Οι Παναγιές του ιστορικού κέντρου

Τρείς ναοί στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας – νεώτερα μνημεία της χριστιανικής παράδοσης αυτής της πόλης- είναι αφιερωμένοι στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Οι δύο ναοί βρίσκονται σε σχετικά μικρή απόσταση ο ένας από τον άλλο. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με το αρχείο των νεωτέρων μνημείων που έχει διαμορφώσει το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, ένας εξ αυτών βρίσκεται πάνω στην πλατεία στο Μοναστηράκι, ο δεύτερος στο πεζόδρομο της Ευαγγελιστρίας, λίγα μόλις μέτρα από την πολυσύχναστη οδό Ερμού και ο τρίτος, στην οδό Αιόλου.  

Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά: O Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου ("Παντάνασσα", "Μοναστηράκι") μετρά την ιστορία του ήδη από τις αρχές του 17ου αιώνα. Ο ναός της Παναγίας της Παντάνασσας, επονομαζόμενος "Μέγα Μοναστήρι" ή "Μοναστηράκι", είναι μια καμαροσκέπαστη βασιλική, πιθανόν του 9ου-11ου αιώνος, που μαρτυρείται όμως για πρώτη φορά τον 17ο αιώνα, ως μετόχι της Μονής Παναγίας της Καισαριανής. 

Μετά την απελευθέρωση και τη συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους υπέστη δύο βασικές ανακαινίσεις, την πρώτη κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και τη δεύτερη (υπό την αιγίδα του αρχιτέκτονα Ιωάννη Κολλινιάτη), το έτος 1911. Διαβάζουμε σχετικά στο site της ΕΙΕ (www.eie.gr) : «Κατά τις ανακαινίσεις εκείνες αφαιρέθηκε η κόγχη του υπέρθυρου και αλλοιώθηκε τελείως η πρόσοψη του ναού, οικοδομήθηκε επάνω από την είσοδο λίθινο κλιμακωτό κωδωνοστάσιο, το οποίο στη συνέχεια αφαιρέθηκε και αντ' αυτού προστέθηκε το παρακείμενο στη βορεινή πλευρά κωδωνοστάσιο, ενώ παράλληλα κατεδαφίστηκε ο παλαιός περίβολος και διανοίχθηκε η σημερινή πλατεία. 

Στα τέλη του 20ού αιώνα πραγματοποιήθηκε μια νέα ανακαίνιση που αποκατέστησε σε μεγάλο βαθμό την παλαιότερη μορφή της πρόσοψης (διατηρώντας ωστόσο την προσθήκη του ογκώδους κωδωνοστασίου)».

Η δεύτερη «Παναγιά» είναι η «Παναγία της Ρόμβης» επί της οδού Ευαγγελιστρίας 10.

Ο ναός είναι μια τρίκλιτη βασιλική, κτισμένη επί Τουρκοκρατίας (ίδια περίπου εποχή με το Μοναστηράκι), που πιθανότατα ανήκε στην Αθηναϊκή οικογένεια Ρόμπη ή Ρούμπη. Στη βόρεια πλευρά του ναού υπάρχει πρόσκτισμα (που χωρίζεται από αυτόν με κιονοστοιχία), στο οποίο υπάρχουν δύο επιμήκη διαμερίσματα (το βορειότερο των οποίων χρησιμοποιήθηκε κατά καιρούς ως παρεκκλήσιο). Επισκευές που έγιναν στον ναό κατά τον 19ο αιώνα, παραμόρφωσαν εν μέρει τις εξωτερικές του πλευρές.

Η τρίτη «Παναγιά» του ιστορικού Κέντρου βρίσκεται στην Οδό Αιόλου. Είναι η Παναγία η Χρυσοσπηλιώτισσα. Στο site του ΕΙΕ διαβάζουμε σχετικά με τον ναό και την ιστορία του: «Στη θέση αυτή βρισκόταν άλλοτε μια παλαιά μετρίων διαστάσεων εκκλησία, ρυθμού βασιλικής με αντηρίδες στις πλάγιες όψεις, η οποία ερειπώθηκε σε μεγάλο βαθμό κατά την περίοδο της Επανάστασης. Μετά την απελευθέρωση επισκευάστηκε προχείρως από τους ενορίτες της, οι οποίοι στη συνέχεια αγόρασαν τα παρακείμενα οικόπεδα (με πρωτεργάτη τον Σπύρο Παυλίδη, ιδιοκτήτη της γειτονικής σοκολατοποιΐας), επιδιώκοντας την ανέγερση στο ίδιο σημείο ενός μεγαλύτερου ναού. Τα σχέδια εκπονήθηκαν από τον αρχιτέκτονα Δημήτριο Ζέζο, ο οποίος θεωρείται εισηγητής μιας "ελληνο-βυζαντινής" αρχιτεκτονικής ρυθμολογίας και ο νέος ναός θεμελιώθηκε το 1863 και ολοκληρώθηκε μόλις το 1892, μετά από αλλεπάλληλους εράνους. Καθώς ο Ζέζος είχε αποβιώσει από το 1857, την οικοδομή επέβλεπε μέχρι το 1878 ο Π. Κάλκος (1810-1878) και, μετά το θάνατο και εκείνου, ο Ernst Ziller, στον οποίο οφείλεται πιθανότατα η σχεδίαση του τέμπλου».