Σήμερα η εκδήλωση για τον Ανδρέα στη Χίο

5 Φεβρουαρίου του 1919 έρχεται στη ζωή ο Ανδρέας Παπανδρέου, ο άνθρωπος που συνδέθηκε κυριολεκτικά με την Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, που λατρεύτηκε και αμφισβητήθηκε όσο λίγοι, αλλά που κυρίως ο πρώτος που επινόησε και βίωσε, όσο κανείς άλλος πολιτικός, την έννοια και τη λέξη «λαός».

Τον Λαό είχε πάντα στον νου ακόμα και στις πιο αρνητικές συγκυρίες αφού η λαϊκή κυριαρχία συνιστούσε δική του αρχή, συστατική της διακήρυξης της 3ης Σεπτεμβρίου -«Εθνική Ανεξαρτησία, Λαϊκή Κυριαρχία, Κοινωνική Απελευθέρωση, Δημοκρατική Διαδικασία»- που αποτέλεσε τη ραχοκοκαλιά του ΠΑΣΟΚ. Με βασικούς άξονες, λοιπόν, τις αρχές της πολιτικής και τους κεντρικούς σταθμούς της ζωής του Ανδρέα Παπανδρέου οργανώνεται μια σειρά από εκδηλώσεις σε ολόκληρη την Ελλάδα: στη Χίο, στην Αθήνα, στον Πειραιά και ενδεχομένως στην Πάτρα. Σύμφωνα με πληροφορίες, την πρωτοβουλία των εκδηλώσεων στη Χίο και τον Πειραιά έχει ένα παλιό σημαίνον στέλεχος του ΠΑΣΟΚ, σήμερα του ΚΙΝ.ΑΛ. και παλαιότερα του ΠΑΚ, ο πρώην υπουργός Θανάσης Τσούρας. Αυτές θα έχουν ως αφετηρία τον τόπο γέννησης του Ανδρέα Παπανδρέου, τη Χίο, όπου θα λάβει χώρα σήμερα, ανήμερα των γενεθλίων του, η τιμητική εκδήλωση στην οποία θα παραστεί, εκτός των άλλων, και εκτός της προέδρου του Κινήματος Αλλαγής Φώφης Γεννηματά και ο πρώην Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κάρολος Παπούλιας. Η μεγαλύτερη, ωστόσο, εκδήλωση και η πιο κεντρική θα διεξαχθεί στο Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας στις 31 Μαρτίου, σε έναν άκρως συμβολικό για το ΠΑΣΟΚ χώρο ετοιμάζεται μάλιστα και σχετική ταινία αφιερωμένη στη μνήμη του ηγέτη του η οποία θα παρουσιαστεί εκείνη τη βραδιά.

Ακόμα και οι εκδοτικοί οίκοι οργανώνουν βραδιές με αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων, καθώς μέχρι και σήμερα γράφονται και εκδίδονται βιβλία τόσο για τον ίδιο τον Ανδρέα Παπανδρέου όσο και για την οικονομική και πολιτιστική του κληρονομιά. Χαρακτηριστικές είναι οι πρόσφατες εκδόσεις τόσο του γιου του Νίκου για την οικονομική σκέψη του πατέρα του με τον τίτλο «Ανδρέας Παπανδρέου - Ο οικονομολόγος» (εκδ. Καστανιώτη) αλλά και της σημερινής υπουργού Πολιτισμού και παλιού στελέχους του ΠΑΣΟΚ Μυρσίνης Ζορμπά η οποία δίνει έμφαση στην πολιτιστική κληρονομιά του Ανδρέα εκδίδοντας βιβλίο με τον τίτλο «Ανδρέας Παπανδρέου - Πολιτισμικό πορτρέτο» που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πεδίο.

Βασική αρχή: «Εθνική Ανεξαρτησία»

Πολλοί είναι οι άνθρωποι του Ανδρέα οι οποίοι επικαλούμενοι τις σημερινές εκδηλώσεις μνήμης παραπέμπουν στους αγώνες που είχε δώσει ο ίδιος ως πρωθυπουργός για την εθνική κυριαρχία και στην επίδειξη σθένους απέναντι σε οριακές καταστάσεις, όπως το «Βυθίσατε το Χόρα» -κατά την κρίσιμη ελληνοτουρκική διένεξη όταν είχαμε βρεθεί στα πρόθυρα πολέμου το 1976- ή το αντίστοιχο περιστατικό με το «Σισμίκ» το 1987. Παραπέμπουν μάλιστα στην περίφημη ρήση της Μάργκαρετ Θάτσερ για τον Ανδρέα Παπανδρέου: «Αυτόν τον άνθρωπο δεν τον συμπάθησα ποτέ αλλά δεν μπορώ να μην παραδεχτώ πως έπαιρνε ό,τι ζητούσε για τη χώρα του». Για χάρη του Ανδρέα είχαν εφευρεθεί, ως γνωστόν, τα Μεσογειακά Προγράμματα ή άλλα μέτρα ενίσχυσης της χώρας μας σε καιρό ανάγκης. Προκειμένου μάλιστα να εξασφαλίσει την απαραίτητη βοήθεια, ο Ανδρέας είχε απειλήσει ευθέως τον Ζακ Ντελόρ, ο οποίος είχε αναλάβει την προεδρία της Επιτροπής τον Ιανουάριο του 1985, ότι θα ασκούσε βέτο στην είσοδο Ισπανίας και Πορτογαλίας στην Κοινότητα. Ας μην ξεχνάμε ότι τη δεκαετία του ’90 η κυβέρνηση Παπανδρέου εκτός από την καθιέρωση του Ενιαίου Αμυντικού Δόγματος Ελλάδας - Κύπρου είχε επιβάλει και εμπάργκο στην ΠΓΔΜ. Συγκεκριμένα το 1994, ήταν ο Ανδρέας Παπανδρέου που προχώρησε σε εμπορικό εμπάργκο ως αντίποινα για τη χρήση της ονομασίας «Μακεδονία», που οδήγησε αρχικά σε σκληρές διαπραγματεύσεις και κατόπιν στην υπογραφή της Ενδιάμεσης Συμφωνίας με την ΠΓΔΜ τον Σεπτέμβριο του 1995.

Αλλά δεν ήταν μόνο τα εθνικά θέματα που απασχολούσαν τον Ανδρέα από μικρή ηλικία, από τότε, δηλαδή, που νεαρός καθηγητής ακόμα στο Πανεπιστήμιο Berkeley επεδίωκε παντί τρόπω την επιστροφή στην πατρίδα και ονειρευόταν μια Ελλάδα ανεξάρτητη από εποπτείες και επιτρόπους. Είναι γνωστές οι μάχες με τη χώρα που τον διαμόρφωσε πνευματικά, εκτός βέβαια από την Ελλάδα, τις ΗΠΑ, παρ’ όλη την αμφιθυμία του απέναντι σε πολιτικές όπως η έξοδός μας από το ΝΑΤΟ ή η αποχώρηση των αμερικανικών βάσεων από τη χώρα, τις οποίες αναθεώρησε στη συνέχεια. Κατέδειξε μάλιστα από νωρίς πολιτική πυγμή - δεν ήταν καν 25 ετών όταν ανέλαβε να σχεδιάσει την αρχιτεκτονική της παγκόσμιας οικονομίας στην εμβληματική Διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς (1944) ή όταν παρενέβαινε, πολλά χρόνια αργότερα, το 1985, ως διεθνής διαιτητής στη διένεξη Γαλλίας - Λιβύης, οι οποίες υποστήριζαν αντιμαχόμενες δυνάμεις στο Τσαντ, με την περίφημη Συμφωνία της Ελούντας. Είναι άπειρα τα περιστατικά που μπορούν να γραφούν για τον Ανδρέα Παπανδρέου -από την υποστήριξη του στον Γιασέρ Αραφάτ ή στον Μουαμάρ Καντάφι σε εποχές που θεωρούνταν καταφανώς τρομοκράτες διαμορφώνοντας μια αραβική φιλία που διαρκεί ακόμα μέχρι σήμερα - έως την υποστήριξη του σε χαρακτηριζόμενους «κομμουνιστές» ηγέτες όπως ο Λεχ Βαλέσα ή Βόιτσεχ Γιαρουζέλσκι, που σκοπό είχαν να οδηγήσουν στον επαναπατρισμό των εκεί εγκλωβισμένων Ελλήνων.

Οσα και να πει κανείς και όση κριτική και να ασκήσει στις πολιτικές πρωτοβουλίες του Ανδρέα ως πρωθυπουργού, το σίγουρο είναι ότι πρόκειται για γεγονότα που έχουν γράψει Ιστορία - άλλα με τεράστιο αντίκτυπο και άλλα με μικρότερη σημασία. Το σαράκι της πολιτικής, το οποίο προφανώς είχε κληρονομήσει από τον πατέρα του, φαινόταν να τον τρώει ήδη από τα σχολικά χρόνια, όταν στο βιβλίο του Πειραματικού Σχολείου και στην αθώα ερώτηση «Τι θα σε έκανε ευτυχισμένο στη ζωή σου;», εκείνος απαντούσε: «Η εφαρμογή του κοινωνικού συστήματος της αρεσκείας μου και η ανατροπή του σημερινού. Γενικότερα, η επιτυχία και η πραγματοποίηση των πολιτικών και κοινωνικών μου αντιλήψεων». Οσο για το επάγγελμα που θα προτιμούσε εκείνος απαντούσε -από τότε- με βεβαιότητα «πολιτικός» ή «κοινωνιολόγος» - κατόπιν στο κολέγιο πρόσθεσε και την ιδιότητα «τιμονιέρης στα καράβια». Φρόντιζε, μάλιστα, από μαθητής να δικαιολογεί την απόφασή του: «Το πρώτο διότι εκπροσωπεί τη δράση και το δεύτερο διότι εκφράζει τα επιστημονικά μου πιστεύω». Ποτέ δεν ξεπέρασε την αγάπη του για τη θάλασσα αλλά ούτε για κορυφαίους κοινωνιολόγους όπως ο Μαξ Βέμπερ, στους οποίους έμεινε πιστός αλλά και για ποιητές -παρότι δεν ήταν γνωστή η σχέση του με τη λογοτεχνία- όπως ο Σεφέρης ή ο Ελύτης.

Η άγνωστη αναμέτρηση με τους ανθρώπους του πνεύματος

«Αμφισβητήστε μας»! Ηταν το αποκορύφωμα της ομιλίας του στην κατάμεστη από ανθρώπους του πολιτισμού αίθουσα μεγάλου ξενοδοχείου της Αθήνας, στις 30 Ιανουαρίου του 1984, που προκάλεσε μετά από μερικά δευτερόλεπτα έκπληξης, καταιγισμό χειροκροτημάτων, όπως γράφει η Μυρσίνη Ζορμπά στο βιβλίο της «Ανδρέας Παπανδρέου - Πολιτισμικό πορτρέτο» (που μόλις κυκλοφόρησε) αναφερόμενη σε ένα ξεχασμένο περιστατικό που σήμανε ωστόσο πολλά για τη σχέση του τότε πρωθυπουργού -ο οποίος είχε μόλις συμπληρώσει τρία χρόνια στο τιμόνι της χώρας- με τους πνευματικούς ανθρώπους της χώρας. Η περιγραφή είναι χαρακτηριστική: «Στο τραπέζι του πρωθυπουργού ο Κάρολος Κουν, ο Οδυσσέας Ελύτης, ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Γιάννης Τσαρούχης«...». Η φωτογραφία αυτής της εκδήλωσης, χωρίς την εκρηκτική φράση του πρωθυπουργού, θα παρέπεμπε σε ένα από εκείνα τα βαρετά επίσημα δείπνα, στα οποία είναι συνηθισμένοι να συμμετέχουν οι γνωστοί λογοτέχνες και καλλιτέχνες, από υποχρέωση ή για λόγους δημοσίων σχέσεων, πλήττοντας θανάσιμα. Τίποτε δεν λείπει από το σκηνικό. Η αίθουσα του ξενοδοχείου με τους πολυελαίους, τα άσπρα τραπεζομάντιλα, τα κρυστάλλινα κολονάτα ποτήρια, η ανθοδέσμη στο μέσο του τραπεζιού. Τα φλας των φωτογράφων δεν χορταίνουν να αποτυπώνουν πρόσωπα γνωστά, πλατιά χαμόγελα. Ολοι έχουν φορέσει τα καλά τους. Παρούσα σύσσωμη η κυβέρνηση, σε μια μάλλον σπάνια ευκαιρία των μελών της, την εποχή εκείνη, να συναναστραφεί τέτοιον κόσμο».

Ολα αυτά, βέβαια, δεν θα είχαν καμία σημασία αν ο τότε πρωθυπουργός δεν τολμούσε να αντιπαρατεθεί, κατά κάποιον τρόπο, με το κορυφαίο πολιτιστικό κεφάλαιο της χώρας. Το «Αμφισβητήστε μας!» δεν ήταν μόνο το περίφημο σύνθημα του Μάη του ’68 αλλά και ο δικός του τρόπος να δηλώσει πως είναι αποφασισμένος να ορίσει την ανατροπή σε όλα τα επίπεδα και σε κάθε σημείο. Κι όμως, οι πνευματικοί άνθρωποι -και μιλάμε για κορυφαίους ζωγράφους και νομπελίστες- αντέδρασαν στην πρόκληση με χειροκρότημα ίσως γιατί η αμφισβήτηση ήταν κάτι που κυλούσε στο δικό τους αίμα. Αυτό πάντως που καταδεικνύει τούτη η κίνηση, όπως τονίζει σχετικά και η ίδια η Ζορμπά, είναι ότι «ο Ανδρέας ήταν ένας παίκτης που οδηγούσε την αμφισβήτηση στα άκρα, προκλητικός, ριψοκίνδυνος ευφάνταστος, αιφνιδιαστικός, ένας παίκτης της εξουσίας».

Πάντοτε στα άκρα

Ας μην ξεχνάμε ότι ήταν ο ίδιος που κήρυξε τον Ανένδοτο στον ίδιο τον πατέρα του, τις πολυτάραχες εκείνες εποχές της δεκαετίας του ’60, διαμορφώνοντας έναν εντελώς δικό του πολιτικό πόλο και διαφωνώντας κάθετα απέναντι στη συμβιβαστική στάση του Γεώργιου Παπανδρέου έναντι του Παλατιού. Σε εκείνες τις ομιλίες μάλιστα, όπως γράφει ο παλιός του φίλος Σπύρος Δραΐνας στη βιογραφία «Ανδρέας Παπανδρέου - Η γέννηση ενός πολιτικού αντάρτη» (εκδ. Ψυχογιός) ο Ανδρέας «ως άλλος Ρούσβελτ παρέπεμπε εμμέσως στην αρχή ότι το μόνο που είχε να φοβάται ο λαός ήταν ο ίδιος ο φόβος». Ηξερε, άλλωστε, από τότε τι ακριβώς ήθελε να ακούσει ο κόσμος και γι’ αυτό ενώ για κάποιους ήταν ο κατεξοχήν εκφραστής της λαϊκής εξουσίας, άλλοι τον θεώρησαν ιδανικό «δημαγωγό και λαοπλάνο». Ο Θάνος Βερέμης, ωστόσο, μιλάει για μια αντιστοιχία των εκρηκτικών του λόγων με ένα εξίσου εκρηκτικό ταμπεραμέντο και ατιθάσευτο ψυχισμό ο οποίος συγκλονιζόταν από εσωτερικές θύελλες. Ολες αυτές τις αντιφάσεις προσπαθεί να αναλύσει γνωρίζοντας καλά τον ετερόκλητο πολιτικά χώρο του ΠΑΣΟΚ, από την πλευρά του, στο δικό του βιβλίο «Ανδρέας Παπανδρέου - Μεγάλες προσδοκίες» (εκδ. Πατάκη).

Αναμφίβολα ο Ανδρέας είχε μεγάλες φιλοδοξίες από μικρός, όπως φαίνεται και από μια προφητική εξομολόγηση-ποταμό γραμμένη στα αγγλικά με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Inner Self» που, επίσης, περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Κολλεγίου - και την οποία παραθέτει ο Δραΐνας στο βιβλίο του: «Οταν καμιά φορά σταματώ για να σκεφτώ λίγο, αναλογίζομαι τον εαυτό μου. Και σας διαβεβαιώ, βλέπω κάτι άλλο από αυτό που εσείς βλέπετε. Δεν σας παρουσιάζω αυτό το παιδί όπως είναι στ’ αλήθεια. Οχι, δεν έχω το θάρρος για κάτι τέτοιο. Προσπαθώ να σας επιδείξω έναν άνθρωπο με μεγάλες πνευματικές δυνάμεις, έναν φιλόσοφο, έναν μεγάλο συγγραφέα, έναν κοινωνικό μεταρρυθμιστή και κατά κάποιον τρόπο είμαι (ένα από αυτά). Εχω μερικά καλά να πω για τον εαυτό μου, αλλά γενικά όταν βρίσκομαι μόνος μαζί του, δεν είμαι παρά ένας κοινός άνθρωπος. Τρώγω, πίνω, απολαμβάνω την ανατολή του ήλιου και, τέλος, είμαι γεμάτος ανθρώπινα πάθη, τα οποία προσπαθώ να αποκρύψω».