Ασσασίνοι: Η μουσουλμανική αδελφότητα δολοφόνων

Όταν ακούν κάποιοι, ιδιαίτερα οι πολύ νέοι, την λέξη «Ασσασίνος», το μυαλό τους πηγαίνει πιθανότατα στο βιντεοπαιχνίδι «Assassin’s Creed», που σημαίνει «Το Δόγμα του Ασσασίνου». Όσοι γνωρίζουν σχετικά καλά αγγλικά θα ξέρουν ότι η λέξη assassination σημαίνει τη δολοφονία, κυρίως την πολιτική, ενώ και η λέξη assassin , σημαίνει τον δολοφόνο, κυρίως τον δράστη πολιτικών εγκλημάτων.

Ανατρέχοντας στο κορυφαίο λεξικό Merriam Webster βλέπουμε ότι λέξη assassin πρωτοεμφανίζεται το 1520 και δηλώνει το μέλος μίας Σιιτικής μουσουλμανικής σέκτας, το οποίο κατά την εποχή των σταυροφοριών στελνόταν σε αποστολή αυτοκτονίας για να δολοφονήσει διαπρεπείς, σημαντικούς εχθρούς. Η λέξη assassination(δολοφονία με ξαφνική ή μυστική επίθεση συχνά για πολιτικούς λόγους) είναι μεταγενέστερη (1610).

Το ίδιο λεξικό ετυμολογεί τη λέξη από το μεσαιωνικό λατινικό assassinus<αραβ. Hashshashin, πληθυντικός της λ. hashshash ‘’άτομο χωρίς καμία αξία, χασικλής’’<hashish, χασίς. Ζητούμε συγνώμη για την μακροσκελή αυτή λεξικογραφική ανάλυση, τη θεωρούμε όμως απαραίτητη για να δείξουμε τη σημασία της λέξης ασσασίνος και την προέλευσή της. Ποιοι ήταν όμως στην πραγματικότητα οι Ασσασίνοι; Ο κορυφαίος βυζαντινολόγος κύριος Αλέξιος Γ. Κ. Σαββίδης στο βιβλίο του ‘’ΒΥΖΑΝΤΙΟ-ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ-ΙΣΛΑΜ’’ στο ΔΟΚΙΜΙΟ 18, ένα από τα 25 που περιέχονται στο βιβλίο, αναφέρεται στους Ασσασίνους με τίτλο ‘’ΑΣΣΑΣΙΝΟΙ ΟΙ ΧΑΣΙΚΛΗΔΕΣ ΔΟΛΟΦΟΝΟΙ ΣΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟ ΙΣΛΑΜ’’ και υπότιτλο «υπό την επίδραση του χασισιού αναλάμβαναν στα τυφλά πολιτικές δολοφονίες».

Το υπόβαθρο και οι πεποιθήσεις των Ασσασίνων
Λίγο μετά τον θάνατο του Μωάμεθ προκλήθηκε σχίσμα μεταξύ των οπαδών του ανάμεσα σ’ εκείνους που θεωρούσαν ηγέτες τους τους εκλεγμένους χαλίφηδες της Βαγδάτης κι εκείνους που πίστευαν ότι η ηγεσία έπρεπε ν’ ανήκει μόνο στους απογόνους της Φατίμα, κόρης του Μωάμεθ και του Άλι, του συζύγου της, που ήταν ο τέταρτος χαλίφης (κυβέρνησε μεταξύ 656-661). Οι πρώτοι έγιναν οι Σουνίτες Μουσουλμάνοι και οι δεύτεροι οι Σιίτες Μουσουλμάνοι, που έχουν μέχρι σήμερα τεράστια έχθρα μεταξύ τους. Η βασική διαίρεση των Σιιτών είναι ανάμεσα σε Επταδίτες Ισμαηλίτες και Δωδεκαδιστές. Δεν έχει νόημα να αναφερθούμεσε δογματικές διαφορές των μεν από τους δε. Σημειώνουμε απλά ότι οι Δωδεκαδιστές είναι η μεγαλύτερη πληθυσμιακή ομάδα του Ιράν, ενώ έχουν ισχύ και σε τμήματα του Ιράκ και γενικότερα αποτελούν την πλειοψηφία των Σιιτών.

Οι Ισμαηλίτες, που δημιούργησαν μία νέα γραμμή διαδοχής, που ονομάστηκε δυναστεία των Φατιμιδών, από το όνομα της κόρης του Μωάμεθ Φατίμα, ανέπτυξαν μια πολύπλοκη εσωτερική εκδοχή του Ισλάμ. Έδιναν μεγάλη σημασία στον αριθμό επτά. Οι διδασκαλίες τους ήταν μυστικιστικές και μεταφυσικές, με σημαντικές νεοπλατωνικές και γνωστικιστικές επιρροές, καθώς και δάνεια από τονΧριστιανισμό, τον εσωτερικό Ιουδαϊσμό και την βαβυλωνιακή αστρολογία. Ήταν ριζοσπάστες και αμφισβητούσαν το θρησκευτικό, κοινωνικό, πολιτικό και πνευματικό κατεστημένο.
Επιτρεπόταν να καταναλώνουν κρασί, ενώ παραβίαζαν τη σαρία με διάφορους τρόπους.

Δίδασκαν επίσης ότι μόνο οι δικοί τους ιμάμηδες κατανοούσαν το εσωτερικό νόημα του Κορανίου και του νόμου. Μοιραία ήρθαν σε σύγκρουση με το συντηρητικό κατεστημένο του σουνιτικού και του δωδεκαδιστικού σιιτικού Ισλάμ. Οι Επταδιστές για να επιβιώσουν πέρασαν στην παρανομία. Μετεξελίχθηκαν σε μία μυστική εταιρεία με τελετές μύησης και έκαναν ανταρτοπόλεμο στους εχθρούς τους, ιδιαίτερα στους Σελτζούκους Τούρκους, φανατικούς Σουνίτες Μουσουλμάνους. Έφταναν μάλιστα στο σημείο να μεταμφιέζονται σε Χριστιανούς ή Εβραίους, γιατί έτσι ήταν πιο ασφαλείς. Σταδιακά ενισχύθηκαν και απέκτησαν τον έλεγχο της Αιγύπτου. Ήταν περισσότερο ανεκτικοί απέναντι στους Χριστιανούς της Δυτικής Ευρώπης και υπέρμαχοι του πολιτισμού και της σκέψης. Έτσι ίδρυσαν στο Κάιρο το 975 το πανεπιστήμιο αλ Αζάρ, ένα από τα πρώτα στον κόσμο.

Όμως το 1094 με τον θάνατο του ιμάμη αλ Μουστανσίρ οι Ισμαηλίτες χωρίστηκαν σε δύο ομάδες, οπαδούς των γιων του ιμάμη Αλ Μουστανσίρ. Οι περισσότεροι ακολούθησαν τον αλ Μουσταλί, ενώ οι υπόλοιποι ακολούθησαν τον άλλο γιο του ιμάμη, τον Νιζάρ. Αυτοί έγιναν γνωστοί ως Νιζαρί, που με ηγέτη τον Χασάν ιμπν Σαμπάχ εξελίχθηκαν στους Ασσασίνους.
Το 1171 ο Σαλαδίνος ανέτρεψε τη δυναστεία των Φατιμιδών στο Κάιρο και οι Ισμαηλίτες άρχισαν πάλι τον ανταρτοπόλεμο εναντίον των άλλων Μουσουλμάνων, ιδιαίτερα στη Συρία. Έτσι συναντήθηκαν με τους Σταυροφόρους και τους Ναΐτες και άρχισε η γέννηση θρύλων γύρω από τους Ασσασίνους.

Ο ιδρυτής και αιρεσιάρχης των Ασσασίνων
Μεγάλη μορφή για το σιιτικό Ισλάμ θεωρείται ο Πέρσης αιρεσιάρχης και ιδρυτής του ασσασινικού τάγματος Χασάν ιμπν(γιος του)Σαμπάχ, που γεννήθηκε στην πόλη Ράι (τις αρχαίες Ραγές) και πέθανε στο Νταϊλάμ της Περσίας το 1124. Σπούδασε θεολογία στη γενέτειρά του και στη Νισαπούρ, όπου ανάμεσα στους συμφοιτητές του ήταν κι ο περίφημος Ομάρ Καγιάμ. Η μετέπειτα δράση του Χασάν ιμπν Σαμπάχ όμως δυσαρέστησε τον Μαλίκ Σαχ, σουλτάνο των Μεγάλων Σελτζούκων της Βαγδάτης, οπότε ο Χασάν αναχώρησε για την Αίγυπτο των Φατιμιδών του Καΐρου (1076-1077). Εκεί έμεινε για τρία χρόνια περίπου και τελειοποίησε τις αιρετικές του δοξασίες κάτω από την καθοδήγηση ενός σημαντικού αιρεσιάρχη της εποχής, του Ισμαήλ ιμπν Ιμάμ Ντζατέρ. Το 1080 ο Χασάν επέστρεψε στην πατρίδα του και ασχολήθηκε συστηματικά με την εξάπλωση σ’ αυτήν των σιιτικών δοξασιών.

Ως το 1070 έχει καταφέρει να στρατολογήσει αρκετούς οπαδούς. Παράλληλα την ίδια χρονιά ο Χασάν και οι οπαδοί του κατέλαβαν το μεγάλο ορεινό φρούριο του Αλαμούτ στο Νταϊλάμ. Επρόκειτο για μια πραγματική αετοφωλιά. Σταδιακά ο Χασάν εξάπλωσε την επιρροή του σε μεγάλα τμήματα της Περσίας και της βόρειας Μεσοποταμίας (Ιράκ). Το φρούριο του Αλαμούτ έγινε έδρα και βάση του αυτόνομου κρατιδίου των Ασσασίνων ως τη μογγολική κατάκτηση (1256). Οι Ασσασίνοι πιθανότατα ευθύνονται για τη δολοφονία το 1092 του πάνσοφου(εφάμιλλου του Μιχαήλ Ψελλού κατά τον Α. Γ. Κ. Σαββίδη)Νιζάμαλ Μουλκ, παλαιού συμφοιτητή του Χασάν, που όμως ήταν ένθερμος Σουνίτης και φανατικός διώκτης των Ασσασίνων.

Ο Χασάν ιμπν Σαμπάχ, εγκαθίδρυσε έναν αυστηρό και ιδιαίτερα συντηρητικό τρόπο διαβίωσης ανάμεσα στους πολλούς οπαδούς του, δίνοντας ο ίδιος το παράδειγμα του ασκητισμού και της ηθελημένης στέρησης όλων σχεδόν των επίγειων απολαύσεων. Ο έγκυρος ιστοριογράφος Ιμπν αλ-Αθίρ (1160-1233), αναφέρει ότι ο Χασάν δεν δίστασε να εκτελέσει και τους δύο γιους του, όταν κατηγορήθηκαν δημόσια, ο πρώτος για συμμετοχή σε δολοφονική ενέργεια (αργότερα βέβαια οι Ασσασίνοι άρχισαν τις συστηματικές, πολιτικού χαρακτήρα, δολοφονίες…) και ο δεύτερος για μεγάλη οινοποσία και μέθη (1118).

Από τότε, ως τον θάνατό του (1124), ο Χασάν αποσύρθηκε από την ενεργή συμμετοχή του στις στρατιωτικές και πολιτικές υποθέσεις των Ασσασίνων. Σώζονtαι αποσπασματικά ορισμένα θεολογικά και δογματικά του έργα.

Η εξάπλωση και το τέλος των Ασσασίνων
Τον Χασάν ιμπν Σαχ διαδέχτηκαν άλλοι επτά ηγεμόνες, ως το 1256 οπότε οι Μογγόλοι κατέλαβαν το κάστρο του Αλαμούτ.

Στη διάρκεια του 12ου αιώνα, οι Ασσασίνοι ήταν ο φόβος και ο τρόμος όχι μόνο των Σουνιτών Μουσουλμάνων αλλά και των σταυροφόρων. Ανάμεσα στα τουλάχιστον 50 επώνυμα θύματά τους, ήταν διάφοροι Αβασίδες χαλίφηδες της Βαγδάτης, αλλά και επιφανείς Λατίνοι σταυροφόροι, όπως ο Ραϊμόνδος της Τρίπολης, που δολοφονήθηκε το 1192.
Οι Ασσασίνοι είχαν αρχίσει να εξαπλώνονται ήδη από το 1105, όταν κατέλαβαν το φρούριο Μάσουαφ και στα μέσα του 12ου αιώνα, υπό την ηγεσία του Ρασίντ αλ - Ντιν Σινάν, έφτασαν στο απόγειο της ακμής τους. Τον Ρασίντ, που οι σταυροφόροι αποκαλούσαν «γέροντα του βουνού» και «ηγεμόνα των βουνών», τον σέβονταν και τον υπολόγιζαν πολύ, όχι μόνο οι Δυτικοευρωπαίοι, αλλά και ο σπουδαίος Κούρδος στρατηλάτης Σαλαδίνος (Σαλάχ αλ Ντιν).

Οι Ασσασίνοι με τις επιδρομές από τα απόκρημνα και απρόσιτα οχυρά τους, σκόρπιζαν παντού τρόμο. Ωστόσο, στις αρχές του 13ου αιώνα, ο ηγεμόνας του περσικού κλάδου (του φρουρίου του Αλαμούτ), ο Τζελαλεντίν Χασάν Γ’, πείστηκε από τον μεταρρυθμιστή Αβασίδη χαλίφη της Βαγδάτης αν-Νασίρ (1180-1225), να επανέλθει στους κόλπους του σουνιτικού Ισλάμ. Μετά τη δηλητηρίασή του όμως (1220 ή 1221), ο γιος και διάδοχός του Αλαεντίν Μουχάμαντ Γ’, εγκατέστησε το αρχηγείο του στα όρη του Λιβάνου και από εκεί πραγματοποιούσε σωρεία επιδρομών, καταληστεύοντας Χριστιανούς και Μουσουλμάνους και συσσωρεύοντας αμύθητα πλούτη από τη φορολογία που επέβαλε σε πολλούς ηγεμόνες της περιοχής.

Τον Αλαεντίν, διαδέχτηκε το 1255 ο Ρουκνεντίν Χουρσάχ. Τον επόμενο χρόνο όμως, ο περσικός κλάδος των Ασσασίνων (του Αλαμούτ), καταλύθηκε από τους Μογγόλους του Ιλχανίδη χάνου Χουλέγκου, ο οποίος δυο αργότερα (1258), κατέλαβε και την έδρα του σουνιτικού Ισλάμ, τη Βαγδάτη. Ο συριακός κλάδος των Ασσασίνων, αφού αναγνώρισε προσωρινά, το 1227, την επικυριαρχία των Ιωαννίτων ιπποτών «του Νοσοκομείου», τους «Οπιτάλιους», υποτάχθηκε τελικά στους Μαμελούκους και τον σουλτάνο τους αλ-Ζαχίρ Μπαϊμπάρς Α’ (1260-1277).
Ο Μάρκο Πόλο, ο «γέροντας του βουνού» και οι «χασικλήδες Ασσασίνοι»

Οι Ασσασίνοι, δημιούργησαν πολλούς μύθους και θρύλους γύρω από τους ίδιους και τη δράση τους. Ο «βασικός υπεύθυνος» γι’ αυτό, είναι ο φημισμένος Βενετός περιηγητής Μάρκο Πόλο. (1254-1324), ο οποίος στο περίφημο βιβλίο του «Il Milione»( «Το Εκατομμύριο», ελληνική απόδοση του τίτλου «Τα Ταξίδια»), περιγράφει γλαφυρά τον τρόπο με τον οποίο ο Αλαεντίν Μουχάμαντ Γ’, ο δεύτερος «γέροντας του βουνού», στρατολογούσε νέους, τους οποίους έκανε τυφλά του όργανα «αποκοιμίζοντάς» τους πνευματικά και αμβλύνοντας τη συνείδησή τους με ναρκωτικές ουσίες (χασίς).
Ο Μάρκο Πόλο γράφει ότι επισκέφθηκε το Αλαμούτ το 1273 και εκεί άκουσε μια συναρπαστική ιστορία.
Ο Αλαεντίν, στρατολογούσε αγόρια ακόμα και 12 ετών, τα οποία θεωρούσε ότι θα γίνουν ατρόμητοι πολεμιστές. Τα νάρκωνε δίνοντάς τους χασίς και όταν τα παιδιά κοιμούνταν τα έπαιρνε μαζί του σε μια κρυμμένη κοιλάδα κοντά στο Αλαμούτ. Όταν ξυπνούσαν, βρίσκονταν στο πιο ωραίο περιβάλλον, με αρωματικά λουλούδια, δέντρα γεμάτα καρπούς και ρυάκια, όπου κυλούσε κρασί, γάλα, μέλι και πεντακάθαρο νερό. Τα αγόρια, τα φρόντιζαν νεαρές όμορφες γυναίκες που έπαιζαν μουσική, τραγουδούσαν και έκαναν πρόθυμα ότι τους ζητούσαν…

Μετά από μερικές μέρες, ο Αλαεντίν νάρκωνε πάλι τα παιδιά και τα απομάκρυνε από την κοιλάδα. Τους έλεγε, όταν ξυπνούσαν, ότι είχαν πάρει μια γεύση από τον παράδεισο και ότι σ’ αυτόν θα επέστρεφαν, αν υπάκουαν τυφλά τις εντολές του. Έπειτα, έστελνε τα παιδιά να σκοτώσουν και να πεθάνουν πρόθυμα, καθώς ήξεραν ότι θα επιστρέψουν στον παράδεισο (!). Άλλες πηγές αναφέρουν απλά ότι οι Ασσασίνοι έπαιρναν χασίς για να αγριέψουν και να γίνουν ατρόμητοι πριν εκτελέσουν τις δολοφονικές αποστολές τους. Έτσι, από το χασίς, πήραν και το όνομά τους.
Βέβαια, κάποιοι ισχυρίζονται ότι η λέξη Ασσασίνοι, προέρχεται από τα αραβικά και σημαίνει «φύλακες», ενώ άλλοι το συσχετίζουν με το όνομα του ιδρυτή τους, Χασάν.

Άλλος διαδεδομένος θρύλος για τους Ασσασίνους, είναι ότι αρκούσε ένα νεύμα του «γέροντα του βουνού» και πρόθυμα κάποιος ή κάποιοι έπεφταν από την ψηλή βουνοκορφή στην άβυσσο βρίσκοντας τον θάνατο.

Τόσο μεγάλη ήταν η υπακοή τους προς τον αρχηγό.
Γενικότερα, η νιζαριτική μυστικότητα οδήγησε σε εκτεταμένες κατηγορίες εναντίον τους. Οι Ασσασίνοι έγιναν η ενσάρκωση της πιο ζοφερής πλευράς του Ισλάμ. Τους κατηγορούσαν, εκτός από χρήση ναρκωτικών, και για σεξουαλικά όργια. Απεριόριστες δυνάμεις ελέγχου του νου αποδίδονταν στους ηγέτες των Ασσασίνων, οι μαθητές των οποίων παριστάνονται σαν πρόθυμα υποχείρια και θεωρούνταν είτε πολύ ανόητοι, είτε θύματα μεγάλης πλύσης εγκεφάλου ή πολύ θολωμένοι από τη χρήση ναρκωτικών…

Όσο για τις πολιτικές δολοφονίες, η αρχή τους βρίσκεται στον Μωάμεθ, ο οποίος εκδήλωνε τη δυσαρέσκειά του για έναν εχθρό και μετά εξέφραζε την ικανοποίησή του, όταν κάποιος από τους άνδρες του σκότωνε τον αντίπαλο που είχε κατονομάσει. Οι Ασσασίνοι, εκτός από την «τακτική» της νάρκωσης με χασίς, ακολουθούσαν και μία άλλη μέθοδο. Τοποθετούσαν κάποιους «κοιμώμενους» στην αυλή ενός ηγεμόνα, οι οποίοι σταδιακά κέρδιζαν την εμπιστοσύνη του και καταλάμβαναν υψηλές θέσεις. Όταν λάμβαναν το σύνθημα από τον αρχηγό τους, οι κοιμώμενοι Ασσασίνοι, δολοφονούσαν τον αντίπαλο ηγεμόνα. Ο φόνος γινόταν συνήθως δημόσια, π.χ. σ’ ένα τζαμί, κάτι που ενίσχυε ακόμα περισσότερο τη φήμη των δολοφόνων Ασσασίνων.
Ίσως πουν κάποιοι ότι ο Μάρκο Πόλο ήταν ευφάνταστος

Αν σκεφτούμε όμως, ότι ο περιβόητος Αλαεντίν, αν και εγκατέλειψε τον θρόνο το 1255, έζησε ως το 1272-73, οπότε και δολοφονήθηκε από συγγενείς του,, δεν αποκλείεται ο Μάρκο Πόλο είτε να γνώρισε τον Αλαεντίν, για τον οποίο όλες οι πηγές συμφωνούν ότι πρόκειται για έναν ιδιαίτερα διεστραμμένο άνθρωπο, είτε να έφτασε στο Αλαμούτ λίγο μετά τον θάνατό του.

Ασσασίνοι, σταυροφόροι και Ναΐτες
Πολλοί θρύλοι υπάρχουν επίσης για τις σχέσεις των Ασσασίνων με τους Ναΐτες και τους άλλους σταυροφόρους. Παρά τα όσα αναμένει κανείς, ακόμα και ο διαστροφικός Αλαεντίν, επιδίωξε τη συμμαχία του Γάλλου σταυροφόρου μονάρχη Λουδοβίκου Θ’ «Άγιου», του οποίου ο απεσταλμένος μοναχός Yves, περιέγραψε τις εντυπώσεις του από το Αλαμούτ όπου είχε σταλεί με δώρα. Οι ίδιοι οι Ασσασίνοι, δεν θεωρούσαν ότι είναι δολοφόνοι. Ένας από αυτούς μάλιστα είπε για τα θύματά του: «Το να τους σκοτώνεις είναι πιο θεμιτό από τη βροχή που πέφτει» (!). Εντυπωσιακό είναι ότι αυτό το είπε αναφερόμενος στους Μουσουλμάνους που δεν ήταν μέλη της σέκτας και όχι σε Χριστιανούς ή Εβραίους!

«Το να χύσεις το αίμα ενός αιρετικού (ενν. Μουσουλμάνου πλην Ασσασίνων), είναι πιο αξιέπαινο από το να σκοτώσεις εβδομήντα Έλληνες (προσέξτε τη χρήση της λέξης Έλληνες του 12ο-13ο αιώνα) απίστους»!.

Πολλά έχουν γραφτεί για τις σχέσεις Ασσασίνων και Ναϊτών. Τα περισσότερα οφείλονται στη μυστική δόμηση των μεν και των δε. Σίγουρα κάποιες φορές Ασσασίνοι και Ναΐτες συγκρούστηκαν. Τελικά, φαίνεται ότι οι Ναΐτες επικράτησαν, καθώς οι Ασσασίνοι πλήρωναν σ’ αυτούς δύο χιλιάδες χρυσά νομίσματα τον χρόνο για να μην έρθουν σε ανοιχτή σύγκρουση μαζί τους.
Οι Ασσασίνοι της Συρίας ήταν οι πιο επικίνδυνοι. Μάλιστα κάποιες φορές, αναλάμβαναν να εκτελούν, αυτό που λέμε σήμερα «συμβόλαια θανάτου», επί πληρωμή, δολοφονώντας εχθρούς όσων τους πλήρωναν…

Αν και μετά το 1173, σταδιακά οι Ασσασίνοι σχεδόν εξαφανίστηκαν, υπάρχει μέχρι σήμερα, με το όνομα Νιζαρί, το αρχικό τους όνομα δηλαδή, ως μια μικρή ισλαμική σέκτα, ειρηνική βέβαια, υπό την ηγεσία του Αγά Χαν, πρίγκιπα Καρίμ αλ Χουσεϊνί.

Αν κάνουμε μια διευρυμένη αναγωγή στην πρόσφατη ιστορία, οι Ασσασίνοι, που η ενδυμασία τους θυμίζει κάτι από νίντζα, παραπέμπουν, νομίζουμε λίγο σε καμικάζι ή βομβιστές αυτοκτονίας, ναζί στρατιώτες, που λάμβαναν μεθαμφεταμίνες πριν τις μάχες και τζιχαντιστές, με τα διαβόητα χάπια Captagon, ενώ κάποιοι ξένοι αρθρογράφοι, κάνουν λόγο, αναφερόμενοι σε αυτούς, για τις αρχικές ρίζες της τρομοκρατίας…

Πηγές: ΑΛΕΞΙΟΣ Γ.Κ. ΣΑΒΒΙΔΗΣ, «ΒΥΖΑΝΤΙΟ-ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ-ΚΟΣΜΟΣ-ΙΣΛΑΜ», Δ’ Έκδοση, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ 2007.
Ευχαριστούμε θερμά τον κύριο Α.Γ.Κ. Σαββίδη, καθηγητή του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, για την πολύτιμη βοήθεια του.
DAVID V. BARRETT, «ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΑΓΜΑΤΑ»
James Wasserman «ΝΑΪΤΕΣ ΚΑΙ ΑΣΑΣΙΝΟΙ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΝΑΛΙΟΣ, 2004.