Ξεθάβονται ή θάβονται ξανά οι Δεσμώτες του Φαλήρου;

Με περισσότερες από 1.800 ταφές που έχουν έρθει στο φως έως σήμερα στον αρχαιολογικό χώρο εντός του Κέντρου Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ), μεταξύ Φαλήρου και Καλλιθέας, ο τίτλος «η μεγαλύτερη και πιο σημαντική νεκρόπολη της αρχαίας Ελλάδας» φαντάζει αυτονόητος. 

Αντιστοίχως, σημαντική είναι και η συζήτηση που ανοίγει σχετικά με αυτή τη μοναδική αρχαιολογική ανακάλυψη - και μάλιστα προς δύο κατευθύνσεις: η μία αφορά, προφανώς, τα ευρήματα, τα οποία είναι κυριολεκτικά συγκλονιστικά. Χαρακτηριστική από αυτή την άποψη είναι η αποκάλυψη του σκελετού μιας νεαρής μητέρας η οποία θάφτηκε στο Αρχαϊκό Νεκροταφείο του Φαλήρου σαν να πάγωσε τη στιγμή του τοκετού της. Το κεφάλι του νεογνού έχει μόλις ξεπροβάλει από τον κόλπο της, ενώ το υπόλοιπο κορμάκι του παρέμεινε, εις τους αιώνας των αιώνων, μέσα στη μήτρα μετέωρο και θνησιγενές.Η δεύτερη προσέγγιση στα αρχαιολογικά ευρήματα του Φαλήρου είναι «πολιτική» και δεοντολογική, καθώς το μεγαλύτερο τμήμα της Νεκρόπολης, σε μια έκταση περίπου πενταπλάσια της ήδη ανασκαφείσας, έχει θαφτεί κάτω από τις επιχώσεις του τεχνητού λόφου στο ΚΠΙΣΝ. Πιο απλά, στο Φάληρο με συνοπτικές διαδικασίες μπαζώθηκαν δεκάδες στρέμματα κατάσπαρτα με πανάρχαιες ταφές. Η λογική που επικράτησε ήταν ότι, βάσει νόμου αλλά και της καθιερωμένης ανά τον κόσμο πρακτικής, οι ανασκαφές είναι αυτές που καταστρέφουν τις αρχαιότητες, όχι οι επιχώσεις - οι οποίες, μάλιστα, ενδέχεται να προστατεύσουν όσα βρίσκονται ήδη στο χώμα αντί να προκαλέσουν επιπλέον ζημιές. 


Ωστόσο, καθένας μπορεί να φανταστεί τον σάλο που θα ξεσηκωνόταν εάν, π.χ., στο Ελληνικό και στην υπό αξιοποίηση έκταση του παλιού αερολιμένα αποκαλυπτόταν όχι ένα νεκροταφείο, αλλά έστω και ένας μόνο αρχαίος τάφος. Βέβαια, το Φάληρο δεν είναι Ελληνικό, πρόκειται για δύο εντελώς διαφορετικές περιπτώσεις αξιοποίησης εγκαταλειμμένων εκτάσεων εντός των ορίων της πρωτεύουσας. Είναι επίσης σαφές ότι η ανέγερση των εγκαταστάσεων του ΚΠΙΣΝ έγινε σύμφωνα με ό,τι προβλέπεται από τον νόμο περί αρχαιοτήτων και δεν υπήρξε η παραμικρή παρέκκλιση. Παρ’ όλα αυτά, έστω και εν αγνοία των δημιουργών του Κέντρου Πολιτισμού, οι νεκροί της αρχαίας Αθήνας θάφτηκαν, για δεύτερη φορά, κάτω από χιλιάδες τόνους χώματος - και μάλλον για πάντα.

Οπως διακρίνεται ευκρινώς στο σχετικό διάγραμμα της αρχαιολογικής ζώνης, τα τμήματα που έχουν ανασκαφεί στον χώρο του ΚΠΙΣΝ είναι δύο: ένα προς την πλευρά της λεωφόρου Συγγρού, το οποίο συμπίπτει με την αρχική ανασκαφή του 1915, και ένα που συνορεύει σχεδόν με τον προαύλιο χώρο που συνδέει τη Λυρική Σκηνή με την Εθνική Βιβλιοθήκη. Είναι γνωστό και πέραν πάσης αμφισβήτησης ότι στα θεμέλια των δύο κτιρίων δεν υπήρχαν αρχαιότητες, καθώς το συγκεκριμένο σημείο ήταν λίμνη. Πέραν αυτού, όμως, μια ζώνη πλάτους περίπου 200 μέτρων, η οποία εκτείνεται διαγωνίως μέσα στο σημερινό Κέντρο Πολιτισμού διασχίζοντας το τεχνητό πάρκο, είναι γεμάτη από εκατοντάδες τάφους, καθώς εκεί βρισκόταν το Νεκροταφείο των Αθηνών για μακρά χρονική περίοδο, από την Υστερη Γεωμετρική Περίοδο, δηλαδή από τον 8ο έως και τον 4ο αιώνα π.Χ. Η σύγχρονη ανασκαφή στον χώρο καλύπτει έκταση 10 στρεμμάτων, η οποία και ισοδυναμεί με το 1/5 του συνολικού αρχαιολογικού χώρου. Σύμφωνα όμως με τις εκτιμήσεις των αρχαιολόγων οι οποίοι διενεργούν την τρέχουσα διερεύνηση, ο κύριος θύλακας της Νεκρόπολης βρίσκεται κάτω από το τεχνητό πάρκο. Αυτό έχει τονίσει επανειλημμένως δημόσια στις ομολογουμένως συναρπαστικές ομιλίες της σχετικά με τη συγκεκριμένη αρχαιολογική ανακάλυψη η υπεύθυνη της ανασκαφής Στέλλα Χρυσουλάκη.

Η ίδια εξηγεί ότι, βάσει νόμου, οι αρχαιολογικές υπηρεσίες δεν έχουν δικαίωμα να εμποδίσουν την εξέλιξη ενός κατασκευαστικού έργου το οποίο δεν περιλαμβάνει ανασκαφή. Στο Φάληρο έγιναν επιχώσεις, όχι ανασκαφές, επομένως το μπάζωμα του Νεκροταφείου είναι σύννομο και εύλογο. 

Οι προκάτοχοι της κυρίας Χρυσουλάκη στην αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων θα έπρεπε να έχουν διεκδικήσει πολύ πιο δυναμικά τη διερεύνηση του χώρου, προτού προχωρήσουν οι χωματουργικές εργασίες στο ΚΠΙΣΝ. Αυτό όμως θα έπρεπε να γίνει, ιδανικά, μερικά χρόνια πριν αρχίσει η καθαυτή κατασκευή του Κέντρου Πολιτισμού, δηλαδή περίπου το 2004-2005. Οταν λοιπόν η Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, Πειραιώς και Νήσων, υπό την τότε νέα της προϊσταμένη, την κυρία Χρυσουλάκη, ανέλαβε το 2012 να κάνει συστηματική έρευνα στον χώρο, στο πλαίσιο μιας καταρχήν σωστικής ανασκαφής, το έργο είχε ήδη προχωρήσει - εκ των πραγμάτων ερήμην των σκελετών που καταδικάστηκαν, για άλλη μία φορά, στο αιώνιο σκοτάδι του τάφου τους.


Εως το 2014 οι αρχαιολόγοι είχαν βεβαιωθεί ότι η πυκνότητα των ταφών ήταν πολύ υψηλή. Ιδανικά, λοιπόν, όπως θα υπέθετε κανείς, ο χώρος θα έπρεπε να παραμείνει ελεύθερος αντί να μπαζωθεί. Υπό μια έννοια, μάλιστα, το Κέντρο Πολιτισμού θα πρέπει να μακαρίζει την τύχη του, καθώς η αρχαιολογική έρευνα δεν επηρέασε ούτε κατ’ ελάχιστο την πορεία του προς την αποπεράτωση. Οι νταλίκες περνούσαν δίπλα από τους αρχαιολόγους που καθάριζαν με ευλάβεια και μικροχειρουργική προσοχή τα αρχαία οστά από τα χώματα, χωρίς οι μεν να ενοχλούν τους δε. Επίσης, μια και δεν υπήρχαν τύμβοι ή άλλα μνημεία που θα επέβαλλαν ίσως μια τροποποίηση του αρχικού τοπογραφικού σχεδιασμού, το ΚΠΙΣΝ ολοκληρώθηκε και παραδόθηκε εγκαίρως. Και έτσι ο πρόεδρος του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» Ανδρέας Δρακόπουλος είχε την ευκαιρία να ανακοινώσει ότι «στον χώρο αυτό το Ιδρυμά μας βρίσκεται σε συνεργασία με το υπουργείο Πολιτισμού για να καλύψουμε όλα τα έξοδα για την κατασκευή μουσειακού χώρου».

Στον απόηχο της μεταβίβασης ενός έργου όπως το ΚΠΙΣΝ, το οποίο χαρακτηρίζεται -ήδη στα όρια του κλισέ- «κόσμημα», «στολίδι» κ.λπ., προϊόν μιας κολοσσιαίας χορηγίας 620 εκατ. ευρώ εκ μέρους του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» προς τον ελληνικό λαό, η αρχαιολογική σκαπάνη αποκαλύπτει πρωτοφανή ευρήματα. Και μόνο η προαναφερθείσα ταφή της νεαρής γυναίκας που απεβίωσε την κρίσιμη στιγμή του τοκετού θα δικαιολογούσε πλήθος επιστημονικών μονογραφιών, καθώς είναι εντελώς ασυνήθιστη και αξιοπερίεργη. Οι αρχαίοι Ελληνες δεν έθαβαν εγκύους, τα ταφικά τους έθιμα όριζαν ότι το έμβρυο, πολλώ δε μάλλον το νεογνό, έπρεπε να αφαιρεθεί και να ταφεί ξεχωριστά. Το ότι δεν συνέβη κάτι τέτοιο στην εν λόγω περίπτωση πιθανώς εξηγείται από το πολύ νεαρό της ηλικίας της γυναίκας σε σχέση με τη θέση της στον «οίκο», το σπίτι στο οποίο ανήκε. Ηταν δούλα, φοβισμένη και εντελώς άπειρη, οπότε προσπάθησε να ξεγεννήσει μόνη της, ενδεχομένως στην ύπαιθρο; Πέθανε αβοήθητη μαζί με το βρέφος της; Μήπως έφερε στην κοιλιά της ένα νόθο, ένα παράνομο τέκνο; Το μυστήριο αποτελεί πρόκληση για ειδικούς και μη, ίσως για πάντα.

Μια άλλου είδους πρόκληση συνιστά μια σφραγισμένη χύτρα: η ακτινογραφία έδειξε ότι κάτι λεπτεπίλεπτο υπάρχει στο εσωτερικό της, πιθανώς μια κορδέλα - και μάλιστα μοιάζει να «πετάει». Τι μπορεί να είναι; Οι ερευνητές θα ανοίξουν το αγγείο εν κενώ ώστε η ατμόσφαιρα να μην εξαϋλώσει το όποιο μυστηριώδες και αιθέριο υλικό. Η πρόταση της κυρίας Χρυσουλάκη και των συνεργατών της για δημιουργία μουσείου μέσα στον αρχαιολογικό χώρο του ΚΠΙΣΝ είναι συγκεκριμένη: οι αρχαιολόγοι φαντάζονται υπόσκαφες αίθουσες, εγκαταστάσεις που δεν θα παρεμβάλλονται στον οπτικό ορίζοντα του Κέντρου Πολιτισμού και δεν θα αναδεικνύουν απλώς τα ευρήματα. Το κρίσιμο ζήτημα είναι η αφήγηση της ιστορίας ολόκληρης της Νεκρόπολης, των περίπου 2.000 νεκρών που ανευρίσκονται σε επάλληλες στρώσεις μέσα στο αμμώδες έδαφος και σε κάθε δυνατή μορφή. 

Ζευγάρια, παιδιά και έφηβοι

Στο Φάληρο υπάρχουν νεκροί θαμμένοι μέσα σε κιβωτιόσχημους τάφους ή απλώς θαμμένοι στο χώμα. Ανάμεσά τους εντοπίστηκαν τουλάχιστον δύο ζευγάρια που έμειναν με τα άκρα τους πλεγμένα, αφημένοι εκεί να λιώσουν μαζί, χέρι-χέρι. Υπάρχουν επίσης δεκάδες μωρά, παιδιά και έφηβοι «εγχυτρισμένοι», δηλαδή με τα μικροσκοπικά τους, ελάχιστα ανεπτυγμένα λείψανα μέσα σε αγγεία, πολλές φορές μαζί με τα παιχνίδια ή τα φυλαχτά τους. Συχνά μαζί με τα παιδιά αποκαλύπτονται και τα αγαπημένα τους κατοικίδια - ένα γουρουνάκι, ένα περιστέρι κ.λπ. Βέβαια, το μεγαλύτερο ενδιαφέρον της Νεκρόπολης συγκεντρώνουν αυτοί που οι αρχαιολόγοι βάφτισαν «Ομάδα Δ», από το Δέλτα Φαλήρου, αλλά και από το αρχικό της λέξης «Δεσμώτες». Πρόκειται για τους 80 σκελετούς εκτελεσθέντων, οι οποίοι αποκαλύφθηκαν σε τρεις διαφορετικές συστάδες. Με αγωνία αναμένεται το πόρισμα της ανθρωπολογικής εξέτασης και το αν αυτό θα επιβεβαιώσει την αρχική υπόθεση αρχαιολόγων και ιστορικών. Οτι δηλαδή αυτοί, κατά το πλείστον νεότατα άτομα, θανατώθηκαν με εξαιρετικά βίαιο τρόπο όταν οι Αθηναίοι θέλησαν να τιμωρήσουν παραδειγματικά τους συνεργούς στο πραξικόπημα του Κύλωνα, ένα κομβικό για την πολιτειακή εξέλιξη της πόλης γεγονός το 630 π.Χ. 

Οι εκπλήξεις στο Φάληρο προβλέπεται να συνεχιστούν για πολύ - και ευτυχώς, έχει εγκριθεί από το υπουργείο Πολιτισμού το κονδύλι για τη συνέχιση της ανασκαφής. Οι αρχαιολόγοι ανασυνθέτουν κομμάτι-κομμάτι την ιστορία του αλλόκοτου και τρομερού τόπου, αυτού του αρχαϊκού Γολγοθά, που πιστοποιεί την πιο βάναυση πτυχή της ελληνικής αρχαιότητας συμπληρώνοντας την ιστορική αλήθεια. Εστω κι αν από τη Νεκρόπολη θα λείπει για πάντα το πιο σημαντικό της κομμάτι, εφόσον θυσιάστηκε για χάρη ενός τεχνητού λόφου.