Eδώ και χιλιάδες χρόνια οι Ελληνες διχάζονται - Οι εμφύλιοι στην Επανάσταση του 1821 και κατά τη σύσταση του νέου ελληνικού κράτους, οι εξεγέρσεις για το γλωσσικό και τα... καπέλα
Από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα, το σπέρμα του διχασμού δείχνει να είναι μόνιμα φωλιασμένο στη συνείδηση και τη συμπεριφορά των Ελλήνων. Ενα ιδιαίτερα βαρύ φορτίο που έχει πληρωθεί ακριβά σε διάφορες ιστορικές περιόδους, με ποταμούς αίματος, εθνικές ήττες και υποχωρήσεις, αλλά και, σε κάθε περίπτωση, αφήνοντας τραύματα, τα οποία ναι μεν επουλώνονται με τον καιρό, αλλά πάντα υφέρπουν...
Πέρα από απλουστευτικές και άστοχες προσεγγίσεις ότι η τάση του εμφύλιου διαχωρισμού αποτελεί «ίδιον της φυλής», είναι γεγονός ότι ιστορικά από τα αρχαία χρόνια έως τη σύγχρονη εποχή εμφανίζεται μια αδιατάρακτη παράδοση «εθνικών διχασμών», μεγαλύτερων ή μικρότερων, ανάλογα με το αντικείμενο της διαφοράς και τη συγκυρία.
Μπορεί η εικόνα τους να υποβαθμίζεται από την επίσημη ιστορική αφήγηση, καθώς τα δυσάρεστα γεγονότα πλαισιώνονται από τις μεγάλες στιγμές, τις ένδοξες νίκες ή ακόμη και τις, επίσης ένδοξες, ήττες σε περιόδους ενότητας και ομοψυχίας απέναντι σε έναν κοινό εχθρό, οι οποίες κυριαρχούν στη συλλογική μνήμη. Δεν παύουν όμως να υπάρχουν.
Τούτο βέβαια δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ζήτημα... χρωμοσωμάτων ή ιδιαίτερων πολιτισμικών χαρακτηριστικών, τα οποία περνούν από γενιά σε γενιά. Αρκεί να αναλογιστούμε τις έντονες εμφύλιες συγκρούσεις σε άλλες χώρες και άλλους λαούς. Δεν είναι μόνο ο Αμερικανικός Εμφύλιος, τα αποτυπώματα του οποίου φτάνουν μέχρι σήμερα.
Για παράδειγμα, ακόμη και η Ελβετία, που χρησιμοποιείται συχνά ως πρότυπο... ηρεμίας και ουδετερότητας, είχε εμφύλιες αντιπαραθέσεις, με τελευταία το 1847, όταν επτά καντόνια ήταν έτοιμα να αποσχιστούν, με την ομοσπονδιακή κυβέρνηση να στέλνει στρατό για να καταστείλει την ανταρσία.
Το σίγουρο είναι ότι στην Ελλάδα, την, κατά Σεφέρη, «χώρα των παράλληλων μονολόγων», η συγκρουσιακή παράδοση... τιμάται με κάθε αφορμή. Οχι μόνο τώρα, αλλά και πολύ παλαιότερα, όταν γίνονταν εξεγέρσεις ακόμη και για τα καπέλα!
Από την περίοδο μάλιστα που στη ζωή μας εισέβαλε το Διαδίκτυο, οι «μάχες» μεταφέρονται συχνά στα πληκτρολόγια και τις οθόνες των κινητών και των τάμπλετ, με τα social media να βρίθουν από τοξικότητα και ανταλλαγές πυρών ακόμη και για θέματα που σε άλλες εποχές μάλλον θα περνούσαν απαρατήρητα.
Ολο αυτό, σε συνδυασμό με την εκτεταμένη παραπληροφόρηση, καλλιεργεί ένα κλίμα διχασμού, με το φιτίλι να είναι πάντα έτοιμο να ανάψει. Μόνο τυχαίο δεν μπορεί να θεωρηθεί το ότι για μεγάλο μέρος των σύγχρονων κοινωνιών τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν τη μοναδική πηγή ενημέρωσης για πραγματικά ή και ψεύτικα γεγονότα. Ετσι και εδώ γίνονται συχνά «πληγή» παραπληροφόρησης, καθιστώντας τη σύγκρουση... εθνικό σπορ.
Πόσο λογικό είναι, για παράδειγμα, να καλλιεργείται ένα τέτοιο κλίμα γύρω από το θέμα του Αγνωστου Στρατιώτη, όχι για τη νομοθετική πρωτοβουλία της κυβέρνησης, που ασφαλώς είναι ανοιχτή σε κάθε κριτική, αλλά για την ανάγκη αποτελεσματικής προστασίας του κορυφαίου μνημείου πεσόντων της χώρας μας;
Άγνωστος στρατιώτης 2025
Και βέβαια, πόσο ανεκτό μπορεί να γίνεται εν έτει 2025 να πέφτουν νεκροί στην ελληνική περιφέρεια λόγω βεντέτας και ολόκληρες περιοχές να ζουν υπό το καθεστώς του τρόμου;
Από την αρχαιότητα...
Από την εποχή των αρχαίων χρόνων, όταν η Ελλάδα ήταν χωρισμένη σε πόλεις-κράτη, η Ιστορία είναι γεμάτη από εμφύλιους πολέμους. Σε εκείνη την περίοδο βέβαια απουσίαζε το στοιχείο της ενιαίας εθνικής συνείδησης, παρά την περίφημη φράση «το ελληνικόν εόν όμαιμόν τε και ομόγλωσσον και θεών ιδρύματα κοινά και θυσίαι ήθεά τε ομότροπα» (υπάρχει και το ελληνικό έθνος από το ίδιο αίμα και με την ίδια γλώσσα μ’ εμάς, με το οποίο έχουμε κοινά ιερά των θεών και κοινές θυσίες και ήθη κοινά»), που περιείχε η απάντηση των Αθηναίων προς τους συμμάχους τους τις παραμονές της Μάχης των Πλαταιών το 479 π.Χ., όπως τη μεταφέρει ο Ηρόδοτος.
Ανάμεσά τους, ο μεγαλύτερος της αρχαιότητας Πελοποννησιακός Πόλεμος μεταξύ της Αθηναϊκής Συμμαχίας (με επικεφαλής την Αθήνα) και της Πελοποννησιακής Συμμαχίας (με επικεφαλής τη Σπάρτη και την Κόρινθο), που διήρκεσε 27 χρόνια από το 431 π.Χ. έως το 404 π.Χ., οι Μεσσηνιακοί Πόλεμοι μεταξύ Σπαρτιατών και Μεσσηνίων, ο Ληλάντιος Πόλεμος μεταξύ Χαλκίδας και Ερέτριας για τη διεκδίκηση του Ληλάντιου πεδίου, της μεγαλύτερης πεδιάδας της Εύβοιας, οι τέσσερις Ιεροί Πόλεμοι για τον έλεγχο του Μαντείου των Δελφών, ο Σαμιακός Πόλεμος μεταξύ Αθήνας και Σάμου, ο Συμμαχικός Πόλεμος μεταξύ Αθήνας και Χίου, Ρόδου και Κω, οι οποίες αποσχίστηκαν από τη Β’ Αθηναϊκή Συμμαχία κ.ά.
Πελοποννησιακός πόλεμος 431-404 π.Χ.
...στην Επανάσταση του 1821
Γυρνώντας το ρολόι του χρόνου πολύ πιο μπροστά, εξαιρετικά δυσάρεστες εμφύλιες συγκρούσεις συναντάμε και κατά την Επανάσταση του 1821. Αυτές ξέσπασαν μάλιστα μεσούντος του απελευθερωτικού αγώνα από τον τουρκικό ζυγό.
«Τον πρώτο από τους εμφύλιους τον ξεχάσαμε μέσα στον ενθουσιασμό για τα κατορθώματα των ηρώων του 1821. Τον δεύτερο τον στριμώξαμε σε ένα και μόνο γεγονός, τη δολοφονία του Καποδίστρια. Ελάχιστα μάθαμε για τους αλληλοσκοτωμούς που εκείνος θέλησε να σταματήσει με τίμημα τη δική του ζωή», γράφει ο αείμνηστος καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Γιώργος Β. Δερτιλής.
Δολοφονία Καποδίστρια 1831
Στην πραγματικότητα, η πρώτη αιματηρή εμφύλια διαμάχη έγινε από το φθινόπωρο του 1823 μέχρι τον Ιούλιο του 1824, με αντιπάλους κυβερνητικούς (Κωλέττης) και αντικυβερνητικούς (Κολοκοτρώνης).
Αμέσως μετά ξεκίνησε η δεύτερη από τον Ιούλιο του 1824 μέχρι περίπου τα μέσα του 1825 μεταξύ των Πελοποννησίων από τη μια πλευρά και των Στερεοελλαδιτών και νησιωτών από την άλλη. Μέσα σε αυτή την περίοδο είχαμε την ντροπιαστική σύλληψη και φυλάκιση του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη τον Φεβρουάριο του 1825, αλλά και τη δολοφονία από ελληνικά χέρια του Οδυσσέα Ανδρούτσου τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς στην Ακρόπολη των Αθηνών, όπου ήταν φυλακισμένος με την κατηγορία της συνεργασίας με τους Τούρκους...
Στο διακεκαυμένο περιβάλλον της Επανάστασης, η ανάγκη συγκρότησης κεντρικής διοίκησης διαμόρφωσε τις συνθήκες της σύγκρουσης για την εξουσία και τα λάφυρα μεταξύ οπλαρχηγών και προυχόντων. Ετσι, ήδη από το καλοκαίρι του 1823 υπήρχαν στην επαναστατημένη Ελλάδα δύο κέντρα εξουσίας, μία κυβέρνηση στην Τρίπολη (και αργότερα στο Ναύπλιο), με πρωταγωνιστές τους Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη και Κανέλλο Δεληγιάννη, και μία στο Κρανίδι με κεντρικά πρόσωπα τους Γεώργιο Κουντουριώτη, Ιωάννη Κωλέττη, Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, Ανδρέα Ζαΐμη. Ο εμφύλιος δεν άργησε να ανάψει τον Νοέμβριο του 1823, για να κορυφωθεί την περίοδο Ιανουαρίου - Ιουνίου 1824, με την επικράτηση της κυβέρνησης του Κρανιδίου.
«...μήτε οι Τούρκοι»
Ο δεύτερος εμφύλιος πόλεμος αρχίζει τον Οκτώβριο - Νοέμβριο του 1824 και τελειώνει τον Μάιο του 1825, αποτελώντας μια πρωτοφανούς αγριότητας αδελφοκτόνο σύρραξη, με την επικρατούσα πλευρά να αντιμετωπίζει την Πελοπόννησο ως εχθρικό τόπο, παραδομένο στη βία, με δεκάδες δολοφονίες, λεηλασίες, βασανιστήρια και εμπρησμούς.
Είναι χαρακτηριστική η περιγραφή του Κασομούλη στα «Ενθυμήματά» του: «Εις όλα τα χωρία εβλέπαμεν τον τρόμον ζωγραφισμένον εις το πρόσωπον των πολιτών από τα βάρη όπου υπόφεραν [...] το κερδησμένον κόμμα ελύσσαζεν κατά των εναντίον».
Ακόμη, ο Δεληγιάννης έχει γράψει ότι οι βιαιοπραγίες που έγιναν κατά τον δεύτερο εμφύλιο «μήτε και αυτοί οι Τούρκοι έπραξαν»... Την ίδια ώρα, ο πραγματικός εχθρός επέλαυνε, κάτι που οδήγησε στην απελευθέρωση του Κολοκοτρώνη προκειμένου, ως αρχιστράτηγος, να διασώσει την Επανάσταση στο πεδίο της μάχης.
Οταν ο Ιωάννης Καποδίστριας έφτασε στο Ναύπλιο τον Ιανουάριο του 1828, η εικόνα της Ελλάδας ήταν τραγική. Η παρουσία του ως πρώτου κυβερνήτη της χώρας δικαιολογούσε, ωστόσο, μια αισιοδοξία για το μέλλον.
Ο απελευθερωτικός αγώνας θα τελείωνε τον Σεπτέμβριο του 1829 με τη Μάχη στην Πέτρα Βοιωτίας και τον Φεβρουάριο του 1830, με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου που υπογράφεται από τις Μεγάλες Δυνάμεις, δημιουργείται ανεξάρτητο ελληνικό κράτος.
Αυτοί που εξακολουθούσαν να κυριαρχούν, όμως, ήταν οι τοπικοί αρχηγοί και οι κοτζαμπάσηδες. Ετσι δεν άργησε να έρθει η Στάση των Μαυρομιχαλαίων στη Μάνη κατά του Καποδίστρια. Την επόμενη χρονιά οι Υδραίοι κατέλαβαν τον ναύσταθμο στον Πόρο και ο Μιαούλης πυρπόλησε ορισμένα πλοία του εθνικού στόλου.
Τον Σεπτέμβριο του 1831 συγκροτήθηκαν στασιαστικά κινήματα σε πολλές επαρχίες της Πελοποννήσου, με προπύργιο τη Μάνη, και το αποκορύφωμα ήταν η δολοφονία του Καποδίστρια στις 27 Σεπτεμβρίου από τους Κωνσταντίνο και Γεώργιο Μαυρομιχάλη στο Ναύπλιο, που έφερε την Ελλάδα, προτού ακόμη προλάβει να ανασάνει ελεύθερα, στα πρόθυρα της κατάρρευσης.
Τα Σκιαδικά
Μία από τις πλέον χαρακτηριστικές για το... εύφλεκτο της φυλής περιπτώσεις ήταν τα Σκιαδικά, που έλαβαν χώρα το 1859.
Ως αφετηρία θα μπορούσε να θεωρηθεί η θέση του τότε υπουργού Εξωτερικών Αλέξανδρου Ραγκαβή ότι οι Ελληνες και ιδιαίτερα οι πιο εύποροι θα πρέπει να προτιμούν τα ελληνικά προϊόντα προς ενίσχυση της εγχώριας παραγωγής.
Στην ίδια λογική, ο γιος του Κλέων Ραγκαβής παρακίνησε νέους της εποχής, κατά κύριο λόγο φοιτητές και μαθητές, να φορέσουν ψάθινα καπέλα από τη Σίφνο, που ονομάζονταν σκιάδια. Στις 10 Μαΐου του 1859 μια μεγάλη ομάδα νέων βγήκε βόλτα στο Πεδίον του Αρεως φορώντας αυτά τα καπέλα.
Την ίδια ώρα, όμως, οι εισαγωγείς των άλλων και... ακριβότερων καπέλων, τα οποία τότε ήταν απαραίτητο αξεσουάρ για άνδρες και γυναίκες, έστειλαν ως αντίδραση δικούς τους ανθρώπους που φορούσαν κουρελιασμένα σκιάδια προκειμένου να τα διακωμωδήσουν. Σε λίγα λεπτά άρχισαν οι πρώτες συμπλοκές που εξελίχθηκαν σε άγρια επεισόδια σε όλο το κέντρο της Αθήνας.
Η βίαιη παρέμβαση της Αστυνομίας όξυνε περαιτέρω τα πνεύματα οδηγώντας σε οδομαχίες στην περιοχή της Νεάπολης, δηλαδή μεταξύ Εξαρχείων και Κολωνακίου. Χρειάστηκε η συνδρομή και του Στρατού, που μαζί με τους χωροφύλακες κατάφεραν να διαλύσουν το πλήθος αργά το βράδυ. Την επομένη, όμως, έγινε μεγάλη συγκέντρωση στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου και πορεία, με τους διαδηλωτές να ζητούν την παραίτηση του διοικητή της Αστυνομίας, αλλά και συνάντηση με τον βασιλιά. Μετά την αρνητική απάντηση, το πλήθος συγκεντρώθηκε ξανά στο Πανεπιστήμιο με άγριες διαθέσεις.
Τελικά, σε έκτακτη συνεδρίαση του υπουργικού συμβουλίου αποφασίστηκε η παραίτηση του διοικητή της Αστυνομίας, ενώ ισχυρή στρατιωτική δύναμη επενέβη στον χώρο του Πανεπιστημίου. Ηταν τέτοια η ένταση ώστε για τις επόμενες ημέρες διατάχθηκε η διακοπή των μαθημάτων και απαγορεύτηκαν οι συγκεντρώσεις
Τα Ιουνιανά
Λίγα χρόνια αργότερα, τον Ιούνιο του 1863, εν μέσω έντονης πολιτικής αναταραχής μετά την εκδίωξη του Οθωνα, ξέσπασε μία ακόμη εμφύλια σύγκρουση μεταξύ δύο πρωτοεμφανιζόμενων πολιτικών δυνάμεων, των Πεδινών με αρχηγό τον Δημήτριο Βούλγαρη και των Ορεινών με αρχηγό τον ναύαρχο Κανάρη, ενώ το διακύβευμα ήταν, βέβαια, ποιος θα έχει το πάνω χέρι εν όψει της άφιξης του νέου βασιλιά.
Είχαν ονομαστεί έτσι είτε κατ’ αντιστοιχία των κομμάτων της Γαλλικής Επανάστασης είτε λόγω της θέσης τους στα έδρανα της Βουλής.
Ιουνιανά 1863
Οι Ορεινοί θεωρούνταν πιο μετριοπαθείς, ενώ οι Πεδινοί ήταν πιο συγκρουσιακοί απειλώντας συχνά ότι θα πάρουν τα όπλα. Και δεν έμειναν μόνο στις απειλές. Ηδη πριν από τον Ιούνιο τα κομματικά πάθη είχαν ανάψει σε τέτοιο σημείο ώστε μέλη των ίδιων οικογενειών να γίνονται εχθροί και στην πόρτα των σπιτιών να είναι γραμμένο το «Π» ή το «Ο», ανάλογα με τα πολιτικά φρονήματα των κατοίκων.
Σύμφωνα με ιστορικές καταγραφές, επικρατούσε τρομοκρατία τόσο στην Αθήνα όσο και στην επαρχία. Η πλευρά του Βούλγαρη, που χρεώνεται την έναρξη των εχθροπραξιών, είχε επιστρατεύσει μέχρι και λήσταρχους με τις συμμορία τους. Η αφορμή δόθηκε με την παραίτηση του Πεδινού υπουργού των Στρατιωτικών, Δημητρίου Νότη Μπότσαρη, και την εκλογή στη θέση του τού Ορεινού Πάνου Κορωναίου.
Οι ένοπλες ομάδες του Βούλγαρη μπήκαν στην Αθήνα, ενώ αστυνομικές και στρατιωτικές δυνάμεις που στάλθηκαν να τους αντιμετωπίσουν ενώθηκαν μαζί τους. Σε μια επίδειξη δύναμης, στρατοπέδευσαν στο Σύνταγμα, όπου συνέρρευσε και πλήθος κόσμου.
Αντίστοιχα, οι Ορεινοί του Κορωναίου, με ορμητήριο το Βαρβάκειο, που σήμερα είναι η Βαρβάκειος Αγορά, κατέλαβαν την Ακρόπολη, το Παλάτι και την Εθνική Τράπεζα.
Οι σκληρές μάχες κράτησαν τρεις ημέρες και είχαν εκατοντάδες θύματα, μεταξύ των οποίων και ο γιος του Κανάρη, με την Αθήνα να έχει παραδοθεί στον τρόμο και τις άγριες διαθέσεις των αντίπαλων πλευρών.
Τελικά, η αιματηρή εμφύλια σύρραξη έληξε ύστερα από αυστηρό τελεσίγραφο των Μεγάλων Δυνάμεων.
Ευαγγελικά, Ορεστειακά, Σανιδικά
Ενα άλλο φλέγον ζήτημα που χώρισε τους Ελληνες ήταν το γλωσσικό. Ηδη από το 1901 με τα λεγόμενα Ευαγγελικά, που αφορούσαν τη μετάφραση του Ευαγγελίου στη δημοτική, ξέσπασαν βίαιες συγκρούσεις.
Συγκεκριμένα, τον Σεπτέμβριο του 1901 η εφημερίδα «Ακρόπολις» του Βλάση Γαβριηλίδη δημοσίευσε σε συνέχειες τα Ευαγγέλια μεταφρασμένα στη δημοτική γλώσσα από τον Αλέξανδρο Πάλλη, προκαλώντας την αντίδραση φοιτητών και καθηγητών του Πανεπιστημίου Αθηνών, που επέμεναν στην αρχαΐζουσα.
Ευαγγελικά 1901
Πέραν των λεκτικών καταγγελιών, περίπου 500 από αυτούς εισέβαλαν στα γραφεία της εφημερίδας, επί της οδού Σταδίου, απειλώντας τους δημοσιογράφους ότι θα την πυρπολήσουν αν δεν διέκοπταν τη δημοσίευση. Ο τότε διευθυντής της Αστυνομίας κατέφτασε στο σημείο και χωρίς καμία συνεννόηση τους διαβεβαίωσε ότι η δημοσίευση θα διακοπεί. Κάτι που δεν συνέβη άμεσα.
Ετσι η αναταραχή συνεχίστηκε και όταν πια στις 20 Οκτωβρίου έπαψε η δημοσίευση η φλόγα είχε ήδη ανάψει, με τις αντιδράσεις -συνεπικουρούντος και μέρους του Τύπου της εποχής- να παίρνουν και πολιτικό χαρακτήρα. Στις 3 και 4 Νοεμβρίου έγιναν μεγάλες διαδηλώσεις, με ορισμένες ομάδες να επιχειρούν να εισέλθουν στη Βουλή και το κτίριο της Αρχιεπισκοπής.
Το γλωσσικό όμως εξακολούθησε να διχάζει. Ετσι, τον Νοέμβριο του 1903 νέα επεισόδια πυροδοτήθηκαν μετά την πρεμιέρα της τριλογίας «Ορέστεια» από το Βασιλικό Θέατρο, με το κείμενο να έχει αποδοθεί στη δημοτική. Βασικός υποκινητής των αντιδράσεων, που έμειναν στην Ιστορία ως Ορεστειακά, ήταν ο καθηγητής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Γεώργιος Μιστριώτης.
Οι ογκώδεις διαδηλώσεις και οι συμπλοκές οδήγησαν σε επέμβαση του Στρατού, που σε κάποια στιγμή άνοιξε πυρ κατά του πλήθους, με αποτέλεσμα να υπάρξουν δύο νεκροί και επτά τραυματίες.
Και τούτο καθώς τα δύο μεγάλα κόμματα, το Εθνικό Κόμμα και το Νεωτερικόν Κόμμα του Γεωργίου Θεοτόκη, αναδείχθηκαν ισόπαλα κερδίζοντας από 102 έδρες. Επί πέντε ημέρες, από τις 18 έως τις 23 Νοεμβρίου του 1902, το κέντρο της Αθήνας μετατράπηκε σε πεδίο μάχης, με τους Δηλιγιαννικούς να προβαίνουν σε βανδαλισμούς και πράξεις βίας, ενώ κατά τις συμπλοκές με οπαδούς του Νεωτερικού Κόμματος υπήρξαν πολλοί τραυματίες. Τα επεισόδια έμειναν στην Ιστορία ως Σανιδικά, καθώς το βασικό όπλο των διαδηλωτών ήταν οι σανίδες από νεοανεγειρόμενα κτίρια της οδού Σταδίου!
Ο Εθνικός Διχασμός
Κορυφαία θέση στην αρνητική πλευρά της ιστορικής διαδρομής της χώρας κατέχει βεβαίως ο Εθνικός Διχασμός, που ξεκίνησε το 1912 και κλιμακώθηκε μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, φτάνοντας έως και τη δικτατορία του Μεταξά το 1936.
Στο επίκεντρό του βρέθηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος, που πέραν της εκσυγχρονιστικής τομής τη διετία 1910-1912, με την επιμονή του η Ελλάδα να σταθεί στη... σωστή πλευρά της Ιστορίας, διασφάλισε ουσιαστικά τα διευρυμένα σύνορα της χώρας.
Ο Βενιζέλος αγαπήθηκε και μισήθηκε όσο ελάχιστοι πολιτικοί ηγέτες, υπέστη το ανάθεμα από την Εκκλησία, αλλά και διαδοχικές δολοφονικές απόπειρες. Τα γεγονότα που σημάδεψαν την πορεία του τόπου για δεκαετίες είχαν στον πυρήνα τους τη ρήξη του Βενιζέλου με τον βασιλιά Κωνσταντίνο Α’ σχετικά με την είσοδο ή μη της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εάν δηλαδή η χώρα θα τασσόταν στο πλευρό της Αντάντ (προοπτική που δικαιώθηκε απόλυτα) ή θα τηρούσε στάση «ευμενούς ουδετερότητας» απέναντί της και ουσιαστικά υπέρ της Γερμανίας και των ακολούθων της, όπως η Βουλγαρία.
Η παραίτηση του Βενιζέλου, η δημιουργία στη συνέχεια ξεχωριστού κράτους της Βόρειας Ελλάδας με πρωτεύουσα τη Θεσσαλονίκη και η εκδίωξη του Κωνσταντίνου από την Ελλάδα ήταν ο καμβάς που τροφοδότησε τη συγκρότηση δύο στρατοπέδων, των Βενιζελικών και των Βασιλικών ή Αντιβενιζελικών, οδηγώντας σε βαθύ ρήγμα στο πολιτικό πεδίο και την κοινωνία.
Οι σφοδρές εμφύλιες συγκρούσεις και οι μεγάλες εθνικές καταστροφές περιλαμβάνονταν στις συνέπειες αυτού του διχασμού που κράτησε δεκαετίες.
Η μεγάλη πληγή του Εμφυλίου
Ο Εμφύλιος που ξεκίνησε προτού καν προλάβει η χώρα να αποτινάξει τις στάχτες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου θεωρείται ο τραγικότερος και πλέον αιματηρός, σφραγίζοντας την πορεία του τόπου.
Οι διώξεις των αριστερών την περίοδο της μεταξικής δικτατορίας, τις οποίες διαδέχτηκε η στράτευση στη μεγαλειώδη Εθνική Αντίσταση κατά των κατοχικών δυνάμεων, αλλά στη συνέχεια και τα βαρύτατα ιστορικά λάθη της ηγεσίας του ΚΚΕ, σε συνδυασμό με το ευρύτερο γεωπολιτικό παιχνίδι των Μεγάλων Δυνάμεων, προετοίμασαν το έδαφος.
Η απόφαση της κυβέρνησης εθνικής ενότητας, μετά την Απελευθέρωση, για αφοπλισμό μόνο του ΕΛΑΣ έφερε το μοιραίο συλλαλητήριο στο κέντρο της Αθήνας στις 3 Δεκεμβρίου του 1944, όπου οι συγκεντρωμένοι δέχτηκαν πυρά, με συνέπεια περίπου 30 άνθρωποι να πέσουν νεκροί.
Ηταν το έναυσμα για να ξεκινήσουν οι μάχες σε ολόκληρη την Αθήνα ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και τις κυβερνητικές δυνάμεις, που υποστηρίζονταν από τον βρετανικό στρατό. Τα Δεκεμβριανά διήρκεσαν έναν μήνα, καταλήγοντας σε ήττα του ΕΑΜ και αποχώρηση των δυνάμεών του από την Αθήνα.
Δεκεμβριανά 1944
Η Συμφωνία της Βάρκιζας τον Φεβρουάριο του 1945 έμεινε στα χαρτιά και παρά τις προβλέψεις της ξεκίνησε ένα νέο κύμα διώξεων που έφερε την πόλωση, ενώ στις εκλογές του 1946 σημειώθηκε η επίθεση ένοπλων τμημάτων του ΚΚΕ σε αστυνομικές δυνάμεις στο Λιτόχωρο Πιερίας, γεγονός που θεωρείται η έναρξη του Εμφυλίου.
Εμφύλιος πόλεμος 1945-1949
Οι διάφορες φάσεις αυτής της καταστροφικής αντιπαράθεσης μεταξύ του Δημοκρατικού Στρατού και των Εθνικών Ενόπλων Δυνάμεων, που διέθεταν την υποστήριξη της Αγγλίας και των ΗΠΑ, κράτησαν μέχρι το 1949, αφήνοντας πίσω τους περισσότερους από 50.000 νεκρούς, περίπου 80.000 πολιτικούς πρόσφυγες που κατέφυγαν στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και ένα τεράστιο ρήγμα στην ελληνική κοινωνία.
Ακόμη και μετά τον Εμφύλιο, όμως, δεν τέθηκε, όσο δύσκολο κι αν ήταν, μια γραμμή τέλους της σύγκρουσης στην κατεύθυνση κοινής πορείας, αλλά μια... άνω τελεία. Οι ηττημένοι του Εμφυλίου, που ωστόσο είχαν αποτελέσει και τον κύριο κορμό της Αντίστασης, διώχθηκαν χωρίς ταυτόχρονα να επέλθει η αναγκαία κάθαρση με την τιμωρία όσων συνεργάστηκαν με τον κατακτητή. Η πληγή παρέμεινε ανοιχτή έως τη Μεταπολίτευση και τις αρχές του ’80.
Η καυτή δεκαετία του ‘60
Μέσα σε αυτό το κλίμα η χώρα φτάνει στην καυτή δεκαετία του ’60, όπου για μία ακόμη φορά ο ελληνικός λαός βρέθηκε ουσιαστικά σε δύο στρατόπεδα. Με αφετηρία την έντονα αμφισβητούμενη εκλογική νίκη της ΕΡΕ το 1961 ξεκίνησε ένας γύρος μαζικών κινητοποιήσεων, με διαδηλώσεις δεκάδων χιλιάδων πολιτών και ορόσημο τη δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη από παρακρατικούς μηχανισμούς στη Θεσσαλονίκη το 1963.
Δεκαετία του ’60
Η έντονη εμπλοκή των Ανακτόρων στην πολιτική ζωή, η παραίτηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή και η φυγή του στο Παρίσι, αλλά και η αμφισβήτηση-υπονόμευση της κυβέρνησης της Ενώσεως Κέντρου, υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου, με τα γεγονότα της Αποστασίας και την «απάντηση» του Ανένδοτου έριξαν νερό στον μύλο του νέου διχασμού. Τον Ιούλιο του 1965 η Ελλάδα εισήλθε στον αστερισμό της μεγαλύτερης πολιτικής και θεσμικής κρίσης μετά τον Εμφύλιο.
Τα Ιουλιανά σημαδεύτηκαν από πρωτοφανείς σε όγκο και μαχητικότητα διαδηλώσεις, αλλά και αιματηρές συγκρούσεις με αρκετά θύματα, όπως ο φοιτητής Σωτήρης Πέτρουλας.
Η επτάχρονη «νύχτα» της δικτατορίας έθεσε από το 1967 τέρμα σε αυτή την περίοδο, με την κατάλυση των δημοκρατικών θεσμών, τις μαζικές πολιτικές διώξεις και τελικά τον εθνικό ακρωτηριασμό με την τραγωδία της Κύπρου. Και σε αυτή την περίπτωση, όμως, θα μπορούσε να διακρίνει κανείς την αγωνιστική αντίδραση ενός περιορισμένου μέρους της κοινωνίας, με πρωτοπόρο τη νεολαία, απέναντι στη μάλλον απαθή «σιωπηρή πλειοψηφία».
Ο νέος κύκλος
Από τη Μεταπολίτευση του 1974, που, ουσιαστικά, ολοκληρώθηκε με την πολιτική αλλαγή του 1981, ξεκίνησε ένας νέος κύκλος για την Ελλάδα, ο οποίος, παρά τις σφοδρές πολιτικές και ιδεολογικές αντιπαραθέσεις, κινήθηκε στο πλαίσιο της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Χωρίς να λείπουν οι στιγμές που δοκιμάστηκαν τα όρια, ενίοτε με αιματηρά επεισόδια, αλλά και περιόδους παρακμής όπως αυτή των μνημονίων και των Αγανακτισμένων.
Αγανακτισμένοι 2011
Η τάση των διαχωριστικών γραμμών με αφορμή σημαντικά ή μη γεγονότα επανέρχεται συχνά. Ετσι, αν δεχτούμε αυτό που ο Καζαντζάκης συνόψισε στη φράση «η Ελλάδα επιζεί ακόμα, επιζεί, νομίζω, μέσα από διαδοχικά θαύματα», δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι και τα θαύματα κάποτε τελειώνουν...