Μην τους αφήσεις σε πτοήσουν

Η πρόσφατη απαγόρευση των αμβλώσεων στην πολιτεία της Αλαμπάμα, το πιο αυστηρό σχετικό νομοσχέδιο στις ΗΠΑ, προκάλεσε δικαιολογημένα γερό κύμα αντιδράσεων, καθώς επιτρέπει την έκτρωση μόνο όταν η απειλείται σοβαρά η υγεία μιας γυναίκας και δεν προβλέπει εξαιρέσεις για τις περιπτώσεις βιασμού. Μαζί με το hashtag για το μποϊκοτάζ της Αλαμπάμα #boycottAlabama, έχει αρχίσει να χρησιμοποιείται πάλι και η φράση «Don’t Let the Bastards Grind you down / Μην αφήσεις τους μπάσταρδους να σε πτοήσουν (ή συνθλίψουν)», που είχε κυκλοφορήσει ευρέως με αφορμή την πρώτη σεζόν του «Handmaid’s Tale» (2017). Η τρίτη σεζόν της βραβευμένης σειράς θα κάνει πρεμιέρα σε λιγότερο από δυο εβδομάδες, στις 5 Ιουνίου.

Η σκηνή είναι χαρακτηριστική: η Τζουν (Ελίζαμπεθ Μος) ανακαλύπτει πως μέσα στη μικρή της ντουλάπα είχε σκαλίσει κάποια άλλη γυναίκα, που προφανώς ήταν φυλακισμένη εκεί πριν την πρωταγωνίστρια, τη φράση «Nolite te bastardes carborundorum». Κι αυτό της δίνει κουράγιο για να συνεχίσει. Για την ιστορία, η σειρά εκτυλίσσεται σε μια όχι τόσο μελλοντική δυστοπία, όπου η υπογονιμότητα έχει επιφέρει ένα φασιστικό καθεστώς, το οποίο αναγκάζει τις εναπομείνασες γόνιμες γυναίκες να λειτουργούν ως δοχεία αναπαραγωγής για την εξουσιαστική ελίτ.

Το ομότιτλο βιβλίο στο οποίο βασίζεται η σειρά εκδόθηκε το 1985 και έχει έκτοτε χαρακτηριστεί προφητικό για τις τρομαχτικές προβλέψεις που περιέχει. Η συγγραφέας Μάργκαρετ Άτγουντ άλλωστε υποστηρίζει πως δε γράφει επιστημονική φαντασία, αλλά μυθιστορήματα εικασιών (speculative fiction). Τον Σεπτέμβριο του 2019 θα εκδοθεί το σίκουελ του «The Handmaid’s Tale», με τίτλο «The Testaments».

Η φράση «Μην αφήσεις τους μπάσταρδους να σε πτοήσουν» έχει γίνει πλέον συνώνυμη με τον αγώνα για τα γυναικεία δικαιώματα και το #metoo. Τόσο συνώνυμη που πολλές γυναίκες την έχουν κάνει τατουάζ. «Το παράξενο μ’ αυτό», είπε σχετικά η Άτγουντ στο περιοδικό Time, «είναι πως ήταν ένα αστείο που κάναμε στην τάξη των Λατινικών. Οπότε αυτό το πράγμα από την παιδική μου ηλικία είναι τώρα ανεξίτηλο στο σώμα των ανθρώπων».

Ποια είναι η ιστορία όμως αυτής της μικρής φράσης που έχει γίνει τόσο κυρίαρχο σύμβολο; Αρχικά, υπάρχουν μερικές διαφορετικές εκδοχές της faux πρότασης: Nolite te bastardes carborundorum, ή επίσης Illegitimi non carborundorum ή Non illegitimi carborundorum. Στην πρώτη εκδοχή το Nolite te είναι το «να μην εσύ», που αντιστοιχεί σε πραγματικά λατινικά. Το bastardes όμως δεν αποτελεί λατινική λέξη, αλλά προσαρμοσμένη. Το illegitimi από την άλλη συναντάται στη λατινική, έχοντας παρόμοια σημασία με το «μπάσταρδος», αν και υπήρχαν άλλες δυο λέξεις που χρησιμοποιούνταν γι’ αυτόν το χαρακτηρισμό περισσότερο (spurius και nothos, το δικό μας νόθος δηλαδή). Σχετικά με το carborundorum, έχει ρίζες σε μια λέξη που εφευρέθηκε πριν περίπου 120 χρόνια (και όχι στη ρωμαϊκή εποχή!): το carborundum αναφέρεται σε ένα προϊόν που έχει αποξεστική χρήση, που λειαίνει αντικείμενα. Ήταν όνομα μιας μάρκας δηλαδή και έχει λατινική «αίσθηση» λόγω της κατάληξής της.

Το «Illegitimi non carborundorum» πιστεύεται πως πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τις Μυστικές Υπηρεσίες της Μεγάλης Βρετανίας κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ ο Αμερικανός Στρατηγός Στίλγουελ την είχε σαν μότο του.

Έκτοτε όμως, είτε στη λατινική, είτε στην αγγλική της εκδοχή, η φράση έχει εισχωρήσει σε διαφορετικές καλλιτεχνικές ή ποπ γωνίες. Εδώ έχουμε συγκεντρώσει κάποιες – από τις πραγματικά πάρα πολλές:

Βιβλίο Νο 1

Προτού γράψει η Μάργκαρετ Άτγουντ το «Handmaid’s Tale», ο Άλαν Σίλιτοου δημιούργησε το 1951 τον χαρακτήρα του Άρθουρ Σίτον στο (πρώτο) βιβλίο του «Σάββατο βράδυ... Κυριακή πρωί». Ο Άρθουρ, περήφανο παιδί της εργατικής τάξης, πάει κόντρα στο σύστημα με τον γοητευτικό, θυμωμένο τρόπο του. Στη μεταπολεμική τότε Αγγλία με την σταδιακή οικονομική της άνθιση, που ο κόσμος σήκωνε το κεφάλι απηυδισμένος από την υποταγή, η φωνή του Άρθουρ αντηχούσε το ευρύτερο κοινωνικό κλίμα και την επείγουσα έκκληση του λαού για αλλαγή και αποδέσμευση από το παρελθόν.

Ένα βιβλίο με μεγάλη επιρροή, το «Σάββατο βράδυ... Κυριακή πρωί» άφησε ποικιλοτρόπως το πολιτιστικό του στίγμα. Πέρα από την προτροπή ενάντια στους μπάσταρδους, το βιβλίο του Σίλιτοου άπλωσε το πλοκάμια του στην τέχνη του μέλλοντος, με τρόπους που ο συγγραφέας του δε θα μπορούσε να φανταστεί. Ο Morrissey μετέτρεψε αποσπάσματα του βιβλίου σε στίχους στο The Queen is Dead των Smiths, όπως το «Them was rotten days» και το «I want to go where there’s life and there’s people» που έγινε «I want to see people and I want to see life». Πολλά από τα τραγούδια του δίσκου έχουν επηρεαστεί γενικότερα από τον χαρακτήρα του Άρθουρ. Επίσης, μια ακόμη μουσική αναφορά βρίσκεται στο πρώτο άλμπουμ των Arctic Monkeys, του οποίου ο τίτλος αποτελεί απευθείας αναφορά σε φράση του βιβλίου: Whatever people say I am, that's what I'm not / Όποιος κι αν λέει ο κόσμος ότι είμαι, αυτό είναι που δεν είμαι.

Το βιβλίο του Σίλιτοου μεταφέρθηκε και στο θέατρο με πρωταγωνιστή τον Ίαν ΜακΚέλεν, αλλά ενδεχομένως να μην είχε γίνει τόσο γνωστό, αν δεν είχε μεταφερθεί και στο σινεμά. Που μας οδηγεί στην:

Ταινία Νο 1

«Αυτό που θέλω είναι να περνάω καλά – όλα τα υπόλοιπα είναι προπαγάνδα»! «Έχουν τηλεόραση κι ένα πακέτο τσιγάρα, αλλά και οι δύο είναι νεκροί από το λαιμό και πάνω». Οι «μπάσταρδοι» μπορεί να ακούγονται στα δύο πρώτα λεπτά της ταινίας του Κάρελ Ράιζ αλλά το σενάριο του Σίλιτοου μεταφέρει πολλές ακόμα δυνατές ατάκες από το βιβλίο του. Περήφανος εκπρόσωπος του kitchen sink, του κινηματογραφικού είδους κοινωνικού ρεαλισμού που κυριαρχούσε στο καλλιτεχνικό σύμπαν της εποχής στη Βρετανία, η ταινία έκανε σταρ τον εντυπωσιακό Άλμπερτ Φίνεϊ, ο οποίος μετενσάρκωσε με μοναδικό τρόπο τον χαρακτήρα του Άρθουρ.

Η ταινία θεωρήθηκε πρωτοποριακή και είχε προκαλέσει έντονες αντιδράσεις (είχε μάλιστα απαγορευθεί η προβολή της στην κομητεία του Γουόρικσιρ). Παρ’ όλ’ αυτά είχε κερδίσει τρία BAFTA (Ερμηνείας για τη Ρέιτσελ Ρόμπερτς, Καλύτερης Ταινίας και Καλύτερου Πρωτοεμφανιζόμενου Ηθοποιού για τον Φίνεϊ).

Ο Φίνεϊ, ο οποίος πέθανε το Φεβρουάριο, είχε πει χρόνια μετά, ενθυμούμενος την περίοδο εκείνη: «Πολλοί άνθρωποι πίστευαν πως ήμουν πολύ καλός στο να πίνω όλη αυτήν την μπύρα μόνος μου και ότι προφανώς είχα κοιμηθεί με τις συζύγους των φίλων μου, που δεν είναι αλήθεια. Τουλάχιστον, το πρώτο κομμάτι».


Βιβλίο Νο 2

«Μην αφήσεις τους μπάσταρδους να σε πτοήσουν: Πώς μια γενιά Βρετανών ηθοποιών άλλαξε τον κόσμο» (Don’t Let the Bastards Grind you Down: How One Generation of British Actors Changed the World) του Ρόμπερτ Σέλερς. Σε σύμπνοια με την επαναστατική προτοπή της φράσης, ο Σέλερς αναδεικνύει το πώς ηθοποιοί όπως οι Άλαν Μπέιτς, Μάικλ Κέιν, Σόν Κόνερι, Άλμπερτ Φίνεϊ, Ρίτσαρντ Χάρις, Πίτερ Ο’ Τουλ και Τέρενς Σταμπ έβαλαν τη… στάμπα τους σ’ αυτό το καταλυτικό και μεταβατικό στάδιο της τέχνης του σινεμά (και του θεάτρου).

Ταινία Νο 2
Η μικρού μήκους της Μισέλ Μπέιλι με τίτλο «Don’t Let the Bastards Grind you down» για μια κοπέλα που ψάχνει για καταφύγιο στο αστικό περιβάλλον. Παρηγοριά θα βρει τελικά στη δική της δημιουργική έκφραση.



Τραγούδι Νο 1
Στο περιβόητο τραγούδι των U2 «Acrobat», οι Ιρλανδοί χρησιμοποιούν δηκτικά την τιμημένη φράση:
I must be an acrobat
To talk like this
And act like that
And you can dream
So dream out loud
And don't let the bastards grind you down.
/
Πρέπει να είμαι ακροβάτης
Για να μιλάω έτσι
Και να συμπεριφέρομαι έτσι
Και μπορείς να ονειρεύεσαι
Οπότε ονειρέψου δυνατά
Και μην αφήσεις τους μπάσταρδους να σε πτοήσουν.

Ακούστε το εδώ: 

Τραγούδι Νο 2 (και δίσκος)
Με άλλη διάθεση, οι Toasters αφιερώνουν το 7ο άλμπουμ τους στον εν λόγω αφορισμό, και το ομότιτλο τραγούδι του κάνει την καταγγελία σαφή.

Each day I wake up in this gray old town
Each day the system tries to beat me down
With a minimum wage in the factory
I'm slaving in the Twentieth Century
And the whole damn world is ganging up
To bring me to my knees
And now the neighbors make it loud and clear
They want no ravers moving in around here
'Cause I won't play ball, won't do as I'm told
I'd rather be a square peg in a round hole
Don't let the bastards grind you down
Don't let them grind you down.
/
Κάθε μέρα ξυπνάω σ’ αυτήν την παλιογκρίζα πόλη
Κάθε μέρα το σύστημα προσπαθεί να με τσακίσει
Με ελάχιστο μισθό στο εργοστάσιο
Είμαι σκλάβος στον 20ο αιώνα
Κι όλος ο άτιμος κόσμος κάνει κόμμα εναντίον μου
Για να με γονατίσει
Και τώρα οι γείτονες το κάνουν σαφές
Δε θέλουν ravers να έρθουν εδώ
Γιατί δε θα παίξω το παιχνίδι τους, δε θα κάνω ό,τι μου πουν
Καλύτερα να γίνω τετράγωνο καρφί σε στρογγυλή τρύπα
Μην αφήσεις τους μπάσταρδους να σε πτοήσουν
Μην τους αφήσεις να σε πτοήσουν.

Ακούστε το εδώ: 

1 ωραία ιστορία

Η περιβόητη δημοσιογράφος Μπάρμπαρα Γουόλτερς θυμάται τη συνέντευξη που πήρε από τον Τζον Γουέιν, λίγο πριν εκείνος πεθάνει, σαν μία από τις καλύτερες της ζωής της (και έχει μιλήσει με πολλές και πολλούς: από τον Νέλσον Μαντέλα και την Όπρα Γουίνφρι ως τον Βλάντιμιρ Πούτιν και την Κέιτλιν Τζένερ). Με ιδιαίτερη νοσταλγία θυμάται όμως ένα άλλο περιστατικό με τον ηθοποιό όταν, σε μια περίοδο που εκείνη περνούσε δύσκολες στιγμές στην καριέρα της στην τηλεόραση, γύρισε στο γραφείο της και βρήκε ένα τηλεγράφημα από τον Γουέιν που έγραφε, μπορείτε να μαντέψετε ως τώρα: «Μην αφήσεις τους μπάσταρδους να σε πτοήσουν».

Και, φυσικά, 1 ομιλία
Στο TEDx Βανκούβερ από τον Τομ Γουόλερ για – άσχετο – την αθλητική τεχνολογία.
Δείτε την εδώ: