενδιαφέροντά της φθάνουν στα κράσπεδα του ακτιβισμού πολυτελείας μέσα από τις δεξαμενές σκέψεις που λειτουργούν ιδίως στη φάση μετάβασης και μετασχηματισμού των κοινωνιών της Ανατολικής Ευρώπης ως προκεχωρημένα φυλάκια μιας ιδεολογίας. Πάντως, σε καμία περίπτωση η Άπλμπαουμ δεν κάνει εκπτώσεις - σε τίποτα και για κανένα λόγο. Η έρευνά της στέκει σε πρώτο επίπεδο και σε δεύτερο γράφει με γνώση, όχι με οργή και πίστη φανατικού. Επιπλέον, ξέρει να ξεχωρίζει το ουσιαστικό (ακόμη και σε μια λεπτομέρεια ενός γεγονότος) από το ασήμαντο που προκαλεί φλυαρία και -το αγαπημένο μου- δεν καταχωρεί αρχεία, αλλά αφηγείται με τρόπο απλό και καθαρό ιστορίες από την Ανατολική Ευρώπη και συγκεκριμένα από τρεις χώρες: την Πολωνία, την Τσεχοσλοβακία και την Ανατολική Γερμανία (η αλήστου μνήμης Λαοκρατική Δημοκρατία Γερμανίας - ΛΔΓ). 

Εν πολλοίς, καθημερινές ιστορίες συνηθισμένων ανθρώπων… Γι΄αυτό και η αγαπημένη μου ενότητα είναι οι «Ιδανικές Πόλεις», οι Σταλινουπόλεις του τέλους του ΄40 και των αρχών του΄50. Το Στάλινβάρος στην Ουγγαρία, η Νόβα Χούτα στην Πολωνία και το Στάλινσταντ της ΛΔΓ. Το πρότυπο της νέας σοσιαλιστικής πόλης χτισμένης δίπλα σε ένα βιομηχανικό συγκρότημα και εξαρτώμενη από αυτό - το πρότυπο της νέας ζωής. Αλλά… Όπως γράφει η Άπλμπαουμ, η Νόβα Χούτα, η πρώτη πολωνική πόλη χωρίς εκκλησία, «είχε γίνει και παρέμεινε ένα σύμβολο της αποτυχίας του ολοκληρωτισμού στη Πολωνία: αποτυχία σχεδιασμού, αποτυχία αρχιτεκτονικής, αποτυχία ενός ουτοπικού ονείρου». Το μάθημα κόστισε ακριβά: Οι πόλεις όπως και οι ζωές των ανθρώπων, δεν χτίζονται με διαταγές και κομματικές ντιρεκτίβες. 

Σε ένα σημείωμα του εκδοτικού οίκου διαβάζω τα εξής: «Το “Σιδηρούν παραπέτασμα” περιγράφει πώς δημιουργήθηκαν τα κομμουνιστικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης, με την ώθηση του Στάλιν και της μυστικής αστυνομίας του, και πώς διαμορφώθηκε η καθημερινή ζωή από τη στιγμή που παγιώθηκαν. Αντλώντας από πρόσφατα ανοιγμένα ανατολικοευρωπαϊκά αρχεία, συνεντεύξεις και προσωπικές αφηγήσεις που μεταφράζονται για πρώτη φορά, η Αν Άπλμπαουμ περιγράφει με ανατριχιαστική λεπτομέρεια τα διλήμματα που αντιμετώπισαν εκατομμύρια άνθρωποι προσπαθώντας να προσαρμοστούν σ’ έναν τρόπο ζωής ο οποίος αμφισβητούσε όλα όσα πίστευαν και αφαιρούσε όλα όσα είχαν αποκτήσει. Το σοβιετικό μπλοκ κατέληξε έτσι να είναι ένας χαμένος πολιτισμός, που η σκληρότητα, η παράνοια, η αλλόκοτη ηθική και η ιδιότροπη αισθητική του διατρέχουν αυτές τις ηλεκτρισμένες σελίδες».