Μερικά πράγματα δεν τα διαλέγει κανείς στη ζωή του. Για παράδειγμα, τους συγγενείς του. Ο σαββατογεννημένος Νίκος, που αντίκρισε για πρώτη φορά τον κόσμο μια συνηθισμένη ημέρα τον Σεπτέμβριο του 1956 στο Σαν Φρανσίσκο της Καλιφόρνιας, προφανώς και δεν γνώριζε τι θα του επιφύλασσε η ζωή. Και ακόμα περισσότερο δεν μπορούσε να επιλέξει το σόι του. Διαφορετικά δεν θα ήταν εγγονός, γιος και αδελφός πρωθυπουργού. Αυτό, όμως, που θα μπορούσε να επιλέξει μεγαλώνοντας ήταν το τι θα γίνει. Ως καλό και τυπικά προσοντούχο παιδί μιας πολιτικής δυναστείας, σπούδασε Οικονομικά σε αναγνωρισμένα αμερικανικά πανεπιστήμια.
Για τις επιδόσεις της καριέρας του ως οικονομολόγου, αρμόδιοι να διαφωτίσουν το κοινό είναι τα πανεπιστήμια όπου δίδαξε και η Παγκόσμια Τράπεζα στην οποία δούλεψε για δυόμισι περίπου χρόνια. Για το άλλο, όμως, επαγγελματικά ασκούμενο ταλέντο του ως συγγραφέα, τον λόγο έχουν οι αναγνώστες και οι κριτικοί. Για τον αυτοαποκαλούμενο «πολυτεχνίτη», σε σχέση με την τέχνη της γραφής του, Νίκο Παπανδρέου, προφανώς και το όνομα που φέρει δεν παίζει μεγάλο ρόλο στον λογοτεχνικό στίβο. Ωστόσο το οικογενειακό περιβάλλον της πρώιμης ηλικίας του, καθώς και το ηγετικό πολιτικά αποτύπωμα των συγγενών του λαμβάνουν χαρακτηριστικά βιωματικής προσήλωσης, ίσως και εμμονής στις περιπλανήσεις του στο χαρτί. Ισως να φταίνε και τα γονίδια. «Πιστεύω ότι κάποιος κατώτερος Θεός αποφάσισε να μου παίξει ένα παιχνίδι. Τυχαία διάλεξε κάποιον που γεννήθηκε στις ΗΠΑ και του έδωσε το επίθετο του πατέρα μου -το επίθετο ενός επιφανούς Ελληνα πολιτικού-, του έδωσε και την αμερικανική συνείδηση της μητέρας μου και μετά τον έβαλε σ’ αυτό το ψηλόλιγνο, κοκκαλιάρικο κορμί για να δει ποια θα ήταν η εξέλιξή του», γράφει σε ένα κείμενό του. Οσοι ανέμεναν την υλοποίηση των σχεδίων του Νίκου Παπανδρέου για το γύρισμα της ταινίας «Μίκης Θεοδωράκης», στην οποία έγραψε το σενάριο, πιθανότατα θα απογοητεύτηκαν, καθώς το θέμα πάγωσε λόγω οικονομικής κρίσης και δεν βρίσκεται χρηματοδότης ακόμα και στην Αμερική. Ωστόσο ο αδελφός του πρώην πρωθυπουργού πρόκειται να δώσει και πάλι το «παρών» στην εγχώρια πιάτσα των γραμμάτων, με αφορμή την έκδοση του νέου του βιβλίου, όπου ήρωάς του θα είναι ένας Παπανδρέου! Αλλωστε ως συγγραφέας ο Νίκος Παπανδρέου συγκαταλέγεται ανάμεσα σε εκείνους τους γλαφυρά περιγραφικούς, πότε ανατρεπτικούς και πότε αιρετικούς, αν και ενίοτε κουραστικούς τεχνίτες της γραφής που έχουν την τόλμη να επινοήσουν αφηγήσεις γύρω από πρόσωπα του στενού τους οικογενειακού περιβάλλοντος. Και μάλιστα κατ’ επανάληψη, όχι για να τους δικαιολογήσουν, αλλά για να τους εκθέσουν.
Γεώργιος και Ανδρέας Παπανδρέου τη δεκαετία του ’60
Παρότι σταθερά διχοτομημένος μεταξύ των δύο ταυτοτήτων του, της αμερικανικής και της ελληνικής (τα πρώτα του λογοτεχνικά κείμενα είναι γραμμένα στα αγγλικά), έχει από καιρό τροφοδοτήσει με μια σειρά από βιβλία του συζητήσεις μεταξύ των κριτικών. Το σουξέ του, όμως, προέρχεται από τη γνωστή «οικογενειακή» συνταγή, που έχει ως βάση προσωπικά και οικογενειακά βιογραφικά στοιχεία, έστω και αν η πλοκή τους εξελίσσεται ενίοτε σε μυθοπλαστική τροχιά. Εύλογα οι μη προκατειλημμένοι αναγνώστες των ευπώλητων αυτών βιβλίων αναρωτιούνται αν στο επόμενο πόνημά του θα συντελεστεί ο απογαλακτισμός του συγγραφέα από την οικογενειακή του κληρονομιά. Αντίθετα, οι ειδήμονες, που αδιαφορούν για τη σφραγίδα της οικογένειάς του στις πολιτικές εξελίξεις της χώρας επί μισό και πλέον αιώνα, σημειώνουν ότι τα βιβλία του, αν και δεν διεκδικούν λογοτεχνικές δάφνες, έχουν ψυχογραφικό και ίσως ιστορικό ενδιαφέρον. Από αυτή την άποψη το υπό δημοσίευση έργο «Το ημερολόγιο ενός πρωθυπουργού» του συγγραφέα, τον οποίο φήμες φέρουν ως τον άνθρωπο των «ειδικών αποστολών» του αδελφού του και πρώην πρωθυπουργού, δεν αποτελεί εκδοτικό ρίσκο. Βαδίζει στην πεπατημένη προηγούμενων επιτυχιών. Αν και του ίδιου του αρέσει να χώνεται παντού, αψηφώντας, όπως έχει πει, το κόστος σε σχέση με τους πολιτικούς, ο συγγραφέας πατάει και πάλι στα χνάρια των προγόνων του και συγκεκριμένα του παππού του. Πρόκειται εμμέσως για ιστορικό μυθιστόρημα που φιλοδοξεί να σκιαγραφήσει την προσωπικότητα του Γέρου της Δημοκρατίας μέσα από τις σελίδες ενός επινοημένου από τον εγγονό του ημερολογίου. Και στην εξέλιξη της πλοκής του εστιάζει στην οπτική του πολιτικού απέναντι στις μεγάλες αδυναμίες του: της πολιτικής, του γυναικείου φύλου, της αγάπης του για το ελληνικό χωριό.
Ανατρέχοντας, όπως δηλώνει ο συγγραφέας, σε αρχεία και ομιλίες του παππού του και προσθέτοντας πινελιές από φανταστικούς διάλογους, οι πραγματικοί ιστορικοί χαρακτήρες αποσπώνται, κατά την άποψή του, από την Ιστορία και καταχωρούνται στον χώρο της μυθοπλασίας. Δικό του είναι εξάλλου το έργο, όπως θέλει και με όποιο όνομα πιστεύει ταιριαστό το χαρακτηρίζει. Στη μυθοπλασία αυτή, αν όχι στην ακροβασία μεταξύ μύθου και πραγματικότητας, ο Νίκος Παπανδρέου περιλαμβάνει γεγονότα-σταθμούς στη ζωή του παππού του Γεωργίου Παπανδρέου. Τα πρώτα χρόνια στο Καλέντζι Αχαΐας, τον πρόωρο θάνατο της μητέρας του Παγώνας, τη ζωή με τον παπά πατέρα του, τη μετακόμιση στην Πάτρα, την αλλαγή ονόματος από Παπασταύρου σε Παπανδρέου που αποφάσισαν ο ίδιος ο Γέρος της Δημοκρατίας και ο μεγάλος αδελφός του Νίκος. Δεν λείπουν, πάντως, και οι πολιτικές αναφορές, όπως για παράδειγμα τι έγινε στη Συμφωνία της Βάρκιζας, την αποστασία του 1965 και το χουντικό πραξικόπημα του 1967.
«μου εδόθηκε ολοσχερώς…»
Αναμφίβολα, ο αδελφός του πρώην πρωθυπουργού κερδίζει την προσοχή ειδικών και μη αναγνωστών εξαιτίας της γλαφυρής περιγραφής ερωτικών εικόνων μεταξύ ιστορικών προσώπων. «Στο καμαρίνι μου εδόθηκε ολοσχερώς, μου προσέφερε τα στήθη της και τα οπίσθιά της και έτσι με εξετρέλανε ολότελα». Η απεικόνιση, μέσω της συγκεκριμένης φράσης της πρώτης συνάντησης του Γεωργίου Παπανδρέου με τη μεγάλη Ελληνίδα ηθοποιό Κυβέλη, έχει κάνει ήδη αίσθηση από την προδημοσίευση αποσπασμάτων του βιβλίου. Σύμφωνα, λοιπόν, με το ιστορικό μυθιστόρημα, ο «ήρωάς» του, Γεώργιος Παπανδρέου, δεν μπορούσε να αντισταθεί στα θέλγητρα του γυναικείου φύλου. Μάλιστα η Κυβέλη φέρεται να τον εγκατέλειψε όταν όλη η Αθήνα συζητούσε για τη σχέση του με την καλλιτέχνιδα από τη Χιλή Ροζίτα Σεράνο, η οποία έγινε γνωστή τραγουδώντας στη ναζιστική Γερμανία του Μεσοπολέμου. Πρόκειται για την ίδια Σεράνο που χάρισε το όνομά της στη γνωστή πάστα... Σε αντίθεση, πάντως, με τη φλογερή σχέση που ανέπτυξε με τη μεγάλη κυρία του θεάτρου, όπως περιγράφεται στο βιβλίο, το πάθος δεν φαίνεται να συγκλόνισε την ένωση του πατριάρχη της οικογένειας με τη Σοφία Μινέικο. Οπως αφήνεται να εννοηθεί, αισθήματα συστολής σημάδεψαν τον έγγαμο βίο τους από την έναρξή του κιόλας. «Δεν είπε κιχ όταν μπήκαμε στο κρεβάτι το πρώτο βράδυ του γάμου και όσο προχωρούσα μαζί της δάγκωνε το χέρι της για να μη βγάλει μιλιά. Δεν ήμουν σίγουρος αν μου άρεσε τούτη η σεμνότητά της», γράφει ο συγγραφέας του επινοημένου ημερολογίου, της ερωτικής ζωής του παππού του. Να σημειωθεί ότι η Σοφία είναι η μητέρα του Ανδρέα Παπανδρέου και ως εκ τούτου γιαγιά του συγγραφέα, ο οποίος δεν παραλείπει να αναφέρει ότι η μυθοπλασία έχει τη συνδρομή της ιστορικής αποκρυπτογράφησης σκονισμένων ντοκουμέντων του Γεωργίου Παπανδρέου από το 1942.
Σκληρή κριτική από Φασουλή
Πριν, ωστόσο, το βιβλίο φτάσει στις προθήκες των βιβλιοπωλείων, δέχθηκε ήδη την περασμένη εβδομάδα τα φαρμακερά βέλη του σκηνοθέτη και ηθοποιού Σταμάτη Φασουλή, ο οποίος, σχολιάζοντας προδημοσίευση μέρους του βιβλίου «Το ημερολόγιο ενός πρωθυπουργού» με άρθρο του στα «ΝΕΑ», που έχει τίτλο «Δεν μας έφταναν συγγραφείς ήρθαν και από την Πέργαμο», το παρουσιάζει να κινείται «μεταξύ θηλής της θεατρίνας και της σκανδάλης του αντάρτη». Με λίγα λόγια: «Πρόεδρο, ιδού ο κώλος μου και Πρόεδρο, ιδού το όπλο μου. Ημαρτον Κύριε. Το έλεός σου». Χρησιμοποιώντας αιχμηρό λόγο ο Φασουλής, αφού σημειώνει ότι «ήξερα πως ο κύριος Νίκος Παπανδρέου (του Ανδρέου βεβαίως βεβαίως) ήταν φίλος των γραμμάτων και ασχολείται τις ελεύθερες ώρες του με το γράψιμο, πράγμα προτιμητέο από την ενασχόληση με την πολιτική σκηνή που δεν απέφυγε ο αδελφός του Γιώργος (Γιωργάκης κατ’ άλλους), με τις γνωστές συνέπειες για όλους μας». Αξιολογεί επίσης τις λογοτεχνικές επιδόσεις του αδελφού του πρώην πρωθυπουργού ως εξής: «Εχω ακόμα την αίσθηση μιας γλώσσας πρωτόφαντης, όπου ρήματα, υποκείμενα, μετοχές και σύνδεσμοι είχαν μπλεχτεί σ’ έναν τρελό χορό καρναβαλιού, με αποτέλεσμα ένα μισοζαλισμένο κείμενο να τρεκλίζει και με ό,τι θυμάται να χαίρεται». Αναφέρει μάλιστα ότι στο πρώτο του βιβλίο βοηθήθηκε από φίλους επαγγελματίες γιατί «που και που ξεμύτιζαν δειλά δειλά κάτι ελληνικάκια, τα οποία όμως άλλαζαν συντακτικό στυλ και πολλές φορές και φύλο από παράγραφο σε παράγραφο». Ωστόσο δεν είναι κρυφό μυστικό, ομολογημένο από τον ίδιο τον συγγραφέα, ότι τα αρχικά του κείμενα, γραμμένα στα αγγλικά, είχαν μεταφραστεί στα ελληνικά από τον Ερρίκο Μπαρτζινόπουλο και επιμελητές τον Θανάση Νιάρχο και τον Χριστόφορο Λιοντάκη.
Ο Νίκος Παπανδρέου με τη σύζυγό του Αλεξία
Ο συγγραφέας και οι ήρωες
Οπως και να ’χει, το νέο βιβλίο του συγγραφέα αναμένεται να κάνει ντόρο όσο και να επαναδιατυπωθεί το φθαρμένο από τη χρήση ερώτημα των αναγνωστών του σχετικά με το αν υπάρχει και ποια είναι η σχέση μεταξύ του συγγραφέα με τους ήρωές του. Αλλωστε οι αναγνώστες δικαιολογημένα θαρρούν πως βλέπουν να εκτυλίσσεται μπροστά τους όχι μια φανταστική μυθιστορηματική αφήγηση αλλά η καθημερινότητα κάποιου εκ των επιφανών της οικογένειας Παπανδρέου. Και ο ίδιος ο συγγραφέας θα αναγκαστεί να εξιστορήσει για μια ακόμα φορά το πόσο επίπονο αποδείχτηκε να πείσει το κοινό του ότι η ταύτιση του συγγραφέα του βιβλίου και του αφηγητή είναι προϊόν μυθοπλασίας, μπλεγμένο, όμως, με μπόλικη δόση πραγματικών γεγονότων και διάχυτο το άρωμα της πολιτικής σε κάθε σελίδα. Το προνόμιο να έχει μεγαλώσει σε ένα τέτοιο περιβάλλον και να ανασύρει με σχετική ευκολία μνήμες και ντοκουμέντα μάλλον κατά τον ίδιο είναι θέμα σύμπτωσης που τον οδηγεί στην άρνηση.
Εξάλλου σε ένα διήγημά του με τίτλο «Και πάλι ο Ανδρέας», από το βιβλίο «Ιστορίες της τσέπης», που εκδόθηκε το 2007, εστιάζει στο ψυχολογικό υπόβαθρο του δημιουργού όταν καλείται να γράψει για τον πατέρα του. «Οταν μου ζητάνε να μιλήσω ή να γράψω κάτι για τον Ανδρέα (όλο και συχνότερα), ομολογώ ότι η πρώτη αντίδρασή μου είναι έντονα αρνητική. Πάλι για τον Ανδρέα; Μα δεν θέλω πια, φίλοι μου, να ασχοληθώ. Αρκετά. Ως εδώ». Ωστόσο οι προκλήσεις είναι πολλές και οι αντιστάσεις δοκιμάζονται: «Από την άλλη, καινούργιες και συναρπαστικές ευκαιρίες παρουσιάζονται σχεδόν καθημερινά. Οταν, λόγου χάριν, η αδερφή του Δημήτρη Μαρούδα παραχωρεί ένα ολόκληρο μπαούλο που περιέχει, μεταξύ άλλων, τριακόσιες ώρες μαγνητοφωνημένων ανέκδοτων ομιλιών του Ανδρέα στην επαρχία κατά την περίοδο 1974-1988, ξέρω ότι έχω χρυσάφι στα χέρια μου». Αν και τον πατέρα του, όπως ισχυρίζεται, δεν μπορούσε να τον δει σαν ήρωα μυθιστορήματος, ο παππούς του είχε όλα τα μυθιστορηματικά φόντα «[…] όπως είναι η πρόκληση, η τρέλα, ένας ιδιαίτερος τρόπος χρήσης της θρησκείας, ο έρωτάς του για την Κυβέλη […]» που τον καθιστούσαν ιδανικό ώστε ο συγγραφέας να δει μέσα από αυτόν τον 20ό αιώνα «επιμένοντας σε τέσσερις τομείς, τη γλώσσα, τη ρητορική, την πολιτική, υπό την ευρεία έννοια, τον έρωτα».
Η εντυπωσιακή οικία του Νίκου Παπανδρέου στην Εκάλη
«Η Λίζα και τα κεντραρισμένα πέη»
Η δημιουργική γραφή πάντα αποτελούσε πρόκληση για τον συγγραφέα Νίκο Παπανδρέου. Τη χρησιμοποιεί για να «απογειώσει» την τέχνη της αφήγησης, ταξιδεύοντας τον αναγνώστη με βιωματικές ή μυθοπλαστικές εικόνες του δημιουργού, γράφοντας ένα «ζωντανό» κείμενο. Ενα από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα του γλαφυρού τρόπου λογοτεχνικής οπτικής αποτελεί το διήγημα «Ημερολόγιο σμηνίτου 1986», το οποίο φιλοξενείται στην προσωπική ιστοσελίδα του www.npapandreou.gr. Περιγράφει τις εμπειρίες του γιου του πρωθυπουργού της χώρας εκείνης της περιόδου που υπηρετεί τη στρατιωτική θητεία του στη Λήμνο με λόγο αφτιασίδωτο και αποκαλυπτικό.
Η πρώτη νύχτα στον κοιτώνα είχε άρωμα γυναίκας σε ένα υπερβατικό επίπεδο. «[…] θυμήθηκα την γυναίκα που καθόταν απέναντί μου στο C-130, όταν με μετέφεραν εδώ…Την φανταζόμουν να βάζει τα χέρια πίσω από την πλάτη της, με τους αγκώνες να προεξέχουν σαν χερούλια κούπας, να λύνει το σουτιέν της, τα στήθια της να ξεχύνονται πάνω στις ανοιχτές μου παλάμες. Κατακλύστηκα από επιθυμία, μία επιθυμία που κατέπνιξα ξαπλώνοντας μπρούμυτα». Η περιγραφή λεπτομερής, αφοπλιστική και η μονοτονία της καθημερινότητας στο στρατόπεδο βασανιστική: «[…] Στα ντους πάντα τα ίδια: πεσμένα πέη, σηκωμένα πέη, πέη παραφουσκωμένα με ούρα και άλλα που έπεφταν προς τ’ αριστερά, άλλα προς τα δεξιά και άλλα καλά κεντραρισμένα σαν σταματημένο εκκρεμές...» Μεταφερόμενος ο αναγνώστης σε ένα καθαρά αντρικό σκηνικό γνωρίζει τη Λίζα, «[…] η μυθική γυναίκα που ικανοποιούσε τις ανάγκες όλων των αντρών της μονάδας. Η Λίζα μας ήταν φτιαγμένη από ένα σκουπόξυλο και τέσσερα μαξιλάρια. Κάναμε ένα κύκλο γύρω απ’ αυτήν και τον Σειρά. Ο Σειράς την πέρασε στον διπλανό του και εκείνος στον επόμενο, και ο καθένας μας την φίλησε με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο». Μέσα στα κείμενά του ο Νίκος Παπανδρέου χαρτογραφεί την ψυχοσύνθεση ενός γόνου μιας πολιτικής δυναστείας και του βάρους που συνεπάγεται αυτό. Στο πλαίσιο αυτό, το να είσαι γιος πρωθυπουργού κρύβει, μεταξύ των άλλων, απρόσμενες εκπλήξεις και προσωπικές συμπεριφορές που προβληματίζουν τον αφηγητή. «Ο πατέρας μου εμφανίστηκε το βράδυ στην τηλεόραση. Η συνέντευξη ήταν για την θέση της γυναίκας στην Ελλάδα… Μια νεαρή ξανθή γυναίκα καθόταν μπροστά του και το κόκκινο της φόρεμα πλημμύριζε όλη την οθόνη. Εκανε τις ερωτήσεις με κομμένη την ανάσα. Μόλις τελείωσε η συνέντευξη λέει μία φωνή: “Θα την μπουζουριάσει στο καμαρίνι και θα την πηδήξει”. Κοίταξα αυστηρά προς την κατεύθυνση της φωνής. Ολο το δωμάτιο σιώπησε. “Την έχει πηδήξει”, λέω ξαφνιάζοντας όχι μόνο τον εαυτό μου αλλά και όλους τους υπολοίπους. Ξαφνικά ο πάγος έσπασε. Ένα ατελείωτο χειροκρότημα και τρανταχτά γέλια ξεσπούν στην αίθουσα. Γι’ αυτά που είπα; Για τον κυνισμό; Επειδή αντιτάχτηκα στο είδωλο της Ελλάδας; Είμαι σαν κεραυνός. Κάτι ραγίζει μέσα μου. Τον πούλησα τον πατέρα; Ή μήπως τον εκδικήθηκα;».
