Η σημασία της πολιτιστικής πρωτεύουσας ως ευρωπαϊκού θεσμού: Το στοίχημα της Ελευσίνας

Στα πλαίσια του ανοιχτού ευρωπαϊκού θεσμού της πολιτιστικής πρωτεύουσας ως κατεξοχήν σημείου συνάντησης διαφορετικών τάσεων και κατευθύνσεων πάντα μέσω του πολιτισμού, από τότε που πρωτοσυστήθηκε μέχρι σήμερα, η Ελευσίνα αναμένεται να μετασχηματιστεί στο κατεξοχήν συμβολικό μέρος της γιορτής συμπυκνώνοντας διαφορετικά στοιχεία και κατευθύνσεις.

“Έχει μυθολογία, δραματουργία, αρχαιολογία, ιστορία, μετακίνηση πληθυσμών, εσωτερική ξενιτιά, υποτίμηση του περιβάλλοντος, βιομηχανική ανάπτυξη, ανεργία, αποβιομηχανοποίηση, κίνημα εργατικό, Καζαντζίδη, Αισχύλο, γυναίκα σε ιδιαίτερη θέση για την κοινωνία της πόλης» όπως τόνισε χαρακτηριστικά και ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα Μιχαήλ Μαρμαρινός.

Αυτό το μέρος ταύτισης του αρχέγονου με το νέο- ένας τόπος όπου θα λάβουν χώρα τα σύγχρονα, πλέον, μυστήρια- είναι άλλωστε το ίδιο το στοίχημα του θεσμού της Πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης που ξεκίνησε και θεμελιώθηκε ως σημείο συνάντησης διαφορετικών πολιτισμών, κατευθύνσεων και ιδεών και πλέον έχει αναχθεί στη βιτρίνα του διαφορετικού και της ελευθερίας της ίδιας της Ευρώπης.

Όλα τα ιδανικά που είχε αναδείξει η Αρχαιότητα δένοντας ιδανικά την ποίηση με το μοίρασμα, το κάλλος με την πολιτική αρετή-αρχές που μετενσαρκώθηκαν σε ένα καίριο αίτημα στα σύγχρονα χρόνια της Ευρώπης των ανοιχτών συνόρων- αποτέλεσαν ξανά το διακύβευμα για όλους τους ετερόκλητες πολίτες της διευρυμένης ευρωπαικής ηπείρου, οι οποίοι βλέπουν τα δικά τους λευκά αστέρια να δεσπόζουν στην μπλε σημαία: πολίτες από διαφορετικές χώρες και πόλεις που ανταλάσσουν ιδέες και συγκινήσεις, από τους εναλλακτικούς κατοίκους του Βερολίνου έως τους εξοικειωμένους με τα νέα θεατρικά ρεύματα κατοίκους της Βαρσοβίας, τους ευρηματικούς νέους της Ριέκα της Κροατίας-αλλά και του Γκάλγουει που θα είναι η επόμενη πολιτιστική πρωτεύουσα μαζί με την Ελευσίνα.

Ειδικά οι Ιρλανδοί σίγουρα θα έχουν ακόμα στο νου το εντυπωσιακό παράδειγμα της Γλασκώβης που όχι μόνο άλλαξε τα δεδομένα ως πολιτιστική πρωτεύουσα αλλά έγινε η πόλη που μαζί με την ολική μεταμόρφωση ανέπτυξε δραστηριότητες που ούτε η χώρα ούτε η πόλη μπορούσαν προηγουμένως να ασκήσουν-ειδικά στο θέατρο και κατέστη έτσι κέντρο συμφιλίωσης.

Αλλά ποιος ξεχνάει το δικό μας παράδειγμα της πολιτιστικής πρωτεύουσας της Θεσσαλονίκης; Πώς αλλιώς θα μπορούσαμε να δούμε εν έτει 1997, και μέσα σε έναν χρόνο από Μπομπ Γκέλντοφ και Αγνή Μπάλτσα, από Μπαρίσκινοφ έως Ιαν Χολ μαζί στον “Βασιλιά Ληρ” αλλά και την πολύγλωσση “Τρικυμία” του Σαίξπηρ και τις πολυσυζητημένες Βάκχες του Λάνγκοφ με τον αείμνηστο Μηνά Χατζησάββα, ένα πρωτόγνωρο τότε πολυπολιτισμικό μείγμα; Κανείς δεν ξεχνάει το κλάμα και τη συγκίνηση με το άκουσμα των στίχων “Όταν οι δρόμοι δεν έχουν όνομα” στην παραλία της Θεσσαλονίκης από τους U2 στην πιο πετυχημένη συναυλία που έχει γίνει ποτέ το ίδιο πολιτιστικό έτος.

Ενδεχομένως οι βιομηχανικοί χώροι στην παραλία της Θεσσαλονίκης, όπου πλέον στεγάζονται οι διάφορες δραστηριότητες του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης μαζί με το Μουσείο Φωτογραφίας -εκεί όπου έχουμε δει μερικές από τις πιο ωραίες ταινίες της ζωής μας και από όπου έχουμε χαζέψει ανεκτίμητα ηλιοβασιλέματα- να μην υπήρχαν, αν δεν είχε υπάρξει η πολιτιστική πρωτεύουσα που μας έβγαλε από ένα αυτοαναφορικό μέχρι και κάπως εγκλωβιστικό πολιτιστικό τοπίο.

Άλλωστε ο ίδιος ο θεσμός της Ευρωπαικής πρωτεύουσας συνιστά έμπνευση μιας Ελληνίδας-της Μελίνας Μερκούρη η οποία θεώρησε ότι αυτός θα είναι ο τρόπος για να μπορέσουν οι πολίτες να βγουν από τα εθνικά τους σύνορα και να “πλησιάσουν” ο ένας τον άλλο αφήνοντας πίσω τις εθνοκεντρικές τους ταυτότητες συνειδητοποιώντας ότι συνιστούν μέρος ενός μεγάλου, ανεξάντλητου ευρωπαικού μορφώματος που έχει ως πρωταγωνιστές τους ίδιους.

Για την την Ευρωπαική Ένωση ο πολιτισμός είναι αναγκαιότητα, τρόπος ζωής και έκφρασης, συστατικό στοιχείο της ίδιας της ταυτότητας του Ευρωπαίου πολίτη, κάτι που έχει φροντίσει να διακηρύξει εξ αρχής στο καταστατικό της. Ειδικά το 1985 όταν θεσπίστηκε ο θεσμός της πολιτιστικής πρωτεύουσας, η ανάδειξη των διαφορετικών πολιτισμών μέσω μιας πόλης, που θα αποτελούσε το σημείο συνάντησης, φαινόταν να ενσαρκώνει αυτές τις αρχές και να καταργεί νοερά τα σύνορα σε εποχές που ούτε τα ταξίδια ήταν εξίσου εύκολα, ούτε υπήρχε η κοινωνία της πληροφορίας, ούτε επίσης ο ψηφιακός κόσμος που φέρνει κοντά τους πολίτες έξω από τα σύνορα είχε ακόμα καθιερωθεί-σε αντίθεση με σήμερα που ο θεσμός της “Δημιουργικής Ευρώπης”, ο οποίος χρηματοδοτεί τη σύγχρονη έκφραση του ψηφιακού πολιτισμού δείχνει να καλύπτει πολλά αδιέξοδα για τους ανθρώπους του πολιτισμού τον καιρό της πανδημίας φέρνοντας τους πολίτες μαζί.

Στους δύσκολους αυτούς καιρούς της πανδημίας θα ήταν αδύνατο για τους ανθρώπους του πολιτισμού να είχαν σταθεί, αν δεν είχε υπάρξει η έκτακτη, μεγάλη ενίσχυση από την Ευρωπαική Ένωση ύστερα από τις πρωτοβουλίες που πήραν από κοινού οι επίτροποι και οι ευρωβουλευτές επιτροπής και παιδείας του Ευρωπαικού Κοινοβουλίου σημειώνοντας, χαρακτηριστικά πως “η ζημιά στον τομέα του πολιτισμού και των τεχνών (ειδικά για μικρές επιχειρήσεις και ελεύθερους επαγγελματίες) σημαίνει πολλά περισσότερα από μια απλή απώλεια θέσεων εργασίας.

Η Ευρώπη δε μπορεί να επιτρέψει να εξαφανιστούν όσα της δίνουν το χαρακτήρα της, ειδικά την πλούσια, ζωντανή και παραγωγική πολιτισμική και δημιουργική της φλέβα». Ως εκ τούτου, η ΕΕ ανέλαβε να δράσει γρήγορα για να στηρίξει άμεσα όλους όσοι δείχνουν να επηρεάζονται αποφασίζοντας, ύστερα από την πίεση του Ευρωπαικού Κοινοβουλίου, να διαμορφώσει ένα μεγάλο σχέδιο διάσωσης.

Σημαντικό, στο σημείο αυτό, ρόλο διαδραμάτισε ο ενισχυμένος πλέον ρόλος του ευρωπαικού κοινοβουλίου σε θέματα λήψης αποφάσεων και χρηματοδότησης: είναι εξάλλου οι ευρωβουλευτές που πίεσαν τους επιτρόπους για την ανάκαμψη και τη μεταρρύθμιση της παιδείας, της ψηφιακής πρόσβασης, του αθλητισμού, του προγράμματος «Ευρωπαϊκές Πρωτεύουσες Πολιτισμού», του ευρωπαϊκού κινηματογράφου και της οπτικοακουστικής παραγωγής, καθώς και των πολιτισμικών πρωτοβουλιών μειονοτήτων και ευπαθών ομάδων.

Γι αυτό και οι συλλογικές πρωτοβουλίες που λαμβάνονται στο ευρωπαικό πλαίσιο δεν είναι μονοσήμαντες: όπως, εκ των υστέρων, αποδεικνύεται πολύ σημαντική τελικά η πρωτοβουλία μιας Ελληνίδας, της Μελίνας, μέσω της πολιτιστικής πρωτεύουσας να έρθουν πολίτες κοντά και να τους εμφυσήσει την κοινή πίστη στο μετασχηματισμό μιας ανοιχτής κοινότητας μέσα από το θέατρο, τα εικαστικά. Και δικαιώθηκε.

Όπως έλεγε χαρακτηριστικά τότε ο Σπύρος Μερκούρης, ο οποίος συντόνιζε τις διαδικασίες για την υλοποίηση του πολυδιάστατου αυτού πλάνου: “Όταν η χώρα μας πρότεινε στους Υπουργούς Πολιτισμού της Ενωμένης Ευρώπης το γεγονός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας, το έκανε με την πεποίθηση ότι η αναζήτηση μιας νέας πολιτιστικής ταυτότητας, θα αποτελούσε μια πραγματική συνεισφορά, που θα συνέβαλε στην ενίσχυση, τόσο του μεμονωμένου πολίτη, όσο και των λαών της Ευρώπης. Επίσης, ήταν βέβαιο πως μέσω των προσπαθειών για την επίτευξη μιας καλύτερης ποιότητας ζωής, το γεγονός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας θα εξαπλωνόταν σε πόλεις ευρωπαικών χωρών έξω από την Κοινότητα και σύμφωνα με τις αρχές της Δημοκρατίας-της πολυφωνίας και των κανόνων δικαίου”.

Κάτι αντίστοιχο υποστήριξε πρόσφατα στο ευρωκοινοβούλιο ο Αλέξης Γεωργούλης: “ο πολιτισμός είναι το μυστικό μιας συνταγής που μπορεί να κάνει την ολοκλήρωση της ΕΕ πραγματικότητα και ανθρώπινη. Ιδιαίτερα χαρακτηριστική είναι η φράση που αποδίδεται στον αρχιτέκτονα της ευρωπαϊκής ενοποιησης, Ζαν Μονέ “Αν έπρεπε να ασχοληθώ ξανά με την ενοποίηση της Ευρώπης, θα άρχιζα από τον πολιτισμό”.

Εξ αρχής όμως οι σαρωτικές αλλαγές που λάμβαναν χώρα στην Ευρώπη, σαράντα χρόνια πριν, οπότε η Ελλάδα γιόρταζε την έναρξη της δικής της ευρωπαικής πορείας, βοήθησαν ώστε να ενισχυθεί το όραμα του πολιτισμού ως οχήματος για την πρόοδο.

Η τότε επέκταση των κρατών μελών από 12 σε 15 μαζί και η κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ έδωσαν νέα πνοή στον υπό διαμόρφωση θεσμό: αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι το Βερολίνο ετοίμαζε επί σειρά ετών την πρόταση του για την πολιτιστική πρωτεύουσα, προτού ακόμα πέσει το τείχος, μετατρέποντας έτσι το Δυτικό Βερολίνο στον τόπο του δημοκρατικού μετασχηματισμού και μαθαίνοντας στα υπόλοιπα μέλη της κοινότητας ότι το θέατρο του Μπρεχτ μπορούσε να γίνει κάτι καινούργιο,μια πηγή αίματος και δημιουργίας που θα σάρωνε τον τρόπο που βλέπουμε πλέον θέατρο στην Ευρώπη-βλέπε για παράδειγμα τις παραστάσεις της Σάουμπινε.

Επιπλέον, μέσα από τον θεσμό της πολιτιστικής πρωτεύουσας, το ευρωπαικό οικοδόμημα που μέχρι τότε έμοιαζε άτεγκτο και αρκετά γραφειοκρατικό έγινε κάτι οικείο και άμεσο για τον πολίτη, ο οποίος άρχισε να αντιλαμβάνεται ότι η Ευρώπη δεν είναι ένας ασαφής τόπος αλλά το δικό του φιλόξενο σπίτι-ο τρόπος που μοιράζεται τη συγκίνηση και που δημιουργεί. Αυτή την πεποίθηση παραδόξως ασπάστηκαν ταυτόχρονα οι αρχηγοί κρατών και οι τότε Υπουργοί Πολιτισμού συμφωνώντας ήδη από τη σύνοδο κορυφής του 1982 ότι η κοινωνική δράση στον τομέα του πολιτισμού θα πρέπει να σεβαστεί τη διαφορετικότητα, τις ετερόκλητες ταυτότητες της περιφέρειας αναδεικνύοντας ταυτόχρονα την κοινή πολιτιστική κληρονομιά.

Μέχρι το 2014 οι ευρωπαικές πόλεις πολιτισμού ορίζονταν σε διακυβερνητική βάση καθώς τα κράτη μέλη επέλεγαν τις ιδανικές πόλεις για να φιλοξενήσουν το γεγονός ενώ η ευρωπαική επιτροπή παραχωρούσε την αναγκαία επιδότηση στην επιλεγμένη πόλη. Από το 2005 τη σειρά της έγκρισης έχουν αναλάβει οι θεσμοί και η απόδειξη της βαρύτητας που δίνεται στην ευρωπαική πολιτιστική πρωτεύουσα είναι ο άκρως μελετημένος φάκελλος που υποχρεούται πια να έχει συγκροτήσει κάθε πόλη-και όχι απλώς μια γενική πρόταση υποψηφιότητας που επέβαλε παλαιότερα.

Γι αυτό και το γεγονός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ελευσίνας το 2023 δεν είναι απλώς σημαντικό αλλά αναμένεται να δώσει μια νέα πνοή σε ένα ισοπεδωμένο πολιτιστικά από τον κορονοιό τοπίο: είναι σαφής έτσι η αναλογία ανάμεσα στη Γλασκώβη το 1990 που η μεταμόρφωσή της σε πολιτιστική πρωτεύουσα την έκανε, όπως είχε χαρακτηριστικά γραφεί, “να αναστηθεί από τις στάχτες” και τη σημερινή της πόλης της Ελευσίνας που καλείται να βγει από ένα τραυματισμένο λόγω κορονοιου πολιτιστικά τοπίο. Μεγάλη έμφαση στη σημασία ενός τέτοιου μέρους που ενώνει το ευρωπαικό οικοδόμημα με τον μυστηριακό κόσμο της αρχαίας Ελευσίνας, της τεράστιας συμβολικής σημασίας της για τον πολιτισμό στην Αρχαιότητας ως σημείου κατάληξης της Ιεράς Οδού-αλλά και της σύγχρονης μεταλλαγής της σε κατεξοχήν τόπο εργατικού μόχθου και κάματου, δίνουν και οι υπεύθυνοι της διοργάνωσης.

Ο σκηνοθέτης Μιχαήλ Μαρμαρινός έχοντας επίγνωση αυτής της διαδρομής έθεσε ήδη τις αρχές για την υλοποίηση αυτού του πολύμορφου σχεδίου μέσω του οργανισμού 2023 ELEVSIS που έχει τη δική του σημαίνουσα βαρύτητα: «Η αλλαγή είναι βασισμένη σε ένα κυρίαρχο είδος γραφής: το λατινικό U αντικαθίσταται από το αρχαίο λατινικό V –το ανεστραμμένο ελληνικό Λ– υπενθυμίζοντας τη συνύπαρξη του Άνω και του Κάτω Κόσμου, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ελευσινιακής μυθολογίας.

Εξαλείφοντας, επίσης, κάθε πιθανή δυσκολία και σύγχυση στην προφορά, η επιλογή του V δημιουργεί μία παγκόσμια και αδιαμφισβήτητη πλέον ηχητική ταυτότητα της Ελευσίνας, ενισχύοντας και τον διεθνή της χαρακτήρα, έναν από τους κύριους στόχους της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης. Άλλωστε το V, που ήταν κύρια γραφή σχεδόν μέχρι τον 14ο αιώνα, πριν εμφανιστεί το U, χρησιμοποιείτο όχι σπάνια και στη θέση του Υ, σε αρχαίες αλλά και σύγχρονες επιγραφές. Τέλος, η επιλογή να τεθεί η χρονολογία πριν από την ονομασία, έρχεται να τονίσει την κρισιμότητα του γεγονότος. Μέσα από τον προσδιορισμό του πότε μέσα στην ιστορία, επιχειρείται μια προσπάθεια να εντυπωθεί ιστορικά ο χρόνος: 2023 ELEVSIS».

Η Ελευσίνα αποτελεί την τέταρτη κατά σειρά Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, που φιλοξενείται στην Ελλάδα, και θα μοιραστεί τον τίτλο με το Βέσπρεμ (Ουγγαρία) και την Τιμισοάρα (Ρουμανία). Λίγα μόλις χιλιόμετρα δυτικά της Αθήνας,στην άκρη ενός κόλπου που κάποτε αποτελούσε το πιο όμορφο σημείο με τα εμβληματικά ηλιοβασιλέματα είναι ο τόπος που ενέπνεε τελετουργικά ύψιστους τραγικούς ποιητές όπως τον Αισχύλο και από τον 19ο αιώνα μετατράπηκε σε κραταιό παραγωγικό κέντρο ολόκληρης της χώρας.

Πρόκειται για ένα πολύπτυχο κέντρο, επιρροών που διαφυλάσσει μέσα από αυτό το παράξενο παλίμψηστο ένα διαχρονικό μυστήριο, αντίστοιχο με αυτό που καλύπτει το ηπειρωτικό σώμα της Ευρώπης. «Για την Ελλάδα το 2023 θα είναι η χρονιά της Ελευσίνας. Η πόλη των ακραίων αντιθέσεων, του πανάρχαιου πολιτισμού και των βιομηχανικών κτιρίων, εύφορη πεδιάδα, πόλη της Δήμητρας, με σοβαρά περιβαλλοντικά προβλήματα, ένα λιμάνι που έγινε υποδοχέας αποβλήτων και νεκροταφείο πλοίων και που σήμερα προσπαθεί να αποκαταστήσει την εικόνα του” είπε χαρακτηριστικά στη συνέντευξη τύπου ο Μιχαήλ Μαρμαρινός δίνοντας το στίγμα των αντιθέσεων που καλούν να βρουν το δημιουργικό αντιστάθμισμά τους. 

“Μια πόλη της παραγωγής, της εσωτερικής μετανάστευσης και των εργατικών κινημάτων. Με υπέροχους ανθρώπους που με κάθε ιστορία και κάθε διήγησή τους μας οδηγούν να ανακαλύψουμε μια νέα πτυχή, ένα καινούριο, πολλές φορές σκληρό, αλλά γοητευτικό παραμύθι”.

Ένα παραμύθι που συνδέεται με μια σκληρή πολλές φορές πραγματικότητα, όπως συμβαίνει σε κάθε αντίστοιχη πόλη της Ευρώπης που τρέφει παρόμοιες αγωνίες και προβλήματα αλλά που έχει λόγο να ελπίζει και να διεκδικεί. Ας μην ξεχνάμε ότι η πολιτιστική πρωτεύουσα τυγχάνει πλέον ως θεσμός μιας γενναίας επιχορήγησης και μιας πεποίθησης ότι μπορεί να αποτελεί το σημείο αλλαγών σε πολλαπλά επίπεδα. Άλλωστε αυτό είναι που μπορεί να κάνει από οτιδήποτε άλλο η τέχνη και γι αυτό παραμένει στην καρδιά του ευρωπαικού οικοδομήματος: να συνταράσσει, να μεταμορφώνει, να ανοίγει δρόμους, να παρηγορεί, να δίνει ελπίδα-και αυτό είναι που έχουμε ανάγκη όσο οτιδήποτε άλλο μετά την πανδημία.