Αρχιτεκτονική και Λογοτεχνία, του Αλέξη Σταμάτη

Η αρχιτεκτονική και η λογοτεχνία μοιράζονται όμοιες αρχές αισθητικής και δομής. Συχνά δε, χρησιμοποιείται η ίδια ορολογία για να περιγράφουν τόσο οι κειμενικοί όσο και οι αρχιτεκτονικοί τόποι.

Έχοντας ο ίδιος σπουδάσει αρχιτεκτονική, πριν καταλήξω να αφιερωθώ αποκλειστικά στη συγγραφή, μπορώ να καταθέσω την ευγνωμοσύνη μου σε αυτό το μεγάλο σχολείο που με βοήθησε αφάνταστα στην εργασία μου ως μυθιστοριογράφου.

Κυρίως όμως, οι σπουδές μου στην αρχιτεκτονική με βοήθησαν στο να σκέφτομαι κατασκευαστικά: να είμαι σε θέση να κάνω μια αφηρημένη ιδέα, πράξη. Ένα αποφασιστικό εργαλείο εξαιρετικά χρήσιμο στην σύλληψη, χάραξη, δομή και επεξεργασία των βιβλίων μου.

Μερικές επί μέρους σκέψεις, για την συνάφεια των δυο χώρων.

ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

Το μυθιστόρημα, όπως και το κτίριο είναι μια κατασκευή. Δημιουργείται με «υλικά», έχει ένα στάδιο κατασκευής (που πάνω κάτω είναι ίδιο χρονικά) διαθέτει εσωτερικούς «νόμους», θεμέλια, σκελετό, στοιχεία πλήρωσης, ανοίγματα και όταν τελειώσει παραδίδεται προς χρήση στους αναγνώστες, όπως το κτίριο στους χρήστες του.

ΕΚΚΙΝΗΣΗ ΣΥΛΛΗΨΗ

Η διαδικασία σύλληψης ενός βιβλίου είναι πολύ δύσκολο να εξηγηθεί. Ωστόσο σε γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε πως όλα στη λογοτεχνία αρχίζουν από ένα χάος στο οποίο ο δημιουργός καλείται να βάλει τάξη. Ο συγγραφέας δεν είναι παρά ένας επιμελητής χάους. Στήνει έναν ολόκληρο κόσμο από το μηδέν. Αλλά το ίδιο δεν είναι και ο αρχιτέκτονας;
Η αρχή και στις δυο περιπτώσεις είναι το κενό. Ο αρχιτέκτονας εκκινεί από ένα άδειο χώρο, το γιαπί, όπου καλείται να ‘σηκώσει’ μια κατασκευή. Ο συγγραφέας επίσης αρχίζει από ένα κενό (λευκό) χαρτί όπου καλείται να εγείρει μια ιστορία. Η αρχική ιδέα του συγγραφέα μπορεί να είναι από μια λέξη, ένας χαρακτήρας, ένας μύθος, μια έννοια.

Το βιβλίο μου ΜΗΤΕΡΑ ΣΤΑΧΤΗ  άρχισε από μια λέξη, τη λέξη αυτοανάφλεξη και το ΜΠΑΡ ΦΛΩΜΠΕΡ  από ένα παιχνίδι λέξεων. Η αρχική ιδέα του αρχιτέκτονα μπορεί να είναι μια χάραξη, ένα σχήμα ακόμα και μια έννοια.

ΥΛΙΚΑ

Τα υλικά του αρχιτέκτονα είναι τα υλικά που προσφέρει η φύση. Άμμος, νερό, ασβέστης, χώμα, πέτρα, ξύλο, σίδερο, μάρμαρο. Με αυτά δημιουργεί χώρο, δημιουργεί ζωή. Τα υλικά του συγγραφέα είναι εκείνα που προσφέρει η ζωή: μνήμη, πόνος, ενοχή, εκδίκηση, και κυρίως έρωτας, θάνατος, εξουσία. Με αυτά δημιουργεί αφήγηση, μύθο εξερευνά της ρωγμές της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Με τα υλικά του ο αρχιτέκτονας κατασκευάζει τα μέρη του κτιρίου του : δωμάτια, ορόφους, παράθυρα, διαδρόμους ενώ ο συγγραφέας κατασκευάζει χαρακτήρες, σχέσεις, συγκρούσεις.

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ

Ο σχεδιασμός του κτιρίου ξεκινά από χαράξεις, σκελετό, κάνναβο. Υπακούει σε έναν μηχανισμό στήριξης ώστε να μπορεί να η κατασκευή να είναι λειτουργική.
Ο σχεδιασμός της πλειοψηφίας των μυθιστορημάτων ξεκινά επίσης από έναν σκελετό. Μέρη, κεφάλαια, αλληλεπιδράσεις χαρακτήρων, κρίσιμες σκηνές. Η στήριξη των λογοτεχνικών μερών δεν είναι κι αυτή παρά ένα δομικό πλέγμα. Τα μέρη οφείλουν να αλληλοϋποστηρίζονται, η «κατασκευή» να ισορροπεί μέσα από αιτιώδεις σχέσεις μέσα από φορτία αισθημάτων.

ΣΤΙΛ

Ο (καλός) λογοτέχνης όπως και ο (καλός) αρχιτέκτονας διαθέτουν το δικό τους «δακτυλικό αποτύπωμα». Το δικό τους στιλ. Υπάρχουν λογοτέχνες με μνημειώδες στιλ και αρχιτέκτονες με λυρικό. Αρχιτέκτονες με μεταφυσικό στιλ και λογοτέχνες με μπαρόκ. Συχνά χρησιμοποιούμε αρχιτεκτονικούς όρους για να χαρακτηρίσουμε γραπτά και λογοτεχνικούς όρους για να χαρακτηρίσουμε κτίρια.

ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

Η αλληλεπιδράσεις των κατασκευαστικών στοιχείων, όπως οι αλληλεπιδράσεις των χαρακτήρων, οδηγούν το κτίσμα – ιστορία, σε απρόβλεπτες ενίοτε κατευθύνσεις που εκπλήσσουν πολλές φορές και τον ίδιο τον δημιουργό αρχιτέκτονα – συγγραφέα. Έτσι κατά την πορεία του σχεδιασμού, μπορεί η αρχική ιδέα να εγκαταλειφθεί, οι χαράξεις να τροποποιηθούν, νέοι χώροι να προκύψουν, ή ήδη υπάρχοντες να αναιρεθούν. Όταν οι χαρακτήρες αναπτύσσονται διαρκώς και παραμένουν ζωντανοί τότε η πλοκή θα φροντίσει από μόνη της

Η ΚΟΥΡΤΙΝΑ ΤΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ

Υπάρχουν συγγραφείς που ανοίγουν την «κουρτίνα των εργασιών» του «γιαπιού» τους, και επιτρέπουν στον αναγνώστη να δει μέσα, στην «κουζίνα», να επιθεωρήσει το εργαστήριο τους σε πλήρη ανάπτυξη.
Την ίδια στιγμή υπάρχουν αρχιτέκτονες που εμφανίζουν στην επιδερμίδα των κτιρίων τους τα εντόσθια του έργου, δίνοντας την δυνατότητα στον θεατή η στον χρηστή να έχει μια εποπτεία του εσωτερικού της κατασκευής.

ΑΦΗΓΗΣΗ

Κάθε βιβλίο μπορεί να αναλυθεί, να επιπεδομετρηθεί στα θεμέλια – δομή του, στα «δωμάτια» – χώρους του, στις προσπελάσεις – διαφυγές του, στους δευτερεύοντες χώρους – υποπλοκές του.
Κάθε κτίριο εμπεριέχει μια αφήγηση, διαθέτει μια κρυφή πλοκή, σημεία κορύφωσης, συγκρούσεις, αιτιώδεις σχέσεις, αλληλεπιδράσεις των μερών του.

ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ – ΧΡΗΣΤΗΣ

Ο χρήστης, ή ο επισκέπτης ενός κτιρίου είναι μέρος μιας χωρικής αφήγησης, εισέρχεται σε μια περιπέτεια αναγνώρισης με τον ίδιο τρόπο που και ο αναγνώστης είναι μέρος μιας λογοτεχνικής αφήγησης μέσα από την οποία περιπλανάται στον μύθο.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η λογοτεχνία, ακολουθώντας θα λέγαμε το λειτουργικό της διάγραμμα, χτίζει «περιπέτειες αισθημάτων». Το επιτυγχάνει πλάθοντας ατμόσφαιρες οι οποίες λειτουργούν ως «περιβάλλοντα» αυτής της περιπέτειας. Η καλή λογοτεχνία δεν ενδιαφέρεται για την ατμόσφαιρα αυτή καθαυτή (σ’ αυτό περιορίζεται η μικρή λογοτεχνία) αλλά και δεν μπορεί να ξεδιπλώσει τις ιστορίες της χωρίς δουλειά πάνω στην ατμόσφαιρα. Μορφή και περιεχόμενο ή (μιλώντας αρχιτεκτονικά) όψη και λειτουργία, την ενδιαφέρουν ταυτόχρονα.

Ίσως λοιπόν θα έπρεπε και η αρχιτεκτονική να συμπεριλάβει λίγο περισσότερο στον προβληματισμό τους ανάλογους «συγκινησιακούς» όρους. Να συλλάβει το χώρο ως μορφή μέσα από ατμόσφαιρες «αισθημάτων», παρά σκέτα μέσα από απαιτήσεις «χρήσεων», όπως την οδήγησε ο φονξιοναλισμός. Να φτιάξει χώρους «συναρπαστικούς», που να συγκινούν και όχι μόνο να καλύπτουν συγκεκριμένες ανάγκες. Περιπετειώδη σπίτια, περιπετειώδεις πόλεις.
Ίσως τελικά οι αρχιτέκτονές μας θα έπρεπε να διαβάζουν περισσότερο λογοτεχνία…

Αλέξης Σταμάτης  facebook