Δίστομο: Ο Αργύρης Σφουντούρης «ξαναζεί» τη ναζιστική θηριωδία

                                Ο Αργύρης Σφουντούρης σε παιδική ηλικία

10 Ιουνίου του 1944: Από τη νύχτα εκείνη, το Δίστομο έπρεπε να μάθει να ζει με τον πόνο. Για το χωριό που βίωσε μία από τις πιο φρικαλέες σφαγές στην παγκόσμια ιστορία, θα αργούσε να ξημερώσει. Τα παιδιά αποκοιμιούνταν ακούγοντας μοιρολόγια, οι μητέρες αντίκριζαν καθημερινά τους λεκέδες με το αίμα των παιδιών τους.

Οι νύφες παντρεύονταν στα σπίτια τους, ντυμένες στα μαύρα. Οι Διστομίτες έπρεπε να ζήσουν με την οργή, το μίσος, την αδικία να τους πνίγει. Οι εικόνες των σφαγιασθέντων αγαπημένων τους προσώπων θα τους στοίχειωναν σε όλη τους της ζωή. Οι επιζώντες γλίτωσαν από το θάνατο, αλλά έμαθαν να ζουν μαζί του...

                  Ο μικρός Αργύρης μπροστά από την πόρτα του σπιτιού του


«Χορτασμένοι» από το αίμα αθώων, το απόγευμα της 10ης Ιουνίου, οι Γερμανοί ναζί αποχώρησαν από το χωριό του Διστόμου. Είχαν προηγηθεί ώρες ανελέητης σφαγής. Διακόσιοι δέκα οχτώ Διστομίτες, ανάμεσα τους γυναικόπαιδα και ηλικιωμένοι, έχασαν μαρτυρικά τη ζωή τους. Ανάμεσα στα θύματα και ένα αβάπτιστο αγοράκι, δύο μηνών.

Ο μικρός Αργύρης, 4 ετών, έχασε και τους δύο του γονείς μαζί με 30 συγγενείς του. Γλίτωσε χάρη στο νόημα που του έκανε ένας αξιωματικός των Ες-Ες, με το οποίο τον προέτρεψε να πάει να κρυφτεί μέσα στο σπίτι του. Τα επόμενα χρόνια της ζωής του, τα πέρασε μέσα σε ορφανοτροφεία στην Αθήνα, μαζί με άλλα παιδιά θύματα του πολέμου.

Μία μέρα, εμφανίστηκε μία αποστολή του Ερυθρού Σταυρού και διάλεξε κάποια παιδιά για να κάνουν μια καινούρια αρχή σε άλλη χώρα. Έτσι, ο Αργύρης βρέθηκε στην Ελβετία, στο παιδικό χωριό Πεσταλότσι στο Τρόγκεν, όπου μεγάλωσε μακριά από την πατρίδα του. Σπούδασε μαθηματικά και αστροφυσική και αφιερώθηκε στον αγώνα για την διεκδίκηση των γερμανικών αποζημιώσεων.


                         Ο Αργύρης Σφουντούρης μπροστά από το σπίτι του

Η ξενάγηση στο μαρτυρικό Δίστομο
Με αφορμή την επέτειο μνήμης της σφαγής του Διστόμου, ο 75χρονος σήμερα, Αργύρης Σφουντούρης μας ξενάγησε στο μαρτυρικό του τόπο. Στάθηκε μπροστά από το σπίτι του, από την πέτρινη σκάλα, πάνω στην οποία είδε για τελευταία φορά τον πατέρα του. Μας έδειξε την πλατεία, που βάφτηκε με το αίμα των συγχωριανών του. Ανηφόρισε με το μπαστούνι του, στο Μαυσωλείο του Διστόμου.

Πάνω στη μαρμάρινη πλάκα που είναι χαραγμένα τα ονόματα των γονιών του «Νικόλαος Σφουντούρης (ετών 45) και Βασιλική Σφουντούρη (ετών 35)», άφησε ένα λουλούδι. Στη συνέχεια, επισκεφθήκαμε το σχολείο όπου πήγαινε, μόνο και μόνο για να απασχολείται. Τον έπαιρναν μαζί τα μεγαλύτερα παιδιά. Εκείνα διάβαζαν και ο μικρός Αργύρης, ζωγράφιζε και έπαιζε. Όλες οι ωραίες του αναμνήσεις, χάθηκαν μέσα σε μία ημέρα. «Δεν θυμάμαι τίποτα από τα παιδικά μου χρόνια πριν από τη σφαγή. Όλες μου οι μνήμες εξαλείφθηκαν με τη σφαγή. Ήταν τόσο έντονες οι εικόνες, που λέω σήμερα ότι έγιναν “τατουάζ” στην ψυχή μου. Χάθηκαν οι χαρούμενες εικόνες. Δεν είμαι σίγουρος, αν θυμάμαι, τα πρόσωπα των γονιών μου από όταν ζούσαν ή από τις λιγοστές φωτογραφίες της γιαγιάς μου! Γιατί μαζί με το σπίτι μας, κάηκαν και όλες οι φωτογραφίες!», λέει ο Αργύρης Σφουντούρης στο protothema.gr


 Μπροστά από την πέτρινη σκάλα πάνω στην οποία είδε για τελευταία φορά τον πατέρα του

Του ζητώ να μας πει τι θυμάται από την ημέρα της σφαγής. «Εικόνες θυμάμαι. Πολύ βαριές και οδυνηρές εικόνες. Ήταν δέκα η ώρα το πρωί όταν ήρθαν τα γερμανικά φορτηγά. Δέκα, είκοσι, δεν θυμάμαι ακριβώς. Εγώ έπαιζα μαζί με άλλα παιδιά και όταν είδαμε τα γερμανικά φορτηγά, σταματήσαμε το παιχνίδι. Σταμάτησαν τα πάντα. Τότε έπιασαν τον πρόεδρο της κοινότητας, τον Χαράλαμπο Κίνια και τον παπά του χωριού, τον Σωτήρη Ζήση. Τους ρώτησαν αν έχει αντάρτες το χωριό. Αφού τους απάντησαν, ότι δεν έχει αντάρτες το χωριό, οι Γερμανοί έδωσαν διαταγή να κλειστούμε όλοι στα σπίτια μας. Εμείς είχαμε κλειστεί στο σπίτι μας, πάνω από την πέτρινη σκάλα, που είδατε. Ήμουν εγώ, ο πατέρας μου, δύο από τις αδερφές μου και μία ξαδέρφη μου. Η μεγαλύτερη αδερφή μου ήταν στην Αθήνα. Από το σπίτι έλειπε η μητέρα μου, γιατί είχε φύγει για Λιβαδειά, μαζί με ένα ζευγάρι γειτόνων. Είχαν πάρει ένα κάρο για να προσπαθήσουν να πουλήσουν ό,τι είχαν και να τ΄ανταλλάξουν με πράγματα που είχαμε ανάγκη. Μετά τη μάχη που μας περιέγραψαν μεταξύ των ανταρτών και των Ναζί, είδα κάτι να αστράφτει και άκουσα έναν μεγάλο θόρυβο. ΄Ηταν το πολυβόλο που εκτέλεσαν τους 12 ομήρους. Τότε τρομοκρατήθηκα και κατάλαβα ότι κάτι ασυνήθιστο γίνεται. Κάτι φοβερό! Η σφαγή είχε ήδη ξεκινήσει! Οι Γερμανοί βιάζονταν μάλιστα, γιατί είχαν να επιστρέψουν στη Λιβαδειά, πριν νυχτώσει. Γι΄ αυτό είχαμε και επιζώντες αλλιώς δεν θα άφηναν κανέναν ζωντανό!».



»Καταλάβαμε ότι έφτασαν στο σπίτι μας, όταν ακούσαμε κάτω στο πλακόστρωτο τις αρβύλες τους. Κατέβηκε ο πατέρας μου κάτω, με την ελπίδα να συζητήσει μαζί τους και να τους αποτρέψει να βάλουν φωτιά στο σπίτι μας. Κανείς δεν πίστευε ότι ήρθαν για να μας σφάξουν. Δεν ήταν άλλωστε η πρώτη φορά που ήρθαν οι Γερμανοί. Είχαν έρθει στο χωριό μας πολλές φορές. Από μαρτυρίες επιζώντων που έχω ακούσει, οι Ναζί, πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι και έπαιρναν ό,τι ήθελαν. Μία ξαδέρφη μου είχε είπε μία φορά, ότι ένας Ναζί που κρατούσε το οπλοπολυβόλο πήγε στο σπίτι της και της είπε: “Τι ωραίο τραπεζόμαντηλο!” Και εκείνη το έβγαλε και του το έδωσε! Τι να έλεγε; ''Όχι! Είναι δικό μου!”; Βέβαια την ημέρα της σφαγής, όλοι είχαν καταλάβει ότι δεν είχαν έρθει για πλιάτσικο! Δεν χρειάζονται είκοσι φορτηγά για να κάνεις πλιάτσικο!».


                               Ο κύριος Αργύρης στο Μαυσωλείο Διστόμου

»Αυτή ήταν η τελευταία φορά που είδαμε τον πατέρα μας, ζωντανό! Θυμάμαι ότι άρχισαν να ανεβαίνουν φλόγες και καπνοί και βγήκαμε έξω. Ψάξαμε στην αυλή να βρούμε τον πατέρα μας. Δεν τον βρήκαμε και ανοίξαμε την αυλόπορτα να βγούμε έξω! Δεν ξέραμε που να πάμε! Τα είδα τα φορτηγά. Μου έχει μείνει η εικόνα ενός Ναζί που πηδούσε επάνω στο φορτηγό! Και ένας από αυτούς, μας έκανε νόημα να γυρίσουμε σπίτι! Να πάμε να κρυφτούμε δηλαδή. Δεν μας άφησε να βγούμε έξω, γιατί κάποιος άλλος θα μας εκτελούσε αμέσως! Έτσι, μπήκαμε ξανά μέσα στο σπίτι, και κρυφτήκαμε μέχρι να φύγουν. Έτσι σωθήκαμε. Όταν έφυγαν πια και ησύχασε το χωριό, βγήκαμε και είδαμε τον πατέρα μου σκοτωμένο! Και το άλλο πρωί, ειδοποίησαν τη γιαγιά μας. Είχαν φέρει το κάρο με την μάνα μου και τους άλλους δύο, σκοτωμένους! Η μάνα μου έφυγε από τη Λιβαδειά γιατί άκουσε ότι είχαν μαζευτεί πολλοί Γερμανοί στο χωριό. Ήρθε για να μας προστατέψει. Αν έμενε εκεί θα ζούσε! Πιθανότατα να είχαμε τη μάνα μας!».
                                                                     Ανηφορίζοντας στο Μαυσωλείο Διστόμου

»Τα πρώτα χρόνια μετά τη σφαγή. Μικρό παιδάκι εγώ, ήμουν ετοιμοθάνατος. Παραιτήθηκα από τη ζωή. Είπα στον εαυτό μου: “Αφού τα έχασα όλα, έχασα τον κόσμο μου, κάηκε το σπίτι μου, σκοτώθηκαν οι γονείς μου, δεν θέλω να ζήσω”. Δεν υπήρχε τίποτα που να με κάνει να θέλω να ζήσω! Ήξερα ότι δεν θα είμαι ποτέ ξανά προστατευμένος και χαρούμενος. Και ήθελα να φύγω και εγώ από τη ζωή! Όταν ήρθε ο Ερυθρός Σταυρός, εννέα μέρες μετά, στις 19 Ιουνίου, πήραν ορισμένα ορφανά παιδιά. Ανάμεσα τους, ήμασταν και εγώ με την αδερφή μου. Έπειτα όμως, εμένα με έστειλαν πίσω, γιατί είπαν ότι δεν έχουν δυνατότητα περίθαλψης νηπίων. Ήμουν βαριά άρρωστος. Ψυχολογικά ήμουν σε τέτοιο χάλι, που δεν ήθελα να φάω! Με είχαν ξεγράψει. Στο ορφανοτροφείο που πήγα 6 χρονών, στο Ζάννειο, είχα ειδική μεταχείριση. Διακόσια παιδιά από το Ζάννειο, μας στείλανε σε μία πολύ ωραία περιοχή στην Εκάλη, μέσα σε ένα πευκοδάσος. Κάποια παιδιά έτρωγαν ό,τι μαγείρευαν εκεί, άλλα ακολουθούσαν μία ειδική διατροφή και πέντε δέκα παιδιά, είχαμε το ελεύθερο να μπαίνουμε μέσα στην κουζίνα και να τρώμε, όταν το επιθυμούσαμε! Τα μάτια των μαγείρων αστράφτανε, όταν μας έβλεπαν. Έλεγαν: “Να φάνε τα παιδιά να μην πεθάνουν”. Για να μας κρατήσουν στη ζωή! Μας είχαν ξεγραμμένους!», εξομολογείται ο Αργύρης Σφουντούρης στο protothema.gr



Συχνά χρησιμοποιεί στο λόγο του, τις λέξεις «ενότητα», «συμφιλίωση» και «αγάπη». Πώς μπορεί να μιλά για αγάπη, όταν έζησε την πιο ακραία μορφή του μίσους; «Σε ηλικία 25-26 ετών σταμάτησα να μισώ. Τότε κατάλαβα ότι το μίσος καταστρέφει εμένα και δεν ενοχλεί κανέναν Γερμανό. Όσο δίκαιο και να είναι το μίσος, δεν είναι ο τρόπος που θα φέρει κάτι καλύτερο. Δεν είναι ο τρόπος που θα με έκανε να ξεπεράσω όσα έζησα. Η συμφιλίωση είναι η μόνη λύση. Αυτό είναι το μήνυμα μου στους ανθρώπους!» καταλήγει.


                  Οι Ναζί γελούν με τα "κατόρθωματα" τους μετά τη σφαγή

Το χρονικό της σφαγής
Τέσσερις ημέρες πριν τη σφαγή του Διστόμου, στις 6 Ιουνίου, οι σύμμαχοι είχαν αποβιβαστεί στη Νορμανδία. «Οι Γερμανοί άρχισαν να καταλαβαίνουν ότι κάτι πήγαινε στραβά στον πόλεμο που θεωρούσαν ότι ήταν νικητές! Έχασαν την ψυχραιμία τους! Μέσα στο καλοκαίρι του '44, είχαν γίνει τα μεγαλύτερα εγκλήματα από τους Ναζιστές στην Ελλάδα» σημείωσε ο δήμαρχος Διστόμου, Γιώργος Γεωργακός, σε συνέντευξη Τύπου που παραχώρησε στο δημαρχείο του χωριού.

Οι γερμανικές δυνάμεις βλέποντας ότι χάνουν τον πόλεμο σε όλα τα μέτωπα, προσπάθησαν να συγκροτήσουν την άμυνα τους στη Νορμανδία. Οι μονάδες που βρίσκονταν στην Ελλάδα έπρεπε να μετατεθούν, αλλά η παρουσία του αντάρτικου τις καθήλωνε στη χώρα μας. «Οι Γερμανία έστειλε τους ανώτερους αξιωματικούς στη Νορμανδία και άφησε στην Ελλάδα τους νεαρούς αξιωματικούς. Ο Fritz Lautenbach , ο λοχαγός των Ες-Ες, ο άνθρωπος που έμεινε στην ιστορία, ως ο άνθρωπος που έκανε τη σφαγή του Διστόμου, ήταν μόλις 21 ετών» μας πληροφόρησε ο Χρήστος Παπανικολάου, εθελοντής στο Μουσείο των Θυμάτων Ναζισμού του Διστόμου.

«Ένας Γερμανός - 100 Έλληνες»
Τις ημέρες του '44, υπήρχε μια ευρεία στρατηγική αντιμετώπισης της υποστήριξης των αντάρτικων στρατευμάτων με αντίποινα στον άμαχο πληθυσμό. «Ένας Γερμανός νεκρός-100 Έλληνες νεκροί», ήταν η εντολή της ναζιστικής Γερμανίας προς τους αξιωματικούς της. Στόχος των Ναζί ήταν να τρομοκρατήσουν τους Έλληνες, ώστε να πάψουν να ενισχύουν και να υποθάλπτουν τις αντάρτικες μονάδες που τους πολεμούσαν.

Στις 10 Ιουνίου του 1944 ο Fritz Lautenbach, λοχαγός των Eς-Ες του 2ου λόχου του 1ου τάγματος του 7ου τεθωρακισμένου συντάγματος της αστυνομίας SS, έλαβε διαταγή να μετακινήσει το λόχο του από τη Λειβαδιά προς το Δίστομο, Στείρι και Κυριάκι με σκοπό τον εντοπισμό ανταρτών στην δυτική πλευρά του Ελικώνα. Τα δύο πρώτα αυτοκίνητα που προπορεύονταν της φάλαγγας, ήταν ελληνικά επιταγμένα, γεμάτα με Γερμανούς στρατιώτες που είχαν ντυθεί χωριάτες μαυραγορίτες. Ήταν το «δόλωμα» των Γερμανών που θα προσέλκυε τους αντάρτες. Σύμφωνα με το αρχικό σχέδιο των Ες-Ες, οι αντάρτες βλέποντας τους μαυραγορίτες, θα τους έκαναν επίθεση για να τους αρπάξουν τα τρόφιμα. Έτσι, θα έπεφταν στην «παγίδα» των Ναζί και στη συνέχεια, με τη βοήθεια των ενισχύσεων που θα ακολουθούσαν, θα τους εξόντωναν.

Ταυτόχρονα, ο 10ος και 11ος λόχος του 3ου τάγματος από την Άμφισσα κατευθυνόταν προς το Δίστομο για να συναντήσουν τον 2ο λόχο. Οι τρεις λόχοι συναντήθηκαν χωρίς να έχουν εντοπίσει αντάρτες εκτός από 18 παιδιά που κρύβονταν σε γύρω στάνες. Έξι από τα παιδιά που προσπάθησαν να δραπετεύσουν εκτελέστηκαν. Τους υπόλοιπους τους κράτησαν ομήρους. Οι Γερμανοί μπήκαν στο Δίστομο εκφοβίζοντας τον άμαχο πληθυσμό. Διέταξαν να κλειστεί ο κόσμος στα σπίτια του γιατί όποιοι θα κυκλοφορούσαν έξω, θα θεωρούνταν αντάρτες και θα εκτελούνταν. Ο 2ος λόχος κατευθύνθηκε προς το Λιθαράκι, περιοχή του Στειρίου, αναζητώντας τους αντάρτες. Εκεί έπεσε σε ενέδρα των ανταρτών του ΕΛΑΣ. Η μάχη του Στειρίου ήταν σκληρή και κράτησε περίπου μέχρι τις δύο το μεσημέρι αναγκάζοντας τους Γερμανούς σε οπισθοχώρηση.

«Ο λόχος των ανταρτών του ΕΛΑΣ, μόλις είχε κατέβει από τον Ελικώνα. Βρισκόταν στον λόφο πίσω από το εκκλησάκι του Αη Γιώργη, μεταξύ Διστόμου και Στειρίου. Είχε κατέβει εκεί, για να ανασκουμπωθεί. Να πάρει καζάνια να βράσει τις ψείρες, να μπαλωθεί και να ανεφοδιαστεί. Κάποιος αγγελιοφόρος είχε ενημερώσει τους αντάρτες ότι γερμανικές φάλαγγες βρέθηκαν το πρωί στο Δίστομο. Έτσι τους έστησαν ενέδρα. Όταν πέρασαν τα πρώτα γερμανικά αυτοκίνητα, ξεκίνησε η μάχη. Από πίσω όμως, εμφανίστηκαν και άλλα γερμανικά αυτοκίνητα. Οι αντάρτες αιφνιδιάστηκαν. Αφού έριξαν και την τελευταία τους σφαίρα, μείνανε στο σημείο, μέχρι να φύγουν οι Γερμανοί για να πάρουν ότι μπορούσαν. Οι Γερμανοί πήραν τους τραυματίες και τους νεκρούς τους και γύρισαν στο Δίστομο. Είχαν ήδη πιάσει 12 παλικάρια σαν ομήρους στις Σέρρες και είχαν σκοτώσει άλλους έξι καθ΄οδόν», αναφέρει ο εθελοντής του Μουσείο Θυμάτων Ναζισμού, Χρήστος Παπανικολάου.

Ντροπιασμένος ο λοχαγός Lautenbach από την "ήττα", αναλαμβάνει την επιχείρηση αντιποίνων και εκτελεί τη διαταγή της σφαγής. Τον ιερέα του χωριού τον αποκεφάλισαν, βρέφη εκτελέστηκαν και γυναίκες βιάστηκαν πριν θανατωθούν. Η σφαγή σταμάτησε μόνο όταν νύχτωσε και οι Γερμανοί αναγκάστηκαν να επιστρέψουν στην Λειβαδιά, αφού πρώτα έκαψαν τα σπίτια του χωριού. Οι εκτελέσεις συνεχίστηκαν και κατά την επιστροφή των Γερμανών στην βάση τους, καθώς σκότωναν όποιον άμαχο έβρισκαν στον δρόμο τους. Οι νεκροί του Διστόμου έφτασαν τους 228, εκ των οποίων οι 117 γυναίκες και 111 άντρες, ανάμεσά τους 53 παιδιά κάτω των 16 χρόνων. Η μαρτυρία του απεσταλμένου του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, Eλβετού George Wehrly, ο οποίος έφτασε στο Δίστομο μετά από λίγες μέρες μιλάει για 600 νεκρούς στην ευρύτερη περιοχή. « Έπρεπε εφτά η ώρα το απόγευμα οι Γερμανοί να ήταν πίσω στη Λιβαδειά! Άλλωστε τι άλλο να κάνουν ρε παιδιά; Πόσο ακόμα να ξεκοιλιάσουν εγκύους; Πόσο ακόμα να σκοτώσουν μωρά παιδιά;» τόνισε ο Χρήστος Παπανικολάου.



Ο δήμαρχος Διστόμου για τις γερμανικές αποζημιώσεις
Στην συνέντευξη Τύπου που παραχώρησε ο δήμαρχος Διστόμου, Γιώργος Γεωργάκος, με αφορμή την επέτειο μνήμης της σφαγής, αναφέρθηκε στο ζήτημα των γερμανικών αποζημιώσεων. Όπως είπε, οι Διστομίτες ζητούν ηθική διακαίωση.

«Ο αγώνας για τις αποζημιώσεις είναι μεγάλος! Το θέμα των Διστομιτών δεν είναι οι απολαβές χρημάτων, διότι όπως γνωρίζουμε όλοι, η ζωή δεν αποτιμάται με κανένα υλικό αγαθό. Η σφαγή του Διστόμου, δεν μπορούμε να πούμε ότι έγινε σε πόλεμο. Στον πόλεμο, ο στρατιώτης έρχεται αντιμέτωπος με έναν στρατιώτη. Δεν γίνεται ένας στρατιώτης να σφάζει μωρά παιδιά. Μεταξύ των θυμάτων του Διστόμου, ήταν 56 παιδιά. Παιδιά από 2 μηνών μέχρι 15 ετών. Αυτό είναι αποτρόπαιο και ζητάμε ηθική διακαίωση. Ναι, είχε έρθει ο πρόεδρος της Γερμανίας της προάλλες, ζήτησε μία συγγνώμη, αλλά από εκεί και πέρα δεν είδαμε τίποτα άλλο. Με τον γερμανικό λαό δεν έχουμε να χωρίσουμε τίποτα. Είναι σίγουρο πως ο γερμανικός λαός δεν γνωρίζει τι έκαναν οι ναζιστές στην Ελλάδα».

Στο μνημόσυνο για την επέτειο μνήμης της σφαγής του Διστόμου, που θα πραγματοποιηθεί, την Τετάρτη 10 Ιουνίου, θα δώσουν το «παρών», μετά από έκκληση του δημάρχου, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Προκόπης Παυλόπουλος και ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος, Ιερώνυμος.


Στην είσοδο του Μουσείου Θυμάτων Ναζισμού, δεσπόζει η φωτογραφία Διστομίτισας Μαρίας Παντίσκα, που φιλοξενήθηκε στο περιοδικό LIFE. Η Μαρία έφυγε από τη ζωή, το 2009.

Η ταινία «Ένα τραγούδι για τον Αργύρη»
Η συγκινητική ιστορία του Αργύρη Σφουντούρη και ο αγώνας του για την διεκδίκηση των γερμανικών αποζημιώσεων, είναι το θέμα της ταινίας του Στέφαν Χάουπτ, «Ένα τραγούδι για τον Αργύρη», που θα κάνει πρεμιέρα αύριο, Πέμπτη 11 Ιουνίου.


                                           Αφίσα της ταινίας

«Αυτό που από την αρχή μου έκανε εντύπωση στον Αργύρη Σφουντούρη, ήταν η ευαισθησία του, το πνεύμα, η  "παγκοσμιότητά΄' του. Ο εύθυμος τρόπος του ερχόταν σε μεγάλη αντίθεση με την ιστορία της ζωής του, την οποία μου διηγήθηκε σιγά-σιγά και που από τότε δε με άφησε ποτέ ήσυχο. Αυτή η ιστορία έγινε για μένα ένας φακός στον οποίο συγκεντρώνονται επίκαιρα ζητήματα και θέματα της εποχής μας», σημείωσε ο σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ , Στέφαν Χάουπτ.

Oι φωτογραφίες είναι του Κώστα Λυκαβηττού