Πάνος Τσακλόγλου

Οι συνήθεις ισχυρισμοί που προβάλλονται είναι ότι η ανισότητα και η φτώχεια αυξήθηκαν κατακόρυφα, ενώ οι ομάδες που εθίγησαν, κυρίως, και διεύρυναν τις τάξεις των φτωχών ήταν οι συνταξιούχοι και οι άνεργοι. Ευσταθούν αυτοί οι ισχυρισμοί με βάση τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία;

Η ανισότητα είναι έννοια σχετική και υπάρχουν πολλοί δείκτες μέτρησής της. Κάποιοι από αυτούς είναι περισσότερο ευαίσθητοι σε μεταβολές στο πάνω άκρο της κατανομής του εισοδήματος, κάποιοι σε μεταβολές στο κάτω άκρο, ενώ άλλοι στο μέσο. Κύριο χαρακτηριστικό των κρίσεων δεν είναι μόνο η αύξηση της ανεργίας, η οποία επηρεάζει το κάτω μέρος της κατανομής, αλλά και η κατακόρυφη μείωση των κερδών που αφορά κυρίως το πάνω μέρος της.

Ως αποτέλεσμα, μεταξύ του 2007 (τελευταίο έτος με θετική μεταβολή του ΑΕΠ πριν από την κρίση) και του 2015 (τελευταίο έτος με διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία) κάποιοι δείκτες καταγράφουν ανεπαίσθητη αύξηση της ανισότητας, ενώ άλλοι αύξηση άνω του 15%. Ωστόσο, κατά την περίοδο των μνημονίων η μεταβολή των δεικτών ήταν κάθε άλλο παρά συνεχής. Η ανισότητα μειώθηκε μεταξύ 2010 και 2011, αυξήθηκε σημαντικά τα δύο επόμενα χρόνια, μειώθηκε αισθητά μεταξύ 2013 και 2014 και αυξήθηκε ξανά μεταξύ 2014 και 2015.

Στη διάρκεια της κρίσης, το ΑΕΠ μειώθηκε περίπου 25%. Επειδή όμως μεγάλο μέρος της δημοσιονομικής προσαρμογής βασίστηκε σε αυξήσεις άμεσων και έμμεσων φόρων, σε όρους πραγματικής αγοραστικής δύναμης το διαθέσιμο εισόδημα του πληθυσμού μειώθηκε σχεδόν κατά 40%. Επόμενο είναι ότι σε απόλυτους όρους το μέσο εισόδημα όλων ανεξαιρέτως των κοινωνικοοικονομικών ομάδων του πληθυσμού μειώθηκε σημαντικά. Κατά την ίδια περίοδο, δύο ομάδες αύξησαν τα πληθυσμιακά τους μερίδια: τα μέλη νοικοκυριών με αρχηγό άνεργο (ή, εναλλακτικά, τα νοικοκυριά με άνεργα μέλη), λόγω της εκρηκτικής αύξησης της ανεργίας, και τα νοικοκυριά με αρχηγό συνταξιούχο, λόγω συνδυασμού δημογραφικής γήρανσης, πρόωρης εξόδου πολλών από την αγορά εργασίας και μετανάστευσης ατόμων εργασιακής ηλικίας στο εξωτερικό. Ωστόσο, η σχετική εισοδηματική θέση της πρώτης ομάδας, που ήδη πριν από την κρίση βρισκόταν περίπου στα 2/3 του εθνικού μέσου όρου, χειροτέρεψε σημαντικά και έπεσε κοντά στο 50% του μέσου εισοδήματος ενώ της δεύτερης, που βρισκόταν κοντά στον εθνικό μέσο όρο, βελτιώθηκε.

Σε μεγάλο βαθμό, οι παραπάνω μεταβολές καθόρισαν τις αλλαγές στο επίπεδο και τη δομή της φτώχειας. Η μεταβολή της φτώχειας μπορεί να προσεγγιστεί είτε σε σχετικούς όρους (γραμμή φτώχειας οριζόμενη σε σχέση με το μέσο εισόδημα του πληθυσμού την ίδια χρονιά), είτε σε απόλυτους όρους (γραμμή φτώχειας σταθερή διαχρονικά σε όρους πραγματικής αγοραστικής δύναμης). Η πρώτη προσέγγιση είναι αυτή που υιοθετείται στις περισσότερες δημοσιεύσεις της Eurostat και δείχνει ότι το ποσοστό φτώχειας του πληθυσμού αυξήθηκε ελαφρά κατά τη διάρκεια της κρίσης. Η επιστημονική βιβλιογραφία, όμως, δέχεται ότι το ποσοστό φτώχειας είναι ένας ανεπαρκής δείκτης, εφόσον δεν επηρεάζεται ούτε από το την ένταση της φτώχειας (πόσο απέχουν οι φτωχοί από τη γραμμή φτώχειας) ούτε από την ύπαρξη ή μη ακραίας φτώχειας στον πληθυσμό.

Η έλλειψη ενός διχτυού ασφαλείας έσχατης ανάγκης στην περίοδο της κρίσης οδήγησε πολλά νοικοκυριά -κυρίως αυτά με άνεργο αρχηγό- σε σχεδόν μηδενικά εισοδήματα. Κατά συνέπεια, ακόμα και με τη χρήση σχετικών γραμμών φτώχειας, οι πληρέστεροι δείκτες φτώχειας στο ανώτατο σημείο τους (2012) καταγράφουν αύξηση έως και 90% σε σύγκριση με το 2007, ενώ η αντίστοιχη αύξηση στο ποσοστό φτώχειας είναι μόλις 15%. Αν η γραμμή φτώχειας παραμείνει σταθερή σε πραγματικούς όρους στα επίπεδα του 2007, η τιμή των κάποιων δεικτών φτώχειας υπερτριπλασιάζεται μεταξύ 2007 και 2013, ενώ την ίδια περίοδο το ποσοστό του πληθυσμού που πέφτει κάτω από τη γραμμή φτώχειας του 2007 εκτοξεύεται από το 18,2% στο 37,3%.

Αντίθετα με τους ισχυρισμούς που προβάλλονται στον δημόσιο διάλογο, κατά την υπό εξέταση περίοδο οι συντάξεις μειώθηκαν λιγότερο από το μέσο εισόδημα, ενώ οι περικοπές των συντάξεων κάθε άλλο παρά οριζόντιες ήταν (πολύ μεγαλύτερες στις υψηλές παρά στις χαμηλές συντάξεις), με αποτέλεσμα, παρά την αύξηση της πληθυσμιακής της μερίδας, η συμβολή των νοικοκυριών με αρχηγό συνταξιούχο στη διαμόρφωση της συνολικής φτώχειας να μειωθεί κατακόρυφα.

Αντίθετα, ως αποτέλεσμα της αύξησης της πληθυσμιακής τους μερίδας αλλά και της μείωσης του εισοδήματός τους τόσο σε απόλυτους όσο και σε σχετικούς όρους, η συμβολή των νοικοκυριών με άνεργο αρχηγό ή άνεργα μέλη αυξήθηκε δραματικά. Στο αποκορύφωμα της κρίσης, σχεδόν το 60% των φτωχών διέμεναν σε νοικοκυριό με τουλάχιστον ένα άνεργο μέλος, ενώ η συνεισφορά τους στη διαμόρφωση της συνολικής φτώχειας, σύμφωνα με πληρέστερους δείκτες, άγγιξε το 70%.


*Καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών