Γρηγόρης Φιλ. Κωσταράς

Καλούμαστε νά τόν διαχειρισθούμε καί νά τόν άξιοποιήσουμε. Τό νά μην κρατάμε στά χέρια μας τό παιδί, εναν άμύθητο θησαυρό, τόν όποιο και μπορούμε, 'ίσως μας τό συγχωρέσουν κάποτε- τό νά μην προσπαθούμε ποτέ! Τοϋ παιδιού ή ψυχή προσφέρεται όπως ό πηλός στά χέρια τοϋ άγγειο- πλάστη, όπως τό πλαστικό κερί στά χέρια των γονέων, τοϋ παιδαγωγού καί τοϋ περιβάλλοντος του. Στήν παιδική ηλικία ή ψυχή κρύβει μέσα της πολυσήμαντα πνευματικά σπέρματα, καλλιεργήσιμα καί άκρως διαμορφίόσιμα.

Θεοφόρο είναι τό έδαφος των παιδικών ψυχών, τις όποιες γεωργοϋν βαθειά (α) οί μυστικές φωνές πού τό παιδί άκούει μέσα του- (β) ή φύση· (γ) ή διαγωγή τών άνθρώπων καί (δ) ή άπό τήν εκπαίδευση άποκτηθείσα παιδεία (:η πρός Άρετήν εκ παίδων όδήγησις»).' 'Επίσης, κλίμα χαράς καί άγάπης, φροντίδα στοργής καί ή ανείπωτη ησυχία τών ώρών τοϋ πράου δειλινού είναι μερικά άπό εκείνα πού δυναμώνουν τήν πνοή της έσωτερικής τοϋ παιδιού ζωής καί αποτελούν εναν άλλο, πολύτιμο Δάσκαλο του, ώστε νά γίνει αυτό μία ψυχή ψυχές όλη γεμάτη! Ευλογημένη ή ώρα, όπου νοιώθει κανείς τήν άρρητη άγιο- σύνη τών παιδιών, όπου άκούει τήν άγνή φα)νή τού πνεύματος τους καί όπου κατανοεί ότι τά παιδιά ξενοδοχοϋν στό πνεύμα τους όχι τό Βασίλειο της Γης καί της εγκόσμιας ζιοής, άλλά τήν ΙΙολιτεία τών Ουρανών, τήν ΙΙατρίδα, «όθεν παρήλθομεν»,2 τήν Πόλιν τήν μένουσαν καί μέλλουσαν, «ην έπιζητοϋμεν».·'

2. Σφρίγος αυγής

Τό παιδί ώς άνθροοπος είναι -γιά νά θυμηθώ τόν Ροντέν- ένας ναός, πού βαδίζει- μία αγία Άθωότης (sancta siniplicitas) ή κατά τόν τρόπο τοϋ Σοπενχάουερ: «Ή παιδική ηλικία είναι ό καιρός της αθωότητας καί της ευτυχίας, ό παράδεισος της ζωής, ή απολεσθείσα Εδέμ, πρός τήν όποια στρέφομε πάλι νοσταλγικό τό βλέμμα μας σε ολόκληρη την πορεία της ζωής πού μας απομένει».4 Τόν ασίγαστο νόστο τοΰ ανθρώπου, τόν πόθο τοΰ γυρισμοΰ στην παιδική Ιθάκη του ή σύγχρονη ψυχολογική έπιστήμη τόν αποδίδει στό «παιδί», πού κρύβει μέσα του ό άνθρωπος καθ' όλη τή διάρκεια τοΰ βίου του. Τό παιδί μέσα μας δεν πεθαίνει ποτέ! "Η μήπως είναι καί ή πηγή των άγαθών εμπνεύσεων, των εύφρόσυνων ώρών καί των καλών πράξεων τοΰ αναπτυσσόμενου ανθρώπου; Έξ αύτοΰ ισως καί ό βαθύς αναστεναγμός τοΰ μεγάλου άγγλου ποιητή Λόρδου Μπάυρον (:Βύρωνα ελληνιστί):

«Χρόνια χρυσά, πού νάταν παιδί κανείς νά ξαναγίνει»! Χρυσά, πράγματι, είναι τά χρόνια πού τό παιδί ζεΐ στόν κήπο της Ευδαιμονίας, έτοιμο ψυχικά καί πρόθυμο πνευματικά γιά εγκάρδιες συναντήσεις, γιά αθώους τρυφερούς δεσμούς, γιά ειλικρινείς φιλίες, γιά εναν κόσμο μακαρισμέ- νον, όμορφο κόσμο χαράς, ξεγνοιασιάς καί καλοσύνης! Ή ζωή τοΰ παίδιοϋ εχει σφρίγος αύγής διάγει, κάθε ημέρα, μιά πρωτόπλαστη ημέρα- ή ψυχή του καταλάμπεται από ενα γλυκύτατο καί γαληνευτικό, χρυσοειδές έωθινό φως βιοτεύει ειρηνικά μές στίς άγκάλες τοΰ Ούρανοϋ, όπου θά ήθελε νά παραμείνει γιά πάντα. Μεγαλώνοντας μάλιστα αισθάνεται εναν άνειρήνευτο πόθο επιστροφής. Είναι ό μεταφυσικός πόνος επανόδου στήν άληθινή πατρίδα μας. πόνος άποκλειστικά άνθρο5πινος.
Μέ πόση, τώρα, σοφή απλότητα, λιτή ομορφιά καί συμβολική ενάργεια εκφράζει ό ποιητής Γεώργιος Δροσίνης την λυτρωτική ανθρώπινη λαχτάρα γιά την ποθεινή πατρίδα προτρέποντας:

'Ό,τι εχεις μέσα σου παιδιάτικο σά θυσαυρό νά τό φυλάξεις. Τους λογισμούς σου, τους πόθους σου άλλαξε, μά αυτό ποτέ νά μήν αλλάξεις. Κι ότανχλωμοφυλλιάσει ή όψη σου, καί στά μαλλιά σου πέσουν χιόνια, μόνο δ,τι φύλαξες παιδιάτικο θά μείνει απείραχτο άπ τά χρόνια.
Ό Γεώργιος Δροσίνης βλέπει καί αποκαλύπτει μιά θεϊκή μυστική δύναμη στό παιδί, πού μας καλεί νά τήν προσέχουμε, έφ>' ο σον την κατέχομε διά βίου, ώς ίερό φυλαχτό· είναι μιά δύναμη πού υψώνει τό παιδί στήν σφαίρα της αγιότητας καί της άθανασίας.

3. Τό παιδί: «σημείον» όμόγνωμο τοΰ ΙΙροσωκρατικοΰ καί τοΰ Χριστιανικού λόγου

Τό παιδί είναι ή ουσιαστικοποίηση τοΰ λόγου πού φωτίζει, τής ειρήνης πού οικοδομεί, της αρμονίας που εξαγνίζει, της αγαθότητας που εκπέμπει εγερτήριο των συνειδήσεων φως, της επάρκειας που γεννάει τό δραμα ενός απλούστερου κόσμου καί απαντάει καίρια στό αίνιγμα της ζωής· ή γιά νά δανεισθώ παραλλαγμένη τή θαυμάσια έκφραση τοΰ ΙΙέρσυ Σέλλεϋ: «'Όσο υπάρχουν παιδιά, θά έπισκέπτεται τόν άνθρωπο ό Θεός»!

Άλλωστε ή μεγάλη εντολή, ή θεία, πρός τους ανθρώπους είναι: «πραγματικά σας λέγω ότι, αν δεν αλλάξετε χόν τρόπο που σκέπτεσθε καί δέν γίνετε σάν τά παιδιά, δεν θά εισέλθετε στη Βασιλεία τών ουρανών: «άμήν λέγω ύμΐν, εάν μή στραφήτε καί γένησθε ως τά παιδία, ού μή εισέλθητε εις τήν Βασιλείαν τών ουρανών».5 Καί επειδή οί άνθρωποι δύσκολα μαθαίνουν καί δυσκολώτερα κατανοούν, 0 λόγος τοΰ Χριστού γίνεται προστακτικός: «αφετε τά παιδία καί μή κωλύετε αυτά έλθεϊν πρός με- τών γαρ τοιούτων εστίν ή βασιλεία τών ουρανών».6

Ό,τι ώστόσο, μεγαλοπρεπώς πρέπει νά προβληματίζει, είναι τό γεγονός ότι οί έμποδίζοντες τά παιδιά εισέπραξαν τήν οργή καί τήν αγανάκτηση τοΰ Κυρίου (:μεταξύ μας: μήπως ό Χριστός απευθυνόταν στους τρόπους της σημερινής εκπαίδευσης καί παιδείας;): «Ίδών δέ ό Ιησούς ήγανάκτησε καί είπεν αύτοΐς- αφετε τά παιδία ερχεσθαι πρός με, καί μή κωλύετε αυτά" τών γάρ τοιούτων εστίν ή βασιλεία τοϋ Θεον».7 Ή βασιλεία τού Θεού είναι στά παιδιά καί τά παιδιά είναι στη βασιλεία τού Θεού, αφού δέν έχουν γνωρίσει τήν «πτο)ση» ούτε τήν εκ τού παραδείσου εξωσιν, δέν ζούν δηλαδή ακόμη στήν πόλη της εγκόσμιας άθλιότητας τών βασάνων, της φροντίδας καί τού πόνου.
Είναι, τώρα, εκπληκτικά εντυπωσιακό ότι πεντακόσια χρόνια προ Χριστού ό προΣωκρατικός φιλόσοφος Ηράκλειτος (535-475) σέ ενα από τά 129 αποσπάσματα καί είδικώτερα στό 52 απόσπασμα τού συγγράμματος του «Περί φύσιος» (:περί φύσεως) γράφει:

«...ΙΙαιδός ή βασιλήιη...». Ή βασιλεία ανήκει στό παιδί, χρησμοδοτεί ό Έφέσιος στοχαστής, τού οποίου τό πλήρες κείμενο τού 52 άποσπάσματος εχει ώς έξης:
Αιών παις έστι, παίζιον, πεσσεύων παιδός ή βασιλήιη: (Ό χρόνος είναι παιδί, πού παίζει, πού ρίχνει πεσσούς (:ζάρια)- τού παιδιού ή βασιλεία).

Ό λόγος αυτός τού Ηρακλείτου παραπέμπει κατ' ευθείαν στό κήρυγμα τών ιερών Ευαγγελίων καί καθιστά τό παιδί φωτεινό συμβολικό «σημεΐον μέγα» ομοφωνίας ανάμεσα στόν προ Σωκρατικό φιλοσοφικό στοχασμό καί τή χριστιανική διδασκαλία. Γιά λόγους βέβαια επιστημονικής δεοντολογίας πρέπει νά υπογραμμισθεί έδώ ότι τόνοι ερμηνευτικής απόπειρας καί σοφίας άπό τόν καιρό τού Πλάτωνος εως τίς ημέρες μας έχουν ριφθεί στά πόδια τών άποσπα- σμάτων τού Ηρακλείου. Διότι ό λόγος του είναι δύσκολος, άδιαπέραστος, άφοριστικός καί προφητικός, δέν λέγει, άλλά σημαίνει! ΉχεΙ ώς χρησμός· είναι λόγος πυκνός, δυσερμήνευτος καί ρωμαλέος. Γι' αυτό ή αρχαιότητα τόν χαρακτήρισε «σκοτεινόν» καί «αίνικτήν». Όμως, κατά γενικήν όμολογίαν, είναι λόγος διαχρονικά έπίκαιρος, ισχυρός καί άκατάργητος: «ού παρελεύσεται»!*

Άν, τώρα, ήθελε κάποιος νά «κολυμβήσει» βαθύτερα στά Ήρακλειτικά ύδατα, θά έβλεπε καθαρότερα τό παιδί ώς την άρχέτυπη εικόνα του έλληνικοϋ πνεύματος, όπως τό υπέδειξαν οί ιερείς των Α'ιγυπτίων οτόν Πλάτωνα, όταν εκείνος επισκέφθηκε τή χώρα τους: Σεις οί
«Έλληνες αεί παίδες έστέ, γέρων δέ Έλλην ουκ εστίν»!!9

Ή άναγνώριση αυτή εκ μέρους τοϋ σοφοϋ Ιερατείου των Αιγυπτίων αποτελεί τόν κάλλιστο ΰμνο πρός τήν αγέραστη νεότητα του έλληνικοϋ πνεύματος, άλλά καί πρός τήν λευκή, όπως τό χιόνι, ψυχή τοϋ παιδιού, τήν αγία του αγνότητα καί αθωότητα καί τήν χωρίς άγχος ζωή του: τή ζωή του πλέοντος όνείρου!

4. Οι τρεις μεταμορφώσεις τοϋ πνεύματος

Γεφυρώνοντας τό φιλοσοφικό παρελθόν με τό παρόν, μέ ενα γιγάντιο άλμα επάνω από τό ποτάμι τοϋ χρόνου, ό Νίτσε θά συνεχίσει τοϋ Ηρακλείτου τίς αντιλήψεις γιά τό παιδί' ετσι τοϋ άφιερίόνει λεπτές καί ευγενικές σκέψεις βα- θειές, διαποτισμένες από ενα οξύ συναίσθημα ειλικρινούς αγάπης καί κρα- ταιας νοσταλγίας. Ό Νίτσε κατανοεί, όσο έλάχιστοι, τήν οντολογική ποιότητα καί διαφορετικότητα της όνειροσπαρμένης νιότης καί δοξολογεί τήν παιδική μακαριότητα, αναγνωρίζοντας έπίσης πόσο δύσκολο είναι νά εισέλθει, ακόμη καί ό πλέον διεισδυτικός ερευνητής, στοϋ παιδιοϋ τό ιερό καί άβατο βήμα της ψυχής:

«Όλη ή σκέψη είναι αίμα, καί είναι τόσο δύσκολο νά κατανοήσει κανείς τό ξένο αίμα».10
Αυτής της σκέψεως φανέρωμα είναι «Οί Μεταμορφώσεις»· πρόκειται γιά τήν ιστορία τοϋ πνεύματος καί τίς μορφές μεταμφίεσης του, τροποποίησής του. Τό πνεύμα έκδηλώνεται:

(α) ώς Καμήλα· (β) ώς Λιοντάρι- καί (γ) ώς ΙΙαιδί.
(α) Ή Καμήλα (:Κάμηλος, Γκαμήλα) άντιπροσιοπεύει τήν άντοχή, τήν έγκαρτέρηση, τήν υπομονή· ανεβαίνει τόν άνηφορικό δρόμο ή βουλιάζει μέσα στην άμμο της ερήμου χωρίς νά κάμπτεται* είναι ακούραστη καί άκακη· μέ ταπεινοσύνη γονατίζει γιά νά δεχθεί τόν αναβάτη της. Πρός τούτοις είναι ή άγα- πημένη των Παραβολών της Καινής Διαθήκης: «Ούαί ύμϊν... οί διϋλίζοντες τόν κώνωπα, τήν δέ καμηλον κ α τα π ίνο ν τ ες»'' (ό Κύριος αναφέρεται σέ ανθρώπους πού επικρίνουν τους άλλους γιά μικρά λάθη καί παραβλέπουν τά δικά τους κολοσσιαία σφάλματα): Ή καμήλα συμβολίζει τόν αγωνιζόμενο άνθρωπο, πού άνέρχεται τόν άναντι δρόμο τοϋ Δέοντος- εικονίζει τό ί'διο τό πνεύμα, πού λέει στόν έαυτό του: Όφείλω!
(β) Τό Λιοντάρι (: ό Λέων) είναι τό σύμβολο της δύναμης, της υπεροχής καί της εξουσίας. Έδώ τό Λιοντάρι, δηλαδή τό πνεύμα μέ τή μορφή τοϋ Λιονταριού, διατηρεί τό αυταρχικό δικαίωμα νά άπορρίπτει όλα τά καθήκοντα- μπορεί νά λέει τό «ιερό δχι», επειδή άπευθυνόμενο στόν εαυτό του προστάζει: Θέλω!
(γ) Τό παιδί, δηλαδή τό πνεΰμα, πού παίρνει τή μορφή τοϋ παιδιού, είναι τό πνεύμα της άθωότητας, της ιερής αγνότητας, τοϋ ονείρου καί τοϋ παιχνιδιού
είναι ή πλήρης άπουσία τής συναίσθησης τοϋ χρόνου. Τό παιδί ζει εντελώς τήν εκάστοτε στιγμή· αυτή βιώνει- αυτή τό απορροφά ολοκληρωτικά- ή στιγμή είναι άκίνητη μέσα του- καί ή ψυχή τοϋ παιδιού παρηγορείται γρήγορα γιά κάθε ευκαιρία, καθώς ζει αιώνια παρόντα. Τό παιδί γιά τόν Νίτσε (:στόν Ζαρατούστρα) είναι ή άνώτερη μορφή τοϋ πνεύματος. Τό μήνυμα της είναι ή βαθύτατη ένταση στή διακήρυξη τής παιδικής άθωότητας καί τής άμεσότητας: τής παιδικής εύδαιμονίας!12

5. Τό ακαιρο ξύπνημα, τό ολέθριο
Όμως, ή δίνη τοϋ βίου καραδοκεί· άφαρπάζει τό παιδί, γιά νά τό έκβάλει άπό τήν Γή τής Επαγγελίας του καί νά τοϋ συστήσει τόν κόσμο τοϋ πόνου καί τής αγωνίας: Ολέθριο ξύπνημα, πρόωρο καί άκαιρο. Τό έπισημαίνει ό μέγιστος ελληνολάτρης γερμανός ποιητής Χαίλντερλιν μέ ενα τρόπο ανεπανάληπτο, οξυδερκή καί φιλοσοφημένο, στό αθάνατο έργο του υπό τόν τίτλο: «Ύπερίων ή ό Ερημίτης στήν Ελλάδα»!

«Γαλήνη των παιδικών μου χρόνων! Ουράνια γαλήνη! Πόσες φορές στέκομαι μπροστά σου σέ μελέτη άγάπης γιά νά σέ σκεφθώ!... Ναί, θεϊκό πλάσμα είναι τό παιδί, όσο δέν έχει βουτηχτεΐ στό χαμαιλεόντιο χρώμα τοϋ άνθριύπου. Είναι ολόκληρο ο,τι είναι, γι' αυτό είναι καί τόσον όμορφο. Ό εξαναγκασμός τοϋ Νόμου καί τής Μοίρας δέν τό αγγίζει. Μόνο στό παιδί υπάρχει ελευθερία. Στό παιδί είναι ή ειρήνη. Δέν έχει ακόμα διχασθεΤ ό έαυτός του. Μέσα του έχει πλούτο.

Ή καρδιά του δέν γνωρίζει τήν στέρηση τής ζωής. Είναι άθάνατο, επειδή δέν ξέρει τίποτε γιά τό θάνατο. Αλλά αυτό οί άνθρωποι δέν τό αντέχουν. Αυτό τό θεϊκό πλάσμα πρέπει νά γίνει σάν ένας άπό αυτούς... καί πρίν νά τό εκδιώξει ή Γδια ή φύση άπό τόν παράδεισο του, τό βγάζουν, κολακεύοντας το, στό πεδίο τής κατάρας γιά νά πνίγεται, δουλεύοντας, μες στόν ιδρώτα τοϋ προσώπου του, σάν κι' αυτούς... Είναι βέβαια όμορφη καί ή ώρα πού ξυπνάς, αρκεί νά μή σέ ξυπνάνε άκαιρα»!!

Ή φύση, ή Δημιουργία, ό θεός έπλασε ένα άριστούργημα, τό παιδί- όσο θά υπάρχει ζωή καί αγάπη επάνω σέ τούτη τή γή, οί άνθρωποι δέν πρέπει νά χαμηλώσουν τό ένδιαφέρον τους, τή στοργή τους καί τήν άοκνη φροντίδα τους γιά τό παιδί. Στά αυτιά τους πρέπει νά ηχεί έ'ναυλη ή πάντοτε επίκαιρη προτροπή «Περί παιδείας» τοϋ Ξενοφώντος:

«Αοκεϊ γάρ αυτί} μοι ή ηλικία μάλιστα επιμελείας δεϊσθαι»
(Νομίζω, λοιπόν, ότι ή ηλικία αυτή χρειάζεται εξαιρετική προσοχή καί μέριμνα).13

Ή σύγχρονη Παιδαγωγική καί Ψυχολογία, αλλά καί εμπειρίες αιώνων έπι- βεβαιώνουν τήν ορθότητα τής γνώμης αυτής τοΰ Ξενοφώντος ότι ή παιδική ηλικία εχει ανάγκη άπό ιδιαίτερη προσοχή καί μεταχείριση. Διότι τά χρόνια αυτά, άπό τήν γέννηση εως τή συμπλήρωση τοΰ 12ου περίπου έτους, είναι κρίσιμα* τά εξελικτικά στάδια πολλά- οί ψυχικές φάσεις καί βαθμίδες ρευστές. Απαιτούν γνώση, εμπειρία καί απόλυτη άφοσίωση στό δύσκολο, άλλά καί μεγαλειώδες λειτούργημα όσων έχουν τήν άσπρομέτρητη ευθύνη τής άγο^γής, τής εκπαίδευσης καί τής παιδείας τού παιδιού.

6. ΙΙαιδί, παιδιά καί παιδεία

Από τήν αρχαιοελληνική λέξη παις παράγονται οί λέξεις παιδίον καί παιδί, καθώς καί οί λέξεις παιδιά, πού σημαίνει παιχνίδι, καί παιδεία, πού σημαίνει εκπαίδευση, αγωγή καί μόρφωση. Από τήν Γδια ρίζα προέρχεται καί τό ρήμα παίζω. Απλούστερα: ή παιδιά (:τό παιχνίδι) εθεωρείτο άδελφή τής σπουδής. Ό Σωκράτης, ώς ή μεγάλη παιδαγωγική μορφή, ενσαρκώνει καί ένώνει τήν παιδιά καί τήν παιδεία: «τοιαύτα (ό Σωκράτης) παίζων ουδέν ήττον ή σπουδάζων έλυσιτέλει τοΐς συνδιατρίβουσιν».14 Κατά τόν Ξενοφώντα, λοιπόν, ό Σωκράτης παίζοντας ωφελούσε τούς συναδέλφους του όχι λίγο στίς σπουδές τους· με τρόπο παιγνιώδη καί ευχάριστο ό Σωκράτης «περνούσε» τά εξαίρετα καί σοβαρά μηνύματα τής διδασκαλίας του.

Κατά τόν ΙΙλάτωνα, επίσης, ό Σοοκράτης «είρο^νευόμενος δέ καί παίζων πάντα τόν βίον πρός τούς άνθρώπους διατελεί»,15 ενώ σέ πολλά χωρία τών 36 εργίον του εξαίρει τήν «παιδεύουσαν παιδιάν» καί τονίζει τόν παιδαγωγικό, μορφωτικό, άνθρωπιστικό καί πολιτιστικό χαρακτήρα ώς ουσία αυτής τής παιδιάς (:τοΰ παιχνιδιού). Θειυρώντας τήν παιδιάν (:τό παιχνίδι) ώς πολύτιμον μέσον παιδείας τήν άποκαλεΤ «...τή τής σπουδής άδελφή παίδια...»."' Αυτού τού είδους ή παιδιά έχει έ'να ξεχωριστό θέλγητρο: τής λείπει κάθε σκοπιμότητα- δεν γίνεται πρόξενος ώφέλειας ή βλάβης· έχει έ'να μόνον έπακολούθημα· καί αυτό είναι ή «χάρις», ή «τέρψις», ή «ηδονή», ή ευχαρίστηση καί ή ψυχική πλή- ρα)ση.

Ό Αριστοτέλης, μαθητής τού Πλάτωνος επί εικοσαετία στήν Ακαδημία, έρευνα τήν ψυχολογική πρωταρχή τής παιδιάς, τή μορφωτική σχέση καί παιδευτική επίδραση έπάνοο στό παιδί, άλλά καί τόν καθαρά ψυχαγωγικό της χαρακτήρα. Στά «Πολιτικά» ορίζει τό παιχνίδι ώς μία εύάρεστη ενασχόληση, ώς μία «ηδεία διακοπή τής ασχολίας», ή όποία άπεργάζεται χαλάρωση τής έντασης, άνεση καί τέρψη καί «άβλαβη ήδονήν».17 Ή εκμάθηση γραμμάτων στερείται τόν παιδευτικό καί μορφωτικό χαρακτήρα πού έχει ή παιδιά, τό παιχνίδι. Ή ευεργετική επίδραση τοΰ παιχνιδιού δέν είναι συνειδητή στούς παίζοντες ούτε ή σημασία του ώς ενέργειας πού γίνεται έλεύθερα, χωρίς καταναγκασμό ή σκοπιμότητα, χωρίς επιδίωξη ώφέλειας, ή χρησιμότητας. Τό πνεύμα καί τό ήθος τών πρώτων παιχνιδιών επηρεάζουν βαθύτερα τήν παιδική ψυχή καί θεμελιώνουν τήν «εύλογίαν», τήν «εύαρμοστίαν», τήν «εύσχημοσύνην», τήν «εύρυθμίαν» και τήν «εύνομίαν» στη ζωή τους αργότερα ώς ώριμων ανθρώπων καί υπευθύνων μελών της πολιτείας.18

Προκειμένου, τώρα, οί Πλάτων καί Αριστοτέλης νά άποδώσουν στήν «παι- δεΰουσαν παιδιάν» (: στό παιδευτικό παιχνίδι) καί στήν σχέση παιδιας καί παιδείας-σπουδής τίς κατάλληλες άξιολογικές διακυμάνσεις καί άποχρίόσεις, έπιστρατεύουν τούς κάλλιστους κοσμητικούς λόγους, όπως «καλή»,'9 «παγκά- λψ>,20 «εύφημος»,21 «μέτριος»,22 «έννομος»,23 «φρόνιμος»,24 «σώφρων»,2-'' «εμφρων»,26 «έμμελής»,27 «χαρίεσσα»,28 «ευτράπελος»,29 «εύτροπος»,30 «ήδεϊα»,31 «ούδαμή άχάριτος»,32 «άβλαβής»,33 «αυτοφυής»,34 «πρεσβυτική»,35 «πραγματεία)δης»,36 «έπίπονος»,37«παίγνιον μεμηχανημένον»,38 «παιδιά τοΰ ελευθέρου καί πεπαιδευμένου»,39 «παιδιά τοΰ άνδραποδώδους καί άπαιδεύ- τον».40 Φαίνεται πώς οί δύο αυτοί μέγιστοι φιλόσοφοι τοϋ κόσμου «βάλθηκαν» νά εξαντλήσουν όλα τά κοσμητικά έπίθετα τής λεξιλογικής τους θήκης στήν προσπάθειά τους νά υπογραμμίσουν τήν σπουδαιότητα τής σχέσεως παιδιάς- παιδείας καί σπουδής!

Ό λόγος βέβαια εδώ γιά τό παιχνίδι ιής παιδικής ηλικίας· όχι γιά τό σύγχρονο «παιχνίδι» τών μεγάλων στήν ηλικία ή τών Κρατών αϋτό είναι μείγμα οικονομικών συμφερόντων, τεράστιων ενίοτε, άνομολόγητων σκοπιμοτήτων, πολιτικών μηχανορραφιών καί όζουσας διαφθοράς...

7. Γιατί παίζει τό παιδί; Οί θεωρίες
Παιγνίδι, γιά νά άκολουθήσω τόν Όλλανδό διανοητή Huizinga Johan (1872-1945), είναι μία έκούσια πράξη ή απασχόληση, ή όποία επιτελείται μέσα σέ καθορισμένα όρια χρόνου καί χιόρου, έθελοντικώς άποδεκτά, άλλά άπαραι- τήτως μέ κανόνες δεσμευτικούς· τοΰ παιχνιδιού ό σκοπός ευρίσκεται μέσα στό ΐδιο καί συνοδεύεται άπό ενα συναίσθημα έντασης καί χαράς καί μία πρόθεση να είναι κάτι διαφορετικό άπό ό,τι ό συνήθης βίος.41

Τοϋ βίου χαρακτηριστικό είναι ή δράση· ύψηλή έκφραση τής δράσεως αυτής εκδηλώνεται στό παιδί, οφειλόμενη στόν πληθωρισμόν ένέργειας καί δύναμης, πού εμφανίζει ή παιδική κυρίως ηλικία. Τό παιχνίδι είναι ή ευχάριστη έκείνη απασχόληση, στήν όποία διοχετεύει τό παιδί τήν περισσεύουσα ένέργειά του, ένώ συγχρόνως άσκεΐται.
Είναι, κατά ταύτα, τό παιχνίδι μέσον άσκήσεως καί σπουδής, σωματική καί ψυχική προπόνηση διά τά δύσκολα εργα, πού άργότερα επιφυλάσσει ή ζωή. Σχετικά μέ τό παιχνίδι διατυπώθηκαν πλείστες όσες θεωρίες, έκ τών όποιων οί σπουδαιότερες είναι:

(α) Ή θεωρία τής άναψυχής τοΰ Schaller, σύμφωνα μέ τήν όποία τό παιχνίδι αποτελεί τρόπο ψυχαγωγίας, πού γεννάει χαρά καί ψυχική ευφορία στά παιδιά.
(β) Ή θεωρία τοΰ πληθωρισμοΰ ένέργειας τών Spencer, Stern καί Thorni- dike, πού νομίζει τό παιχνίδι ώς αποτέλεσμα συσσώρευσης δύναμης καί ώς διέξοδο γιά τήν εκτόνωση τών παιδιών.
(γ) Ή θεωρία της έπανάληψης τοϋ Darwin, Haecel καί St. Hall, κατά τήν όποια στά παιχνίδια άντικατοπτρίζονται οί πράξεις καί οί ένέργειες τών προηγουμένων γενεών.
(δ) Ή θεωρία της κάθαρσης τοϋ Carus, ό όποιος υποστηρίζει ότι μέ τό παιχνίδι τό παιδί απαλλάσσεται άπό τά καταστροφικά του ένστικτα καί άποφορ- τώνεται: ηρεμεί.
(ε) Ή θεωρία τοϋ πλούτου ζωής τών Schiller καί Buytendik, οί όποιοι στά έ'ργα τους ερευνούν τήν οϋσία καί τό νόημα τοΰ παιχνιδιού τόσον στόν άνθρωπο όσον καί στά ζώα. Καί (ς') Ή θεωρία της άσκησης τοϋ Karl Groos.

Οί άνωτέρω θεωρίες είναι σημαντικές· κρίνο), όμως, ότι είναι μονομερείς, γιατί θίγουν μόνο μία πλευρά τοϋ όλου θέματος. Ώς ορθότερη πρέπει νά εκτιμηθεί ή θεωρία τοϋ Groos, ό όποιος βλέπει τό παιχνίδι ώς μία φυσική άσκηση τών σωματικών καί ψυχικών δυνάμεων τοϋ παιδιού, ώς μία γυμναστική κυρίως της ψυχής του, έκπορευόμενη άπό τήν ένόρμησή του γιά δράση. Ή ορμή αυτή ικανοποιείται μέ τό παιχνίδι καί προκύπτει έ'τσι ενα εύάρεστο συναίσθημα, μία ιδιαίτερη άπόλαυση, είδικώτερα καλλιεργούνται τοϋ παιδιού οί ιδιότητες δηλαδή οί σωματικές δεξιότητες καί οί πνευματικές ικανότητες.

Συνοπτικά: τά παιχνίδια είτε ομαδικά ή άτομικά, είτε αυθόρμητα ή σκόπιμα, είτε άγωνιστικά ή αισθητικά καί κοινωνικά είναι, άναπτύσσουν τίς εμψυτες προδιαθέσεις τοϋ παιδιού καί τό εξυπηρετούν, βοηθώντας τό νά άνταποκριθεΤ στίς μέλλουσες άπαιτήσεις της ζθ)ής. Είναι μέσον σπουδής κατά τόν ΙΙλάτωνα καί μιμήσεις τών πράξεων πού θά άκολουθήσουν κατά τόν Αριστοτέλη:

«πάντα γάρ δει τά τοιαύτα προοδοποιεϊν πρός τάς ϋστερον διατριβάς διά τάς παιδιάς είναι δει τάς πολλάς μιμήσεις τών ϋστερον σπονδαζομένων» (Πολιτικά Η, 17, 1336α 32 κ.έξ.).

Άπό τό χυορίον αυτό τοϋ Αριστοτέλους, ό όποιος συνιστά ότι όλα πρέπει νά άνοίγουν τό δρόμο γιά τά επαγγέλματα άργότερα καί ότι γι' αυτό τά πλείστα παιχνίδια πρέπει νά είναι άπομιμήσεις αυτών, μέ τά όποια θά άσχοληθοϋν σο- βαρώς τά παιδιά στό μέλλον, προκύπτει ότι ό Groos μεταφράζει στήν σύγχρονη γλώσσα τής Ψυχολογίας καί τής Παιδαγο)γικής τήν άποψη περί παιδιάς καί παιδείας τοϋ Αριστοτέλους.

Τό παιχνίδι, τέλος, μπορεί, ώς πολύτιμο παιδευτικό μέσον, νά εισάγει τό παιδί άπό τό προ-λογικό στό λογικό στάδιο τής εξέλιξης, όμως γιά νά μορφωθεί χρειάζεται νά συνεργήσουν πολλοί παράγοντες καί νά καταβληθεί άπό τό ίδιο τό παιδί άπροσμέτρητος παιδευτικός μόχθος καί βαθύς παιδευτικός πόνος! Ωστόσο, άπό τά παιδιά μπορεί νά περιμένει κανείς ότι θά γίνουν λογικά όντα- άπό τούς μεγάλους - Κύριε τών Δυνάμεων!, θά πεί ό μεγάλος Δανός ΖαΧρεν Κίρκεγκωρ.42 Στούς μεγάλους, τώρα, τούς ηλικιωμένους ή Πρεσβύτερους, ή άγνή ψυχή καί ή παιγνιώδης ζωή τοΰ Παδιοΰ στέλνει δυο πολυτίμητα μηνύματα:

(α) Τό ελατήριο στή ζωή είναι σκοπός πνευματικός - οί ορέξεις όχι! (β) Δέν πρέπει οί μεγάλοι νά άφήνουν πίσω τους - γιά νά θυμηθώ πάλι τόν Κίρκεγκωρ -, άλλά νά κουβαλοϋν μαζί τους τό γλυκοχάραμα τής νιότης, τό ξάστερο καθάριο της φως, τή χαρά τής άθωότητας καί τής ελπίδας!43

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Πλάτωνος Νόμοι 643e.
Πλωτίνου Έννεάδες 16, [1] 8, 16-2 «περί τοΰ Καλοϋ».
Παΰλος, Πρός Εβραίους 13, 14.
Schopenhauer, Α.: Die Welt als Wille und Vastellung, 1859s.
Ματθαίος, 18, 2.
Ματθαίος, 19, 14.
Μάρκος, 10, 14.
Ματθαίος, 24, 34.
Πλάτωνος Τίμαιος 22b.
Νίτσε, Φρ.: Τάδε έφη Ζαρατούστρας (:τό μεσημέρι τής ζωής).
Ματθαίος 23, 24· βλ. καί Ματθαίος 3, 4· 19, 24· Μάρκος 1, 6" 19. 25 καί Λουκάς 18,
25.
Νίτσε, 6π. παρ.
Ξενοφώντος Απομνημονεύματα I, 3, 5.
Όπ. παρ. ΙΥ 1, 1.
Πλάτωνος Συμπόσιον 216e.
Πλάτωνος Έπιστ. ς', 323d· Φαΐδρος 276α.
Αριστοτέλους Πολιτικά, Θ, 3, 1338α9, 30 κ. έξης.
Όπ. παρ., Γ, 7, 400d. 11 κ.έξ.
Πλάτωνος Έπινομίς, 980α9· Πολιτ. 425α2, H558b4. Νομ. 829b.
Πλάτωνος Φαιδρός, 276el.
Φαιδρός, 265c 1, 287b? Τίμαιος, 59dl.
Πολιτεία, Δ 424e6.
Τίμαιος, 59d2.
Νόμοι, Γ 685α7.
Νόμοι, ς'769α1.
Αριστοτ. Ηθικά Νικομάχεια Δ8, 1128α 1.
Όπ. παρ., Κ, 6, 117b9.
Πλάτωνος Νόμοι, ς'761ά5· πρβλ. καί «εύχάριτες» Ξενοφώντος Κΰρου Παιδεία, 112, 12, τό «ευχαρι», Ξενοφ. Αγησ. 8, 1, καί Πλάτωνος Νόμοι, Β 667c3.
Πλάτωνος Νόμοι, Β 667e5.
Πλάτ. Νόμοι, Ζ 794α2.
Πλάτ. Νόμοι, Γ 685α7, ς'769α1.
Πλάτ. Παρμεν. 137b2· πρβλ. καί Θεαίτητος 186c4, Φαϊδρ. 273e5.
Αριστοτ. Πολιτικά, Η 17, 1336α29.
Πλάτ. Νόμοι, Ζ 803c5.
Όπ. παρ. Β. 657d3.
Όπ. παρ., Β 666b4-5.
Πλάτωνος Νόμοι, Β 673d4· βλ. καί Εϋθΰδημος 277d9.
Πλάτ. Νόμοι, Β 65c2.
Πλάτωνος Νόμοι, Β 660el.
Πλάτωνος Νόμοι, Β 659e.
Huizinga, J.: Homo ludens. Versuch einer Bestimmung des Spielementes der Kultur, 19581
Ζαΐρεν Κίρκεγκωρ: «Διαψάλματα». Τά «Διαψάλματα», ό μελετητής μπορεί νά τά βρεϊ μεταφρασμένα στά βιβλία μου. 1. Ή διαλεκτική τοϋ Kierkegaard ο)ς έπανάληψις τής Σωκρατικής μαιευτικής (διατριβή έπί Υφηγεσία), Αθήναι 1971, 228 σελίδες. 2. Ζαΐρεν Κίρκεγκωρ, ό Φιλόσοφος τής έσωτερικότητος, Αθήναι 2011", 240 σελίδες. 3. Μάρτιν Χαϊντευυερ, ό φιλόσοφος τής μερίμνης, Αθήναι 199914, 240 σελίδες. 4. Φιλοσοφική Προπαιδεία, Αθήνα 201310, 543 σελίδες. 5. Εγκυκλοπαίδεια: Πάπυρος - Λαρούς - Μπριτάννικα, τόμος 34ος, σσ. 25-30 (μεγάλου Σχήματος). 6. Πάπυρος - Larousse - Bri- tannica, τόμος 29ος, σσ. 41-49 (μικροϋ Σχήματος).
Oscar Wilde: De profundis (βλ. Κλασσικά Πάπυρου, άχρ.): Έκ βαθέων: μετ. Εισαγ. Στάθη Σπηλιωτοποΰλου, σ. 52.
Γρηγ. Φιλ. Κωσταράς

* Ο Γρηγ. Φιλ. Κωσταρας είναι Καθηγητής τής Φιλοσοφικής Σχολής τοΰ Έθνικοϋ καί Κα- ποδιστριακοϋ Πανεπιστημίου Αθηνών καί τ. Πρόεδρος τοϋ Ελληνικού Έρυθροϋ Σταυροϋ καί τοϋ Κοινίυφελοϋς 'Ιδρύματος «Ερρίκος Ντυνάν».