Γιάννης Χρήστου-Νίκος Σκαλκώτας: Δύο μεγάλοι συνθέτες που «έφυγαν» πρόωρα και άδοξα

Θα ήταν σίγουρα τελείως διαφορετική η "μοίρα" και η εξέλιξη της ελληνικής μουσικής τον περασμένο αιώνα αν δύο από τους σημαντικότερους, αν όχι οι σημαντικότεροι, Έλληνες συνθέτες, ο Νίκος Σκαλκώτας και ο Γιάννης Χρήστου δεν έφευγαν πρόωρα και άδοξα από τη ζωή, σε ηλικία 45 και 44 ετών αντίστοιχα. Ξεκινάμε το σημερινό μας αφιέρωμα, από τον μεγάλο συνθέτη και βιολονίστα Νίκο Σκαλκώτα.

Νίκος Σκαλκώτας 

Γεννήθηκε στην Χαλκίδα το 1904. Ο προπάππος του καταγόταν από τον Πύργο της Τήνου και ήταν εξαίρετος βιολιστής και τραγουδιστής. Ο παππούς του Νίκος, εγκαταστάθηκε στη Χαλκίδα και ήταν εξαίρετος γλύπτης. Ο πατέρας του Αλέκος ήταν φλαουτίστας, ενώ ο θείος του Κώστας, έπαιζε σχεδόν όλα τα μουσικά όργανα. Ο μικρός Νίκος έδειξε από πολύ νωρίς την κλίση του προς του βιολί. Σε ηλικία 5 ετών μάλιστα, είχε κατασκευάσει μόνος του ένα βιολί! Έπαιρνε μαθήματα από τον θείο του Κώστα.
Βλέποντας το ταλέντο του μικρού, η οικογένεια ήρθε το 1910 στην Αθήνα. Ο Σκαλκώτας γράφτηκε στο Ωδείο Αθηνών, στη τάξη του Τόνι Σούλτσε. Το 1918, αποφοίτησε με την ανώτατη διάκριση ("Χρυσό Μετάλλιο) για την ερμηνεία του στο "Κοντσέρτο για Βιολιά" του Μπετόβεν. Συνέχισε την καριέρα του παίζοντας βιολί σε διάφορες εκδηλώσεις (κυρίως στην Αθήνα και τον Βόλο), ενώ έγραφε (με ψευδώνυμο) και ποιήματα στο περιοδικό "Νουμάς".


Το 1921, χάρη στην "Αβερώφειο Υποτροφία", του δίνεται η δυνατότητα να μεταβεί στο Βερολίνο για ανώτερες σπουδές βιολιού. Ξεκίνησε μαθήματα με τον Βίλι Ες (1921-1923). Από το 1923, αποφάσισε να ασχοληθεί με τη σύνθεση. Μαθήτευσε δίπλα στον Κουρτ Βάιλ (1924-1925), γνωστό κι από τη συνεργασία του με τον Μπρεχτ, τον Φίλιπ Γιάρναχ (1925-1927) και κυρίως, με τον Άρνολντ Σένμπεργκ (1927-1931) με τον οποίο ολοκλήρωσε τις σπουδές του. Στο μεταξύ, έλαβε μια νέα υποτροφία από τον Εμμανουήλ Μπενάκη για να συνεχίσει τις σπουδές του. Παράλληλα, έπαιζε μουσική ακόμα και σε ορχήστρες καφενείων και κινηματογράφων. Στο Βερολίνο όπου ζούσε, συναναστρεφόταν, μεταξύ άλλων, με τους Δημήτρη Μητρόπουλο και Γιάννη Κωνσταντινίδη. Εκεί, συνέθεσε περίπου 70 έργα. Μόνο 11 από αυτά βρέθηκαν μετά τον θάνατό του και φυλάσσονται στο Αρχείο Σκαλκώτα στην Αθήνα. Το διάστημα αυτό, διατηρούσε σχέση με τη Γερμανίδα βιολονίστρια Ματίλντε Τέμκο, με την οποία απέκτησε μια κόρη, την Άρτεμη και ένα βρέφος, που χάθηκε στη γέννα. Η διακοπή της σχέσης αυτής το 1931, τον οδήγησε σε αποχή από τη σύνθεση. Όπως όμως είχε αναφέρει ο αξέχαστος μαέστρος Μιλτιάδης Καρύδης στον Τάκη Καλογερόπουλο, σε κάποια συναυλία σε ευρωπαϊκή χώρα, είχε συναντήσει και τα δύο παιδιά του Σκαλκώτα (από την Τέμκο) ως μέλη της ορχήστρας την οποία διηύθυνε. 
Το 1933 (Μάιος), ήρθε στην Αθήνα. Ο δάσκαλός του Σένμπεργκ, μετανάστευσε τις Η.Π.Α. για να ξεφύγει από την καταπίεση των Ναζί. Στην Αθήνα, ο Σκαλκώτας συνάντησε καταπίεση και εχθρότητα από τους "ιθύνοντες" της μουσικής.

"Η ζωηράδα και το κέφι του μεταμορφώθηκαν σε απαισιόδοξη εσωστρέφεια, που τη συγκάλυπτε με λιγόλογη, ευγενική επιφυλακτικότητα" (Θόρνλεϊ).

Αναγνώριζαν την αξία του αλλά πίστευαν ότι θα τους επισκιάσει και θα τους απομακρύνει από τις θέσεις τους. Χαρακτήριζαν τη μουσική του ακαταλαβίστικη, αντίθετη με αυτή που διδάσκεται στα Ωδεία και έφτασαν στο σημείο να τον χαρακτηρίσουν "τρελό"! 

Παρότι ήταν τεράστιος βιολιστής, καταδέχτηκε να παίζει βιολί στα τελευταία αναλόγια της Κρατικής Ορχήστρας και αργότερα της Ορχήστρας της Λυρικής και της Ραδιοφωνίας. Από τον Μάιο ως τον Ιούλιο του 1944, φυλακίστηκε από τους Γερμανούς στο Χαϊδάρι όπου και εκεί συνέθεσε έργα, χαμένα ως σήμερα. Από το 1935, συνέθετε ασταμάτητα, κυρίως τις νύχτες, με απίστευτη ταχύτητα. Συνολικά το έργο του αποτελείται από περίπου 170 συνθέσεις.
Το 1946, παντρεύτηκε την πιανίστα Μαρία Παγκαλή με την οποία απέκτησε δυο γιους: τον Αλέκο, αξιόλογο ζωγράφο, ο οποίος δυστυχώς δεν βρίσκεται πλέον κοντά μας και το Νίκο, κορυφαίο σκακιστή.

Ο θάνατός του ήταν άδοξος. Όπως περιγράφει ο πιανίστας και μαέστρος Γιώργος Χατζηνίκος, ο Σκαλκώτας έπασχε από περισφιγμένη κήλη. Μια μέρα, πήγε να εξεταστεί στο Δημοτικό Νοσοκομείο του Δήμου Αθηναίων (σημερινό Πνευματικό Κέντρο). Περίμενε στη σειρά, χωρίς να την παρακάμψει, καθώς γνώριζε τον γιατρό από το Βερολίνο! Το ιατρείο έκλεισε στη μία και ο Σκαλκώτας έφυγε για να επιστρέψει την επόμενη μέρα, μην έχοντας οικονομική δυνατότητα να πάει αλλού. Τα λίγα χρήματα που διέθετε, τα προόριζε για τη δεύτερη γέννα της γυναίκας του, για την οποία είχε ήδη κλείσει θέση σε κλινική καθώς ήταν ετοιμόγεννη.

Το βράδυ άρχισε να πονάει και τύλιξε το στόμα του με βρεγμένες πετσέτες για να μην τον ακούσει η γυναίκα του και ταραχτεί. Το πρωί ο Σκαλκώτας πέθανε… Την επόμενη μέρα, γεννήθηκε ο γιος του Νίκος. Μαζί με τον δάσκαλο του Σένμπεργκ και τους Στραβίνσκι και Σοστακόβιτς, θεωρούνται οι κορυφαίοι συνθέτες του 20ου αιώνα. Στη χώρα μας, μόνο μετά το 1950, άρχισε να εκτιμάται το έργο του.

Δεν είμαστε επαΐοντες και θα ήταν τουλάχιστον απρέπεια και ιεροσυλία να κάνουμε οποιαδήποτε κριτική στο έργο του Σκαλκώτα. Θα αναφέρουμε λοιπόν μικρά αποσπάσματα από γνώμες ειδικών γι' αυτόν.

"Ο μετά το 1950, "καλπασμός προς την άβυσσο" της διεθνούς μουσικής πρωτοπορίας είναι υπόλογος για το ότι το έργο του Σκαλκώτα έμεινε εκτός Ελλάδος σε ημίφως που δεν αξίζει: το μεγαλείο και ιστορικό του κύρος, απομένει να αναγνωριστούν σε καιρούς πιο νηφάλιους, όταν οι αιώνιες ανθρώπινες αξίες, ανακτήσουν το υποβαθμισμένο σήμερα κύρος τους ως απαράγραπτων κριτηρίων των αισθητικών αποτιμήσεων". 
Γιώργος Λεωτσάκος, "Εκπαιδευτική Εγκυκλοπαίδεια" (Εκδοτική Αθηνών)

"Το έργο του διακρίνεται ακόμη για την αυτόματη επίλυση των δυσκολότερων συνθετικών προβλημάτων που βασάνισαν ακόμη και τους μεγαλύτερους σύγχρονους συνθέτες, και για την αμεσότητα της επικοινωνίας με τον ακροατή (όταν η εκτέλεση είναι σωστή)". 
Γ.Γ. Παπαϊωάννου (Εγκυκλοπαίδεια "Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα")

"Παραγκωνισμένος όσο ζούσε, γνώρισε – έστω μεταθανάτια, χάρη στις ενέργειες της "Εταιρείας Φίλων Σκαλκώτα"- ευρύτατη αναγνώριση ύστερα από πάρα πολλές εκτελέσεις έργων του στα σημαντικότερα κέντρα του κόσμου, με εξαιρετικά επαινετικές κριτικές".
Ολυμπία Τολίκα, "Παγκόσμιο Λεξικό της Μουσικής"

"Ο Σκαλκώτας χρησιμοποιεί το δωδεκάφθογγο σύστημα, αυστηρά μεν, αλλά πολλές φορές σε εντελώς ιδιοσύστατη εφαρμογή, που διαφέρει σημαντικά από τον "κλασικό σειραϊσμό" της 2ης βιεννέζικης Σχολής… Σε γενικές γραμμές, ο Σκαλκώτας, πέρα από τα αριστουργήματα τονικής μουσικής που κατέλειπε και μάλιστα κατά την τελευταία δημιουργική του περίοδο, εμφανίζεται κυρίως ως ο οραματιστής μιας "καινούργιας στάσης προς τη μουσική δημιουργία". 
Τάκης Καλογερόπουλος, "Λεξικό της Ελληνικής Μουσικής"

Γιάννης Χρήστου

Ένας άλλος μεγάλος συνθέτης μας, που χάθηκε πρόωρα και άδικα, ήταν ο Γιάννης Χρήστου. Γεννήθηκε στην Ηλιούπολη του Καΐρου στις 8 Ιανουαρίου 1926, ωστόσο μεγάλωσε στην Αλεξάνδρεια. Ο πατέρας του, Ελευθέριος Χρήστου, ήταν εύπορος έμπορος της ελληνικής παροικίας, ιδιοκτήτης σοκολατοποιίας, ενώ η μητέρα του Λιλίκα Ταβερνάρη, κυπριακής καταγωγής, ήταν ποιήτρια και πνευματίστρια, κάτι που επηρέασε και τους δύο γιους της. Μάλιστα, ο μουσικολόγος Γ. Λεωτσάκος θεωρεί ότι η προσωπικότητά της ήταν "προβληματικότατη". Πήρε μαθήματα πιάνου από παιδί, μάλιστα δασκάλα του ήταν και η μεγάλη Τζίνα Μπαχάουερ! Το 1939 οι γονείς του χώρισαν και τα δύο παιδιά (ο Γιάννης και ο αδελφός του, Εύης, που είχε γεννηθεί το 1922), έμειναν με τον πατέρα τους. Αργότερα, ο Γ. Χρήστου πήγε στην Αγγλία για να σπουδάσει οικονομικά.

Μετά την αποφοίτησή του, προτίμησε να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία. Έτσι φοίτησε στο Κέμπριτζ, δίπλα στον Βιτγκενστάιν και τον θεμελιωτή της μαθηματικής λογικής, Ράσελ. Παράλληλα, παρακολούθησε μαθήματα σύνθεσης με τον Χανς Φέρντιναντ Ρέντλιχ. Συνέχισε τις σπουδές του στην Ιταλία (1949-1953), δίπλα στους Βίτο Φράτσι και Μπρούνο Λαβανίνο, ενώ την ίδια περίοδο, επηρεασμένος από τον αδελφό του που σπούδαζε στο Ινστιτούτο Γιουνγκ στη Ζυρίχη, ασχολήθηκε και με την αναλυτική ψυχολογία. Το 1956 παντρεύτηκε την παιδική του φίλη Θηρεσία (Σία) Χωρέμη, με την οποία απέκτησε τρία παιδιά. Την ίδια χρονιά, ο αδελφός του, Εύης (Ευάγγελος) που υπεραγαπούσε, σκοτώθηκε σε τροχαίο δυστύχημα, τραγικό προμήνυμα της μοίρας και για τον ίδιο...

Το 1960, με τις ιδιωτικοποιήσεις του Νάσερ ο Χρήστου μετακόμισε οικογενειακώς στη Χίο, όπου είχε επίσης μεγάλη περιουσία. Η οικονομική του άνεση του επέτρεψε να μη διδάξει ποτέ σε ωδεία, τα οποία δεν είχε σε μεγάλη εκτίμηση. Δεν δέχθηκε ποτέ να αναλάβει θέση σε ίδρυμα ή επιτροπή. Μόνο μία φορά, το 1962, υπήρξε μέλος κριτικής επιτροπής διαγωνισμού σύγχρονης μουσικής, που διοργάνωσε ο Μάνος Χατζιδάκις. Από το 1948-1949, ξεκίνησε να συνθέτει έργα, που θεμελιώνονται πάνω σε φιλοσοφικές και μεταφυσικές βάσεις, σε έναν κόσμο μύθου, έκστασης και μυστικισμού. Η «διαδρομή» του στη σύνθεση χωρίζεται σε τρεις βασικές περιόδους:

1. Η πρώτη, από το 1948 ως το 1958, χαρακτηρίστηκε από τον ίδιο ως «ελεύθερη ατονικότητα».
2. Η δεύτερη, από το 1960 ως το 1964, αποτελεί στροφή του στον λεγόμενο «μετα-σειραϊσμό».
3. Τέλος, στην τρίτη περίοδο, προχώρησε σε μια νέα μουσική σημειογραφία, άρρηκτα δεμένη με τις εξελισσόμενες εκφραστικές του ανάγκες.

Ο Γιάννης Χρήστου σκοτώθηκε τη νύχτα της 8ης Ιανουαρίου 1970 κατά την επιστροφή του στο σπίτι από τον εορτασμό των γενεθλίων του. Το αυτοκίνητο που οδηγούσε η σύζυγός του πλαγιολίσθησε και ο Χρήστου πέθανε ακαριαία από πρόσκρουση σε στύλο. Η σύζυγός του τραυματίστηκε σοβαρά και εξέπνευσε δέκα μέρες αργότερα. Στο ίδιο δυστύχημα σκοτώθηκε και η σύζυγος του συνθέτη Στέφανου Βασιλειάδη.

«Ο σύγχρονος μουσικός κόσμος έχασε ένα από τα συναρπαστικότερα και προκλητικότερα ταλέντα του», έγραψε ο συνθέτης και μουσικολόγος Μάικλ Στιούαρτ.

Ο Χρήστου ήδη από το 1968 ετοίμαζε ανάμεσα στα άλλα και ένα άκρως φιλόδοξο έργο: την «Ορέστεια», μια σύγχρονη όπερα βασισμένη πάνω στην ομώνυμη τριλογία του Αισχύλου. Η παγκόσμια πρεμιέρα της είχε προγραμματιστεί να δοθεί τον Απρίλιο του 1970 στο Λονδίνο.
Για τον Γιάννη Χρήστου αφήνουμε και πάλι να μιλήσουν οι ειδικοί:

«Μορφή τραγική στην ταύτιση της ύπαρξής της με τη δημιουργία, που θυμίζει τον συνθέτη Αδριανό Λέβερκιν, ήρωα του Τόμας Μαν στον “Δόκτροα Φάουστους”, ο Χρήστου ως συνθέτης στοχαστής, αποτελεί μοναδικότητα στην ιστορία της μουσικής, αμυδρά, αλλ’ όχι άστοχα συγκρίσιμη με τον Βάγκνερ»,
Γιώργος Λεωτσάκος, «Εκπαιδευτική Εγκυκλοπαίδεια», «Εκδοτική Αθηνών».

«Η μορφή και το έργο του, χάρις στο μέγεθος, την ποιότητα και τη μοναδικότητά τους και μόνον, αναγνωρίζονται χρόνο με τον χρόνο ως κορυφαία ανάμεσα στην πνευματική και καλλιτεχνική προσφορά του 20ού αιώνα.»
Στέφανος Βασιλειάδης, Εγκυκλοπαίδεια «Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα»

Από τα πολλά έργα που γράφτηκαν γι’ αυτόν, κορυφαίο θεωρείται το «Γιάννης Χρήστου: Έργο και Προσωπικότητα Ενός Έλληνα Συνθέτη της Εποχής μας», της Anna-Martine Lucciano (μεταφρ. Γ. Λεωτσάκος, 1987).