«Χίλιες και μία λέξεις»: Ένα μαγικό ταξίδι στην ελληνική γλώσσα από το Γεράκι του Chase

Στο νέο του βιβλίο «Χίλιες και μία λέξεις» που θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Διόπτρα , ο Πάνος Δημάκης παρουσιάζει την ερμηνεία, την προέλευση και τη σύνδεση των λέξεων, καθώς και τη σχέση της νέας με την αρχαία ελληνική γλώσσα.

Το Χίλιες και μία λέξεις είναι ένα μοναδικό έργο για την αναπάντεχη προέλευση κάποιων λέξεων που χρησιμοποιούμε καθημερινά και τις γοητευτικές ιστορίες που συνδέονται με το ταξίδι τους μέχρι σήμερα. Αυτό το βιβλίο είναι ιδανικό για όσους/ες θα ήθελαν να κατανοήσουν βαθύτερα και με ουσιαστικό τρόπο την ελληνική γλώσσα.

Διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο:

Ποια σχέση έχουν μεταξύ τους τα κύματα με τα κύπελλα; Γιατί το κουράζω βγήκε από το κουρεύω; Τι σχέση έχει ο στόλος με το στολίζω και γιατί η πομπή από παρέλαση πήρε τη σημασία της ατιμίας; Γιατί το συγγνώμη έχει μια από τις πιο συγκλονιστικές ετυμολογίες στην ελληνική γλώσσα; Και τέλος, από πού κι ως πού συνδέεται ο Φώσκολος με το φεγγάρι;

Ένα ιδιόμορφο λεξικό για την ομορφιά και τον πλούτο της ελληνικής γλώσσας, που θα κάνει τον αναγνώστη να καταλάβει γιατί μπορεί –κι όχι γιατί πρέπει– να είναι περήφανος για τη γλώσσα του.

Η ετυμολογία, αυτός ο θαυμαστός κόσμος των συλλαβών και των ήχων, μας αποκαλύπτει τον συγκλονιστικό τρόπο της δημιουργίας και της διασύνδεσης των λέξεων. Η ιστορία, η μυθολογία και η παράδοση έρχονται να συμπληρώσουν αυτό το μαγικό ταξίδι στην ελληνική γλώσσα.

Ο Πάνος Δημάκης, το Γεράκι του τηλεπαιχνιδιού γνώσεων The Chase, μας φανερώνει τη δύναμη και τη γοητεία της γλώσσας με μπόλικο χιούμορ και γνώση.

Ακολουθεί προδημοσίευση του βιβλίου:

ΓΙΑ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
Ρήματα για την όραση

Έχω σκεφτεί ότι, αν έπρεπε να στερηθώ όλες τις αισθήσεις μου και να κρατήσω μόνο μία, αυτή θα ήταν μακράν η όραση. Αν μυρίσεις μια μυρωδιά ή αν ακούσεις έναν ήχο, η πρότερη εμπειρία και οι αναμνήσεις μπορούν να σου αναγεννήσουν στον νου ένα αντικείμενο ή έναν τόπο σαν να τα βλέπεις μπροστά σου. Μα η όραση, κατά την ταπεινή μου γνώμη, η ικανότητα να διακρίνεις τα χρώματα, τις αντιδράσεις των ανθρώπων στο πρόσωπό τους, το φως του ήλιου να ξεκουράζεται πάνω στις επιφάνειες, την κίνηση να νικάει την αδράνεια, όλα αυτά είναι μαγευτικά. Γι’ αυτό, τώρα θα μιλήσουμε για την όραση.
Πολλά ρήματα σημαίνουν βλέπω, με πρώτο και καλύτερο το… βλέπω. Πανάρχαιο ρήμα, που όμως δεν χρησιμοποιούσε ο Όμηρος αλλά έγινε celebrity στους επόμενους αιώνες, τόσο που εξοβέλισε από τη γλώσσα άλλα, πιο κραταιά κάποτε ρήματα. Όμως, εκείνα θα τα δούμε μετά. Ξέρετε τι σήμαινε βλέπω αρχικά;

α) Σωτάρω λαχανικά β) Κάνω ζάπινγκ
γ) Στρέφω το κεφάλι μου προς μια κατεύθυνση

Σωστά, το βρήκατε! Είναι το σωτάρω λαχανικά!

Λοιπόν, για να σοβαρευτούμε, βλέπω σήμαινε αρχικά στρέφω το βλέμμα και ύστερα πήρε τη γενική έννοια του διαθέτω την αίσθηση της όρασης, όχι απλώς κοιτάζω. Είδατε τον ουρανό σφοντύλι; Να δείτε που θα σας εκπλήξουν κι άλλες λέξεις. Από το βλέπω έχουμε το βλέμμα, το βλέφαρο και τη βλεφαρίδα, αλλά και τη βλέψη. Να τι να πείτε όταν μοστράρετε τις νέες σας βλεφαρίδες στις φίλες σας: την αρχική σημασία της λέξης! Ας γίνει το beauty salon τόπος ιδεών και πολιτισμού.

Και παρόλο που τώρα λέμε προβλέπω, προσβλέπω, διαβλέπω και προβλέπω, να ξέρετε ότι αυτά τα ρήματα είναι ψιλοκαινούρια, μιας και οι αρχαίοι προτιμούσαν το ρήμα ορώ, που μας δίνει την όραση, όταν έφτιαχναν σύνθετα ρήματα ή έφτιαχναν άλλα με το βλέπω που πλέον χάθηκαν. Εμείς βέβαια, οι νεότεροι, φτιάξαμε και πολλά υπέροχα ρήματα, όπως αγριοβλέπω, γλυκοβλέπω, καλοβλέπω, μισοβλέπω, στραβοβλέπω, αλλά δεν μπορώ να αγνοήσω ένα εξαίσιο αρχαίο ρήμα, το υπαναβλέπω, δηλαδή αρχίζω σταδιακά να ανακτώ την όρασή μου. Πώς, ας πούμε, γινόταν στις παλιές ελληνικές ταινίες, όπου άτομα με κλινικά διεγνωσμένη τυφλότητα άρχιζαν να βλέπουν μετά από μια ξαφνική συγκίνηση, με τα καυτά δάκρυα να ανοίγουν τα μάτια;

Είπαμε, ωραίο το βλέπω, μα νομίζω ότι ήρθε η ώρα να μιλή- σουμε για τον αυτοκράτορα αυτών των ρημάτων αίσθησης: το ορώ! Οράω-ορώ για την ακρίβεια. Από εκεί βγήκαν φυσικά η όραση, το όραμα, ο ορατός και ο αόρατος. Κι από την όραση έχουμε την τηλεόραση, τη μακριά ματιά δηλαδή, αφού το πρόθεμα τήλε- σημαίνει μακριά.

«Έστι δίκης οφθαλμός, ος τα πάνθ’ ορά». Το έχετε ακούσει αυτό; Η φράση αυτή ανήκει στον αρχαίο Έλληνα ποιητή Μένανδρο και σημαίνει: «Ε ρε, υπάρχει το μάτι της δικαιο- σύνης που βλέπει τα πάντα». Το «Ε ρε» το προσέθεσα εγώ για έμφαση! Να λοιπόν το ορώ μόνο του σε μια φράση.

Ορώ σημαίνει βλέπω, θωρώ, κοιτάζω. Αυτό το ορώ υπάρχει και σε λέξεις που δεν τις είχατε φανταστεί. Με την κατάληξη ωρός, δηλαδή αυτός που κοιτάει, που προσέχει, έχουμε τον θυρωρό, αυτόν που κοιτάει και προσέχει τη θύρα, τον τιμωρό, αυτόν που προσέχει την τιμή κάποιου και τιμωρεί αν κάποιος την ατιμάσει, αλλά και τον σκευωρό.

Ναι, σας ακούω να αναρωτιέστε τι είναι ο σκευωρός. Θα έχετε, όμως, ακούσει σίγουρα τη σκευωρία, δηλαδή τη μηχανορραφία. Γιατί όμως; Σκευωρός είναι ο φύλακας των καθη- μερινών σκευών, π.χ. πιάτα κ.λπ. Αυτός λοιπόν που προσέχει τα αντικείμενα να μην κλαπούν, πρέπει να επαγρυπνεί και να σκέφτεται τρόπους για να αποφύγει ένα τέτοιο ενδεχόμενο, οπότε καταφεύγει στα τεχνάσματα και τις σκευωρίες. Τώρα, βέβαια, δεν κλέβουν κατσαρόλες και τσουκάλια αλλά κινητά και tablet, αλλά κάποτε υπήρχαν πολλοί που λαχταρούσαν το καλογυαλισμένο σου μπρίκι!

Επίσης ο έφορος, αυτός που εφορά, που επιβλέπει δηλαδή. Ορά επί. Όπως και η εφορία, η πιο μισητή λέξη μαζί με τη φράση «Φέτος η Πρωτομαγιά πέφτει Κυριακή».

Υπάρχει όμως κι άλλη κατάληξη που δηλώνει τον άνθρωπο που κοιτάζει και προσέχει κάτι και είναι –ούρος. Καμία σχέση με τα ούρα, μην ταράζεστε. Ούρος ήταν ο φύλακας, εξού λέμε κηπουρός, ο φύλακας του κήπου. Αλλά λέμε και φρουρός. Κανονικά είναι προορός, μα το ορώ έπαιρνε δασεία και διαβαζόταν κάπως σαν χορώ, οπότε προ-χορός. Το π με το χ έκαναν φ και να σου ο φρουρός, που στέκεται μπροστά (προ δηλαδή) και παρατηρεί. Εν τω μεταξύ, η λέξη φρουρός είναι ένα κι ένα για κάποιον που δεν λέει το ρ. Κάτι σαν το αρθρογράφος!

Από το ορώ βγαίνει βέβαια και το θεωρώ, δηλαδή επιβλέπω. Κι όταν βλέπεις κάτι και το εξετάζεις, βγάζεις και τη δική σου θεωρία και τσουπ, να η έννοια του νομίζω. Από το θεωρώ τώρα έρχεται και το απλούστερο θωρώ, που σημαίνει και βλέπω και νομίζω. Αλλά και η θωριά, μια παλιά λέξη για την εμφάνιση του ανθρώπου.

Θα σας πάω τώρα στο 42 π.Χ. «Οψόμεθα ες Φιλίππους». Το έχετε ακούσει αυτό; Το λέμε θέλοντας να δείξουμε ότι θα ξεκα- θαρίσουμε τους λογαριασμούς μας, θα τα πούμε στο μέλλον.

Η φράση αποδίδεται στο φάντασμα του Ιουλίου Καίσαρα. Τη νύχτα πριν τη μάχη στους Φιλίππους της Μακεδονίας, ο Βρούτος, ένας από τους συνωμότες δολοφόνους του Καίσαρα, που μάλιστα έχαιρε εκτίμησης από τον Καίσαρα, είδε το φάντασμα του Ιούλιου να του λέει: «Θα τα πούμε στους Φιλίππους». Σας θυμίζω ότι κατά τη δολοφονία στη Σύγκλητο, ο Καίσαρ τού είπε: «Κι εσύ, τέκνον Βρούτε;». Και πράγματι, την επόμενη μέρα από τον εφιάλτη, οι δολοφόνοι του Καίσαρα συντρίφθηκαν στη μάχη και ο Βρούτος αυτοκτόνησε πέφτοντας πάνω στο ξίφος του για να αποφύγει τη σύλληψη. Το ηθικό δίδαγμα; Μη βλάπτετε εκείνους που σας ευεργέτησαν και μην τρώτε βαριά πριν τον ύπνο.

Αυτό που λέτε το οψόμεθα ήταν ο μέλλοντας του ορώ. Ορώ, εώρων, όψομαι. Θα δω σημαίνει. Αυτό το οψ- ή οπ- θα δείτε ότι μας δίνει έναν πακτωλό λέξεων. Πάμε στα εύκολα: Οφθαλμός ίσον το μάτι. Ο -αλμός είναι κατάληξη. Από εκεί και μια άλλη λέξη, το όμμα. Δεν σας λέει κάτι, μα το μικρό όμμα λέγεται ομμάτιον και από εκεί πήραμε το μάτι! Για να ξανα- δούμε αυτό το οψ- και οπ- που λέγαμε. Σας θυμίζω, έχουν την έννοια του βλέπω.

Έχουμε και λέμε, η όψη, δηλαδή η εμφάνιση που βλέπουμε. Από εκεί η λόγια λέξη για την πετσέτα προσώπου, το προσόψιο. Μα και το πρόσωπο, δηλαδή αυτό που βλέπεις πρώτο πρώτο. Αυτό το -ωπό είναι μια κλασική κατάληξη που δηλώνει με τι μοιάζει η όψη, π.χ. κιτρινωπός, χαρωπός, αρρενωπός, αλλά και σκυθρωπός. Σκυθρωπός, όπως εγώ όταν σε ένα παγωτατζίδικο –μου μάθατε τη λέξη gelateria, τρομάρα σας–, σ’ ένα παγωτατζίδικο λοιπόν, έχει τελειώσει η γεύση φιστίκι.

Επίσης, η πρόσοψη, η φάτσα δηλαδή, αλλά και η κάτοψη, αφού είναι κάτω, σε ένα χαρτί. Η άποψη πάλι είναι το σημείο από το οποίο βλέπουμε κάτι, η γνώμη που σχηματίζουμε.

Συνεχίζοντας, έχουμε τον καθρέφτη που ήρθε με αντιμετά- θεση των συμφώνων της λέξης κάτοπτρον. Εκεί δηλαδή που βλέπουμε κάτω την αντανάκλασή μας. Ο επόπτης είναι αυτός που εφορά, που επιβλέπει δηλαδή, ο υπερόπτης αυτός που κοιτά από πάνω μας, υπέρ δηλαδή, λες και είμαστε μυρμη- γκάκια και δεν μας βλέπει.

Επίσης, ο αυτόπτης μάρτυρας βλέπει αυτός ο ίδιος τι έγινε. Όχι σπασμένο τηλέφωνο, μου είπε αυτός που του είπε εκείνη κ.ο.κ. Έχουμε το οπτικό πεδίο, δηλαδή το φάσμα της όρασης, όπως και την οπή, ναι, ναι, την τρύπα, μιας και μέσα από εκείνη βλέπουμε. Αλλά και τον Άργο Πανόπτη, τον μυθικό δράκο που έβλεπε τα πάντα με τα εκατό μάτια του.

Με την κατάληξη -ωπός ή -ωπας έχουμε και τον Κύκλωπα, με κυκλικό μάτι (τι άδικη που είναι η κοινωνία, ο Κύκλωπας ένα και ο Άργος Πανόπτης 100!). Έχουμε επίσης τον μύωπα και τον πρεσβύωπα, αλλά πιθανόν και τον άνθρωπο, από το ανήρ/άνδρας, αν και δεν συμφωνούν οι γλωσσολόγοι πώς το δ έγινε θ. Και ο ύποπτος είναι αυτός που κοιτάζει κάτω (υπό) τα φρύδια γιατί είναι καχύποπτος.

Τέλος, στο -ωπ- έχουμε το μέτωπο, αυτό που είναι πέρα από τα μάτια δηλαδή. Έχουμε και το ενώπιος ενωπίω, δηλαδή ο ένας να αντικρίζει τον άλλο, μέσα στο πρόσωπο του άλλου. Αυτό το ενωπίω είναι η δοτική του ενώπιος, κοινώς σημαίνει
«ο αντιμέτωπος στον αντιμέτωπο!»

Κλείνω τα του -ωπ- με το περιωπή. Π.χ. «Ε, δεν είναι και κάνας τραγουδιστής περιωπής, όλο αρπαχτές κάνει στην επαρχία». Περιωπή ήταν ένα ψηλό μέρος με ανοιχτή θέα ολόγυρα, περί δηλαδή, οπότε κάποιος είναι περιωπής όταν τον βλέπουν και τον υπολήπτονται πολλοί.

Κι εκεί που λέτε ότι τέλειωσε το ορώ, πάμε στον αόριστο.

Τι λέμε για να δηλώσουμε τι κάναμε χθες με τα μάτια μας; Έβλεψα; Οοόχι. Όρησα; Οοόχι. Λέμε είδα! Τρίτος τύπος λοιπόν. Ήλθον, είδον και απήλθον. Το είδον μάς δίνει χιλιάδες λέξεις που έχουν να κάνουν με την όραση.

Το είδος σήμαινε αρχικά την εξωτερική εμφάνιση που βλέπουμε, τη μορφή, το σχήμα, τον τύπο. Η λέξη είδος εμφανίζεται ως β΄ συνθετικό ενός πολύ μεγάλου αριθμού λέξεων της αρχαίας, μεσαιωνικής και νέας ελληνικής με τη μορφή -ειδής, όπως σφηνοειδής και τοξοειδής, μα και στο τέλειο επίθετο για να περιγράψεις την ομορφιά, το ευειδής. Τώρα λένε ο γκόμενος, παλιά έλεγαν ένας ευειδής νέος.

Από το είδος βγαίνει και το ειδύλλιο. Είδατε καμιά φορά που μια λέξη μοιάζει ακουστικά και εμφανισιακά με μια άλλη, αλλά λες: «Σιγά μην έχουν σχέση μεταξύ τους»! Μα τελικά έχουν. Το ειδύλλιο είναι το υποκοριστικό του είδος, ένα σύντομο περιγραφικό ποίημα, που σχετίζεται κυρίως με βουκολικά θέματα. Ένα είδος ποιήματος δηλαδή, μια υποκατηγορία.

Λίγα λόγια για τον συγγραφέα:

Ο Πάνος Δημάκης μεγάλωσε στο Άστρος Αρκαδίας και εδώ και πολλά χρόνια ζει στην Αθήνα, όπου σπούδασε Αγγλική Φιλολογία. Δούλεψε για 18 μήνες ως μεταφραστής στην Οργανωτική Επιτροπή των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 στην Αθήνα. Έχει μεταφράσει τα έργα του Νίκου Καζαντζάκη Ο καπετάν Μιχάλης και Ο ανήφορος στα αγγλικά, καθώς και αφηγήματα από τα αγγλικά και τα ιταλικά. Εμφανίζεται στην τηλεοπτική εκπομπή γνώσεων The Chase ως το Γεράκι. Επίσης, διδάσκει Business English και πραγματοποιεί ομιλίες σε στελέχη εταιρειών για τη γνώση, τη μνήμη και τη σύνδεση της εκπαίδευσης με τους στόχους μιας εταιρείας. Μιλάει 8 γλώσσες. Έχει γράψει το λεξικό Το βερβενιώτικο ιδίωμα, το αγγλικό ετυμολογικό λεξικό Etymolexicon και τα μυθιστορήματα Δεκαεπτά κλωστές, στο οποίο βασίστηκε η ομώνυμη τηλεοπτική σειρά, Το ποτάμι των χιλίων τυφλών και Ποσειδών.