Η εμβληματική μετά-όπερα του Τζων Κέιτζ «Europeras 1&2» στην Εθνική Λυρική Σκηνή

Με αφορμή τον εορτασμό των 80 χρόνων από την ίδρυση της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, η Εναλλακτική Σκηνή παρουσιάζει την ημέρα της επετείου, στις 5 Μαρτίου 2020, την εμβληματική μετα-όπερα Europeras 1 & 2 του πάπα της αβανγκάρντ Τζων Κέιτζ για πρώτη φορά στην Ελλάδα.
Πρόκειται για ένα καταιγιστικό παιχνίδι μνήμης, ένα καλειδοσκοπικό οπερατικό κολάζ από 105 άριες, 5 ντουέτα, 1.942 μουσικά αποσπάσματα από 64 όπερες, 14 τραγουδιστές, 12 βοηθούς σκηνής, 26 μουσικούς, 127 κοστούμια, 72 εικόνες αρχείου, 121 σκηνικά αντικείμενα, 101 αποσπάσματα ηχογραφήσεων, 112 σκηνές. Η διάρκεια του θεάματος ανέρχεται στα 135 λεπτά.
Το έργο Europeras 1 & 2, που συνυπογράφουν η σκηνοθέτρια και χορογράφος Ζωή Χατζηαντωνίου και ο εικαστικός Πέτρος Τουλούδης, θα παρουσιαστεί στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος για τρεις παραστάσεις, στις 5, 6 και 7 Μαρτίου 2020.
Η παράσταση υλοποιείται με τη στήριξη της δωρεάς του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) προς την Εναλλακτική Σκηνή.

«Για διακόσια χρόνια οι Ευρωπαίοι μάς έστελναν τις όπερές τους. Τώρα τους τις στέλνω πίσω.»
Τζων Κέιτζ

Γραμμένο την περίοδο 1985-1987, μετά από παραγγελία της Όπερας της Φρανκφούρτης με την επισήμανση να γραφτεί μια όπερα που θα αναιρεί την παράδοσης της όπερας ως είδους, το έργο συνιστά μια δοξαστική όσο και βιτριολική ματιά στο ρεπερτόριο της όπερας του 18ου και 19ου αιώνα. Στην παράσταση της Εναλλακτικής Σκηνής της ΕΛΣ τα υλικά που χρησιμοποιεί αποσπασματικά και με τυχαία σειρά ο συνθέτης ανασύρονται από το ιστορικό απόθεμα των ογδόντα χρόνων λειτουργίας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής: ιστορικά κοστούμια, σκηνικά αντικείμενα, πρόσωπα, ήχοι, βίντεο και ένα πλούσιο αρχειακό υλικό φωτογραφιών παρουσιάζονται για πρώτη φορά σε οπερατικό έργο ενός συνθέτη.

Ειδικά για την παρουσίαση του Europeras 1 & 2 θα γίνει χρήση ολόκληρης της πλατείας της Εναλλακτικής Σκηνής, από την οποία θα έχουν αφαιρεθεί οι θέσεις των θεατών. Οι θεατές θα έχουν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν την παράσταση από τους δύο εξώστες της Εναλλακτικής Σκηνής. Καθ’ όλη τη διάρκεια της παράστασης, οι θεατές θα μπορούν να κινούνται ελεύθερα στους εξώστες, περιμετρικά της σκηνής και να παρακολουθούν τη δράση από διαφορετικές γωνιές, βιώνοντας έτσι μια σπάνια οπερατική εμπειρία. Ο καθένας θα δει τη δική του εκδοχή των Europeras 1 & 2 ή Your Operas, όπως ονόμασε την όπερά του ο Τζων Κέιτζ.

Στην παράσταση της Εναλλακτικής Σκηνής τη μουσική διδασκαλία της Αθηναϊκής Συμφωνικής Ορχήστρα Νέων (ΑΣΟΝ) και των «Νέων της Όπερας» έχει αναλάβει ο αρχιμουσικός Μιχάλης Παπαπέτρου. Η επιλογή ιστορικών φωτογραφιών και ηχογραφήσεων από το αρχείο της ΕΛΣ είναι του Γιάννη Σβώλου, το video mapping του Παντελή Μάκκα, η ανάπτυξη λογισμικού και επιμέλεια ηλεκτροακουστικού ήχου του Γιώργου Μιζήθρα και οι φωτισμοί της Ελίζας Αλεξανδροπούλου.

Καθώς για τις ανάγκες της εγκατάστασης θα έχουν αφαιρεθεί οι θέσεις των θεατών από την πλατεία της Εναλλακτικής, οι θεατές θα μπορούν να παρακολουθούν το θέαμα μόνο από τα θεωρεία της Εναλλακτικής Σκηνής. Η λογική του θεάματος επιτρέπει την εναλλαγή και την ελεύθερη μετακίνηση των θεατών κατά τη διάρκεια του έργου. Ο μέγιστος αριθμός θεατών δεν μπορεί να ξεπεράσει τους 250. Η είσοδος είναι ελεύθερη με δελτία προτεραιότητας, τα οποία θα διανέμονται από τα ταμεία της ΕΛΣ μία ώρα πριν την έναρξη της παράστασης, καθώς και κατά τη διάρκειά της, εφόσον υπάρχουν διαθέσιμες θέσεις.

Λίγα λόγια για το Europeras 1 & 2
Το Europeras 1 & 2 παίρνει το όνομά του από τις λέξεις «Europe» και «Opera», υποδηλώνοντας το περιεχόμενό του και ηχώντας σαν «Your Opera» – μια νύξη στις λαϊκές τάσεις του. Οι αριθμοί 1 και 2 του τίτλου παραπέμπουν σε δύο άνισα μέρη – το ένα διάρκειας 90 λεπτών και το άλλο 45.
Το Europeras 1 & 2 είναι, όπως όλα τα έργα του Κέιτζ από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 και εξής, φτιαγμένο αποκλειστικά μέσω αλεατορικών διαδικασιών. Οι αλεατορικές διαδικασίες που χρησιμοποιούνται, ωστόσο, είναι ανεπανάληπτα σύνθετες ακόμα και για τον ίδιο τον Κέιτζ, λόγω της χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών για τη λειτουργία του «IC», ενός αυτόνομου λογισμικού προγράμματος ειδικά σχεδιασμένο για να προσομοιάζει στη μαντεία του κινεζικού βιβλίου των χρησμών I Τσινγκ.

Το μουσικό «περιεχόμενο» του έργου είναι η παρουσίαση ενός συνόλου από άριες και ντουέτα που ακούγονται ταυτόχρονα με μουσικά αποσπάσματα αποκομμένα από 64 ευρωπαϊκές όπερες του παρελθόντος, από τον Γκλουκ μέχρι τον Πουτσίνι.
Η ομάδα των λυρικών καλλιτεχνών είναι, για τα οπερατικά δεδομένα, κάπως μικρή: 19 τραγουδιστές, 12 χορευτές/αθλητές και μια 24μελής ορχήστρα, χωρίς το συνηθισμένο συγκρότημα εγχόρδων, αλλά με την ασυνήθιστη προσθήκη του τμήματος κρουστών της «Truckera», μιας live ηχογράφησης από 101 διαστρωματωμένα αποσπάσματα από ευρωπαϊκές όπερες.
Τα εξωμουσικά στοιχεία, κι αυτά επιλεγμένα μέσω αλεατορικών διαδικασιών, είναι αυτά που συνήθως συνδέονται με το είδος της όπερας: περίτεχνοι φωτισμοί, κοστούμια και αξεσουάρ, ποικίλες και γεμάτες ζωντάνια σκηνικές δράσεις, χορευτικά ιντερλούδια, καθώς κι ένα ευφάνταστο εναλλασσόμενο σκηνικό.

Σημείωμα της σκηνοθέτριας Ζωής Χατζηαντωνίου

Μια αμερικάνικη όπερα σε δύο πράξεις φτιαγμένη από άριες και μουσικά κομμάτια αποσπασμένα από το σύνολο των ευρωπαϊκών λυρικών έργων του 18ου και 19ου αιώνα μέσω της χρήσης ειδικά σχεδιασμένων υπολογιστικών προγραμμάτων που μιμούνται τη λειτουργία του κινέζικου βιβλίου των χρησμών Ι Τσινγκ.
Ο Κέιτζ, αφού μελέτησε το corpus της ευρωπαϊκής παράδοσης, ανέλυσε την όπερα στα συστατικά της, τα αναδόμησε, την αποδέσμευσε από την υποχρέωση της εξιστόρησης και έστησε ένα καταιγιστικό παιχνίδι που προκαλεί τις αισθήσεις της όρασης και της ακοής. Τίποτα δεν μπορεί να προετοιμάσει τον θεατή της όπερας γι’ αυτό που πρόκειται να συμβεί στα 135 λεπτά που διαρκούν συνολικά τα δύο μέρη του έργου. Παίζει με τα όριά μας όπως παίζει με τα όρια του οπερατικού είδους. Φέρνει τους ερμηνευτές και τους θεατές της όπερας, που διψάνε για το οικείο και το γνώριμο, ενώπιον ανοίκειων καταστάσεων και νέων ερεθισμάτων.
Oι Europeras 1 & 2 είναι ένα συγκινητικό hommage στην ευρωπαϊκή όπερα και ταυτόχρονα ένα τολμηρό οπερατικό μπουρλέσκ. Τίποτα απ’ ό,τι συμβαίνει στη σκηνή δεν συσχετίζεται με κάτι άλλο. Όλα τα στοιχεία που συνιστούν το είδος «όπερα» (τραγούδι, μουσική, σκηνικό ντεκόρ, κοστούμι, φως, λιμπρέτο) λειτουργούν ανεξάρτητα. Βρισκόμαστε δηλαδή στον αντίποδα του «συνολικού έργου τέχνης» του Βάγκνερ, έχοντας να διαχειριστούμε τα ίδια ακριβώς υλικά. Όλα τα όρια διευρύνονται. Τίθενται ζητήματα αρμονίας, αισθητικής, κανόνων. Η αποσπασματικότητα, η διάσπαση, ο πολιτισμικός πλουραλισμός, η πολυπλοκότητα, η πολλαπλή διεργασία πρόσληψης και σύνθεσης συνιστούν το νέο μοντέλο ζωής. Αυτό ακριβώς είναι και το μοντέλο των Europeras 1 & 2. Ένα οπερατικό multitasking happening, μια οπερατική διακήρυξη ανεξαρτησίας από τις καθιερωμένες δομές και τον κανόνα.
Δεν υπάρχει μαέστρος. Δεν υπάρχει ένας οδηγός. Δεν υπάρχει κανένα σύνολο ανθρώπων που να το διέπει η καθιερωμένη ιεραρχία της όπερας όπως την ξέρουμε. Ένα ηλεκτρονικό ρολόι μοιρασμένο σε μόνιτορ αντικαθιστά τον μαέστρο και οδηγεί τις άριες και τις δράσεις των ερμηνευτών. Καθώς δεν τίθεται θέμα πλοκής, δεν υπάρχει ιεραρχία ούτε σε ό,τι συμβαίνει επί σκηνής. Πρόκειται για ένα αναρχικό σύστημα ανεξάρτητων σκηνικών δραστηριοτήτων από το οποίο προκύπτει ένα τοπίο εναλλασσόμενων ισοδύναμων κέντρων. Οι Europeras 1 & 2, μέσω της φόρμας και όχι του περιεχομένου, μέσω της μεθόδου «σύνθεσής» τους, που βασίζεται αποκλειστικά σε τυχαίες διαδικασίες, θέτουν ζητήματα αμφισβήτησης της ατομικής βούλησης και επιλογής, της αιτιοκρατίας, του ίδιου του ιδεολογικού πυρήνα του Διαφωτισμού. Ο Κέιτζ ψάχνει ένα νέο είδος Διαφωτισμού, αυτόν που θα προκύψει από τις επιστημονικές εξελίξεις του 20ού αιώνα όπως ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός προέκυψε από τις επιστημονικές εξελίξεις της Αναγέννησης και του 17ου αιώνα. Εμπνέεται από τις επιστημονικές θεωρίες του 20ού αιώνα, την κβαντομηχανική, τη θεωρία της σχετικότητας, τη θεωρία των πιθανοτήτων. Για τις ανάγκες της παράστασης χρησιμοποιήθηκαν ανάλογα software με αυτά που ανέπτυξε ο συνεργάτης του Κέιτζ Άντριου Κάλβερ [Andrew Calver] για την πρώτη παράσταση στην Όπερα της Φρανκφούρτης το 1987, προκειμένου οποιαδήποτε προσθήκη ή αντικατάσταση υλικού να γίνει μέσω τυχαίων διαδικασιών.
Τα αρχεία της ΕΛΣ λειτουργούν ως database για την εκ νέου διαμόρφωση του ηχητικού και σκηνικού τοπίου της παράστασης. Οι λίστες των σκηνικών αντικειμένων από όλες τις προηγούμενες παραγωγές της ΕΛΣ, τα ιστορικά κοστούμια του βεστιαρίου, το φωτογραφικό και ηχογραφημένο υλικό και το ρεπερτόριο της ΕΛΣ είναι τα συστατικά των Εuroperas 1 & 2 σε αυτήν την εκδοχή. Μια ρετροσπεκτίβα, ένα καλειδοσκόπιο παλαιών υλικών, σε νέα δομή και φόρμα. Η ελληνική λυρική σκηνή στην –και σε σχέση με την– ευρωπαϊκή λυρική παράδοση.
Αυτό που δημιουργείται είναι ένα είδος οπερατικού μουσείου ή εργοταξίου, ένας κήπος φαινομενικά αταίριαστων θραυσμάτων, χωρίς αφήγηση. Τα μυθικά πρόσωπα των έργων λες και ξέφυγαν από τον αφηρημένο κόσμο όπου ανήκουν, περνούν για λίγο από ένα ανοίκειο τοπίο, κάνουν παράξενα πράγματα, είναι ντυμένα με παράταιρα κοστούμια, κανείς δεν τα συνοδεύει, παρ’ όλα αυτά τραγουδούν. Όλα αποδομούνται και αναδομούνται στις Europeras 1 & 2, ωστόσο οι άριες παραμένουν ανέγγιχτες. Το τραγούδι παραμένει το βασικό συστατικό και της όπερας του Κέιτζ.
Κι αν η σκηνή είναι ένας χώρος συνεχόμενων αλλαγών και ανεξάρτητων κινήσεων, τότε και ο χώρος των θεατών μπορεί να απελευθερωθεί από τον κανονισμό, από την προκαθορισμένη θέση κι από την ακινησία. Οι θεατές της παράστασης κινούνται ελεύθερα και απρόσκοπτα στον χώρο που τους αναλογεί, περιμετρικά της σκηνής στους δύο εξώστες της Εναλλακτικής Σκηνής. Οι πιθανότητες και τα σημεία θέασης και ακρόασης πολλαπλασιάζονται, οι θεατές γίνονται και αυτοί φορείς δραστηριότητας, ο καθένας θα δει τη δική του εκδοχή των Europeras ή Your Operas, όπως ονόμασε την όπερά του ο Κέιτζ προκειμένου να στείλει πίσω σε μία όπερα όλες τις όπερες που επί δύο αιώνες οι Ευρωπαίοι έστελναν στην Αμερική. Η δημιουργία των Europeras 1 & 2 ήταν παραγγελία της Όπερας της Φρανκφούρτης, με την επισήμανση να γραφτεί μια όπερα που θα αναιρεί την παράδοση της όπερας ως είδους.
Οι Europeras 1 & 2 που παρουσιάζονται στην Εναλλακτική Σκηνή αποτελούνται από 105 άριες, 5 ντουέτα, 1.942 μουσικά αποσπάσματα από 64 όπερες, 14 τραγουδιστές, 12 βοηθούς σκηνής, 26 μουσικούς, 127 κοστούμια, 72 εικόνες, 121 σκηνικά αντικείμενα, 101 αποσπάσματα ηχογραφήσεων, 112 σκηνές, και διαρκούν 135 λεπτά.
Μετά την πρώτη πρόβα με ορχήστρα, όλο το σύνολο των τραγουδιστών και των ήχων που περιλαμβάνονται στην παρτιτούρα του Κέιτζ, έκανα την εξής σκέψη: Μπορεί όλο αυτό να γίνεται για να μπορέσουμε να ακούσουμε μια νέα σιωπή, τη σιωπή μετά από αυτό.

Σημείωμα για την εικαστική επιμέλεια χώρου, σκηνικών και ιστορικών κοστουμιών της ΕΛΣ του Πέτρου Τουλούδη

Με αφορμή την επέτειο των ογδόντα χρόνων από την ίδρυση της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, παρουσιάζονται για πρώτη φορά σε οπερατικό έργο συνθέτη επιλογές από ένα πλούσιο αρχειακό υλικό φωτογραφιών, σκηνικών αντικειμένων και ιστορικών κοστουμιών από όλη την πορεία της ΕΛΣ.
Η χρήση του ισόγειου χώρου της σκηνής της Εναλλακτικής από άκρη σε άκρη, με παρασκηνιακούς χώρους τους περιμετρικά της σκηνής χώρους κάτω από τους εξώστες και η χρήση των εξωστών για το όρθιο κοινό να παρακολουθεί την παράσταση από εκεί, προσκαλεί τον θεατή σε μια περιπατητική πρόσληψη του έργου από διαφορετικές γωνίες θέασης σε αντίθεση με την κλασική μετωπική εκδοχή του.
Ακολουθώντας την οδηγία του συνθέτη να δημιουργηθεί ένα αποκεντρωμένο σύστημα θέασης παραπλήσιο σε μια εμπειρία τσίρκου, η μουσική, το ιστορικό φωτογραφικό υλικό των προβολών, τα κομμάτια σκηνικών και σκηνικών αντικειμένων από παλιότερες παραστάσεις, τα ιστορικά κοστούμια, τα φώτα παροτρύνουν τους εμπλεκόμενους συντελεστές και το κοινό μέσω ανοιχτών διεργασιών να εστιάσουν ο καθένας με έναν μοναδικό τρόπο σε ένα δικό τους κέντρο με μόνο σταθερό άξονα τον χρόνο.
Το εγχείρημα των Europeras 1 & 2 του Τζων Κέιτζ για την Εναλλακτική Σκηνή αποτέλεσε μια μεγάλη πρόκληση, από πολλές απόψεις, για το εικαστικό αφήγημα της παράστασης. Η βασική πρόκληση ήταν να χρησιμοποιηθεί ο χώρος της Εναλλακτικής Σκηνής με τέτοιο τρόπο ώστε να δεχθεί μια παραγωγή που «παραδοσιακά» προορίζεται για μεγαλύτερες οπερατικές σκηνές. Παρ’ όλα αυτά, η αρχιτεκτονική της συγκεκριμένης αίθουσας με τον τρόπο που επιλέχθηκε να χρησιμοποιηθεί ήταν και το αρχικό εικαστικό μέλημα, για να αναδειχθεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο αυτό το μοναδικό αρχειακό υλικό μέσα από τη συγκυρία του έργου του Κέιτζ.
Είχα την ευκαιρία να έρθω σε επαφή με το ιστορικό αρχείο των κοστουμιών της ΕΛΣ που χρησιμοποιούνται στις Europeras. Δημιουργίες καλλιτεχνών, ζωγράφων, σκηνογράφων και ενδυματολόγων όπως του Γιάννη Τσαρούχη, του Τζόρτζιο ντε Κίρικο, του Αντώνη Φωκά, της Λαλούλας Χρυσικοπούλου, του Αλέκου Φασιανού κ.ά. Επίσης αρκετά από αυτά τα μοναδικά κομμάτια ήταν ατεκμηρίωτα. Η διαδικασία της ανασκαφής ήταν εξαιρετικά αποκαλυπτική από πολλές απόψεις και ιδιαίτερα συγκινητική για την ιστορία των υλικών και της χειροποίητης φαντασίας των ανθρώπων της τέχνης της όπερας στην Ελλάδα.

Συντελεστές
Σκηνοθεσία: Ζωή Χατζηαντωνίου
Εικαστική επιμέλεια χώρου, σκηνικών και ιστορικών κοστουμιών της ΕΛΣ: Πέτρος Τουλούδης
Μουσική διεύθυνση: Μιχάλης Παπαπέτρου
Video mapping: Παντελής Μάκκας
Επιλογή ιστορικών φωτογραφιών και ηχογραφήσεων από το αρχείο της ΕΛΣ: Γιάννης Σβώλος
Ανάπτυξη λογισμικού και επιμέλεια ηλεκτροακουστικού ήχου: Γιώργος Μιζήθρας
Φωτισμοί: Ελίζα Αλεξανδροπούλου


Με τη συνεργασία των «Νέων της Όπερας». Συμμετέχουν (με αλφαβητική σειρά): Μαρία Γουγούση, Βασίλειος Γκουνέλας, Κωνσταντίνος Ζαμπούνης, Δροσιέλλα Καλούδη, Ανδρέας Καραούλης, Μαξίμ Κλονόφσκι, Λιάνα Κοκόση, Ζωή Λιάπη, Κατερίνα Μήρτσιου, Κατερίνα Μποτώνη, Γιώργος Παπαδημητρίου, Ιουλία Σπανού, Παρασκευή Συκιώτη, Μαρίνος Ταρνανάς

Βοηθοί σκηνής: Πάνος Αργυρόπουλος, Δάφνη Δούλη, Αλεξάνδρα Δρανδάκη, Γιάννης Εγγλέζος, Δροσιέλλα Καλούδη, Δημήτρης Καραμάνος, Ζωή Λιάπη, Γρηγορία Μεθενίτη, Ελένη Μπότη, Άντα Πουράνη, Στέλλα Τριπολιτάκη, Δημήτρης Χαραλαμπόπουλος


Συμμετέχει η Αθηναϊκή Συμφωνική Ορχήστρα Νέων (ΑΣΟΝ)