Η προέλευση και ο σκοπός των λιτανειών

Είναι πολύ γνωστή και χαρακτηριστική η λιτανεία των Ισραηλιτών για επτά ημέρες με σκοπό την κατάληψη της Ιεριχούς, την οποία έκανε ο Ιησούς του Ναυή μετά από εντολή του Θεού. Προπορευόταν η Κιβωτός της Διαθήκης, ακολουθούσαν οι ιερείς με σάλπιγγες και κατόπιν ο λαός. Στο τέλος της έβδομης ημέρας τα τείχη έπεσαν και οι Ισραηλίτες κατέλαβαν την πόλη.

Πολύ παλαιότερα όμως, είναι τα Ελευσίνια μυστήρια, με τη μυστηριακή λιτανεία μέσω της Ιεράς Οδού προς τον κάμπο της Ελευσίνας. Από τα πρώτα κιόλας χρόνια ύπαρξης του Χριστιανισμού, οι λιτανείες ήταν ευρύτατα διαδεδομένες και χωρίζονται σε τακτικές, που επαναλαμβάνονται κάθε χρόνο σε συγκεκριμένη μέρα (π.χ. η λιτανεία του Επιταφίου τη Μεγάλη Παρασκευή, της αναστηλώσεως των Εικόνων την Κυριακή της Ορθοδοξίας, των εορταζόμενων Αγίων των ενοριών) και σε έκτακτες, δηλαδή εκείνες που γίνονται με την αφορμή διαφόρων γεγονότων( ανομβριών, θεομηνιών, σεισμών κλπ.).

Στη Δύση από τον 14ο αιώνα αναπτύχθηκαν οι λεγόμενες «θεοφορικές λιτανείες» κατά τις οποίες λιτανεύεται ο άρτος της Θείας Ευχαριστίας (εορτή της Αγίας Δωρεάς κλπ.).

Η λιτανεία του 626 στην Κωνσταντινούπολη-Η συγκλονιστική λιτανεία λίγο πριν την άλωση της Πόλης (1453)

Πολύ συχνές ήταν οι λιτανείες στα βυζαντινά χρόνια. Μάλιστα φαίνεται ότι το τελετουργικό τους ήταν αυστηρά καθορισμένο. Ο αξιωματούχος της Εκκλησίας που κρατούσε την εικόνα του εορτάζοντος Αγίου κατά τη λιτανεία, ονομαζόταν βασταγάριος. Δύο από τις λιτανείες που έγιναν ενώ η Πόλη ήταν πολιορκημένη, έχουν μείνει στην ιστορία.

Η πρώτη έγινε το 626 μ.Χ. κατά την τριπλή πολιορκία της Βασιλεύουσας από Άβαρους, Σλάβους και Πέρσες. Επρόκειτο για μια σειρά από λιτανείες που γινόταν στα τείχη της Κωνσταντινούπολης από τον Πατριάρχη Σέργιο ο οποίος περιφέροντας την εικόνα της Θεοτόκου ενθάρρυνε τους υπερασπιστές της Πόλης, λέγοντάς τους ότι οι Βυζαντινοί ήταν υπό θεϊκή προστασία αφού αγωνίζονταν εναντίον ειδωλολατρών.

Τελικά αν και ο αυτοκράτορας Ηράκλειος έλειπε σε εκστρατεία εναντίον των Περσών, οι Βυζαντινοί με επικεφαλής τον Πατριάρχη Σέργιο και τον μάγιστρο Βώνο, επικράτησαν των πολύ περισσότερων πολιορκητών οι οποίοι έφυγαν άπραγοι και ντροπιασμένοι.

Μια άλλη συγκλονιστική λιτανεία, έγινε στην Κωνσταντινούπολη τις παραμονές της άλωσης από τους Τούρκους (1453). Το κλίμα ήταν πολύ βαρύ στη Βασιλεύουσα. Η λιτανεία έγινε στις 24 Μαΐου 1453 και στη διάρκειά της η εικόνα της Θεοτόκου γλίστρησε από το βάθρο όπου βρισκόταν και μόνο με πολύ μεγάλες προσπάθειες ξαναμπήκε στη θέση της. Η πτώση της εικόνας της Θεοτόκου θεωρήθηκε κακός οιωνός. Και μάλλον ήταν τελικά… Σαν να μην έφτανε αυτό το γεγονός, καταρρακτώδης βροχή, χαλάζι και ομίχλη οδήγησαν στη διακοπή της λιτανείας. Όπως αναφέρει ο αυτόπτης μάρτυρας της πολιορκίας Βενετός γιατρός Nicolo Barbaro κάποια περίεργα φώτα που εμφανίστηκαν γύρω από τον τρούλο της Αγίας Σοφίας και πίσω από το οθωμανικά στρατεύματα, δεν εξηγήθηκαν ποτέ τι ήταν και από πού προέρχονταν…

Το εγκαίνιασμα και τα κολονάκια

Εκτός από τις λιτανείες,για την αντιμετώπιση κάποιου κακού,γινόταν σε διάφορα μέρη της πατρίδας μας μια τελετή με ρίζες στην αρχαία Ελλάδα.Την αναφέρουμε καθαρά για ενημέρωση των αναγνωστών μας,καθώς δεν νομίζουμε ότι υπάρχει στο διαδίκτυο.Πρόκειται για μια παράξενη «τελετή», αιματηρή όμως, το εγκαίνιασμα, με το οποίο αντιμετωπιζόταν μία επιδημία ή ένα δαιμονικό πλάσμα σε πόλη, κωμόπολη ή χωριό, τα παλαιότερα χρόνια.

Αυλάκωναν γύρω γύρω την «απειλούμενη» πόλη ή το χωριό που κινδύνευε, τρεις φορές συνήθως με αλέτρι που το έσερναν δύο δαμάλια (μικρά μοσχάρια) που είχαν γεννηθεί από την ίδια αγελάδα ή ήταν δίδυμα, για να εμποδιστεί η επήρεια του κακού. Ύστερα από το όργωμα έθαβαν μαζί με το αλέτρι, ζωντανά ή σφαγμένα τα δύο δαμάλια στο σημείο όπου είχε ξεκινήσει και τελειώσει το αυλάκι και πάνω εκεί τοποθετούσαν σταυρό, πέτρα ή στήλη. Ο τάφος αυτός ονομαζόταν (ε)γκαίνια και η ενέργεια (ε)γκαίνιασμα. Άλλες φορές αντί για το αυλάκι χρησιμοποιούσαν ειδικό νήμα με το οποίο περικύκλωναν το χωριό και την εκκλησία του (νημάτωμα). Όσο για τα κολονάκια, όπως αναφέρει ο Νικόλαος Πολίτης, όταν οι Γερμανοί κατασκεύαζαν την οδό Πειραιώς ανακάλυψαν έναν τάφο από εγκαίνιασμα και οι Αθηναίοι τοποθέτησαν στη θέση του κολονάκι. Για να αποτρέψουν τον λοιμό του 1879, οι Αθηναίοι τοποθέτησαν κολονάκι στον λόφο των Μουσών, νότια της Ακρόπολης και στην Πλατεία Φιλικής Εταιρείας (Κολωνακίου). Από αυτή την κολόνα πήρε το όνομά της όχι μόνο η πλατεία αλλά και ολόκληρη η περιοχή.

Το έθιμο αυτό που βέβαια δεν έχει καμία σχέση με τις χριστιανικές λιτανείες και σχετίζεται πιθανότατα με τη θρησκευτική συνήθεια των αρχαίων να περιφέρουν δαμάλια. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Κάλαμις είχε κατασκευάσει τον κριοφόρο Ερμή, γιατί όταν κάποτε έπεσε λοιμώδης νόσος στην Τανάγρα της Βοιωτίας, ο Ερμής «περί το τείχος κριόν περιενεγκών», τους απάλλαξε από την ασθένεια.

Το εγκαίνιασμα, ήταν ένα απομεινάρι από το ειδωλολατρικό παρελθόν της αρχαίας Ελλάδας. Οι λιτανείες σίγουρα πήραν στοιχεία από προϋπάρχουσες θρησκείες και τελετές ωστόσο εξελίχθηκαν σε καθαρά χριστιανικές. Και βέβαια δικαίωμα του καθενός και της καθεμίας είναι να πιστεύει ή όχι ότι οι λιτανείες του 626 έσωσαν την Πόλη, ότι η περιφορά του σκηνώματος του Αγίου Ιωάννη του Ρώσου, έσωσαν το Προκόπι στην Εύβοια ή ότι επειδή έπεσε η εικόνα της Θεοτόκου κατά τη λιτανεία του Μαΐου του 1453, έπεσε και η Κωνσταντινούπολη…