Η «Σχολή των Αθηνών» στην Μπιενάλε της Βενετίας

Συνέντευξη στη Λητώ Καραμήτσου


«Αυτή είναι η καλύτερη ελληνική συμμετοχή της τελευταίας δεκαετίας», γράφει για τη «Σχολή των Αθηνών» το «Domus», το οποίο αποτελεί ένα από τα πιο αναγνωρισμένα διεθνώς περιοδικά σύγχρονης αρχιτεκτονικής, σχεδίου και τέχνης. Το Εθνικό Περίπτερο στη 16η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στη Βενετία (La Biennale di Venezia), το οποίο υλοποιείται από το υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας και συγχρηματοδοτείται από την Ελλάδα και την ΕΕ με τη χορηγική σφραγίδα του Ιδρύματος Ωνάση, εντυπωσιάζει τα ξένα Μέσα -από τον «Guardian» μέχρι το «Architect Magazine»- και αποτελεί ακόμα μία απόδειξη ότι η Ελλάδα διαπρέπει στο εξωτερικό κατακτώντας επισκέπτες και κριτικούς.

Η ελληνική συμμετοχή εμπνέεται από την περίφημη νωπογραφία του Ραφαήλ «Η Σχολή των Αθηνών», η οποία και μεταμορφώνεται εν προκειμένω σε ένα κλιμακωτό τοπίο/ελεύθερο χώρο, άτυπο και κοινό, προσκαλώντας τους επισκέπτες της Μπιενάλε από τις 26 Μαΐου έως τις 25 Νοεμβρίου να περιφερθούν και να ξαναζωντανέψουν τις 56 τρισδιάστατες μακέτες ακαδημαϊκών χώρων, εν ενεργεία και μη, από όλη την Ιστορία και από ολόκληρο τον κόσμο. Επιμελητές της έκθεσης είναι η Χριστίνα Αργυρού και ο Ryan Neiheiser από το εδρεύον στο Λονδίνο αρχιτεκτονικό γραφείο Neiheiser-Argyros, οι οποίοι μεταφέρουν με τον δικό τους πρωτότυπο τρόπο μια πρόταση για το τι σημαίνει πραγματικό και ουτοπικό, απτό και δυνατό για τις δυνατότητες της αντίληψης και της μάθησης. Υιοθετώντας συνειδητά την αρχιτεκτονική κοινοτοπία του αμφιθεάτρου, ο χώρος του περιπτέρου είναι διαμορφωμένος σαν ένα κλιμακωτό τοπίο το οποίο επιτρέπει την ατομική μελέτη, την ανεπίσημη συζήτηση μικρών ομάδων και μεγάλες ομαδικές διαλέξεις, ενώ το πεδίο των τρισδιάστατων μακετών θα είναι εκτεθειμένο ούτως ώστε να προσκαλούν τους επισκέπτες να μπορούν να περιφερθούν διαμορφώνοντας τις δικές τους αναγνώσεις. Οι δύο επιμελητές της έκθεσης Χριστίνα Αργυρού και Ryan Neiheiser μας εξήγησαν αναλυτικά το όραμά τους.

- Ως επιμελητές του ελληνικού περιπτέρου στην αρχιτεκτονική Μπιενάλε της Βενετίας ξεναγήστε μας, ει δυνατόν, στο περίπτερο. Υπάρχει, άραγε, ένας συγκεκριμένος τρόπος προσέγγισης του χώρου;

Η «Σχολή των Αθηνών» εξετάζει τη θεματική του «ελεύθερου χώρου» με δύο παράλληλες προσεγγίσεις. Η πρώτη αφορά τη μελέτη και παρουσίαση του χώρου των ακαδημαϊκών κοινών από πανεπιστήμια από όλη την Ιστορία και όλο τον κόσμο με τη μορφή 56 τρισδιάστατων μακετών. Η δεύτερη αφορά τη μετατροπή του ίδιου του φυσικού χώρου σε ένα είδος ακαδημαϊκού, κοινού και ελεύθερου χώρου μάθησης, ο οποίος ενθαρρύνει τις ανεπίσημες συνομιλίες και τη δημόσια συζήτηση.

Οι 56 μακέτες εμφανίζονται πάνω σε ράβδους οργανωμένες στον χώρο σε έναν κάναβο. Δεν θέλαμε καμία πληροφορία στους τοίχους, αλλά να δημιουργήσουμε έναν χώρο απλό όπου αναδεικνύονται οι μακέτες, καθώς και το τοπίο που δημιουργούν συνολικά. Παράλληλα έχουμε δημιουργήσει τρεις καταλόγους: ένας περιλαμβάνει επιλεκτικά κάποια δεδομένα για τα κτίρια, ένας άλλος αντιπροσωπεύει κάθε κτίριο με μια τομή και ένας τρίτος με φωτογραφίες. Αυτοί οι κατάλογοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν μέσα στο περίπτερο και να προσφέρουν μια διαφορετική πληροφορία για το κάθε κτίριο. Υπάρχει επίσης η ιστοσελίδα (www.the-school-of-athens.com) όπου οι 56 μακέτες μπορούν να περιστραφούν ψηφιακά. Η έκθεση είναι συμμετοχική και μη γραμμική, προσκαλώντας τους επισκέπτες να κινηθούν σε ένα πεδίο αντικειμένων, διαλέγοντας μόνοι τους το βάθος και τον χρόνο ενασχόλησής τους με το κάθε έργο ξεχωριστά. Δεν υπαγορεύουμε το περιεχόμενο της έκθεσης - αντ’ αυτού δημιουργούμε μια χωρική εμπειρία με την οποία ο επισκέπτης μπορεί να συσχετιστεί και να εμπλακεί με ποικίλους τρόπους και μέσα, όπως αυτός επιθυμεί.

- Προκρίνοντας από το έργο σας στην ΑΑ στο Λονδίνο αλλά και από το περίπτερο στη Βενετία φαίνεται ότι έχετε εστιασμένο ενδιαφέρον στους πανεπιστημιακούς χώρους. Πώς ξεκίνησε αυτή η ιδέα και γιατί επιλέξατε τα πανεπιστήμια έναντι κάποιας άλλης υποδομής (μουσείο, νοσοκομείο κ.λπ.);

Στα πανεπιστήμια εντοπίσαμε μια θεματική η οποία δεν έχει δουλευτεί πολύ μέχρι στιγμής σε θεωρητικό και ερευνητικό επίπεδο - τόσο στην Ελλάδα όσο και παγκοσμίως. Παρότι έχουν γραφτεί πολλά για την πολυκατοικία και οι περισσότεροι που ασχολούνται με την Αθήνα σε αντίστοιχα στούντιο, αυτό που κατά κανόνα εξετάζουν είναι η τυπολογία της πολυκατοικίας. Και εμείς θέλαμε να κάνουμε κάτι που να διαφοροποιείται από αυτό. Θέλαμε δηλαδή να επικεντρωθούμε στις «εξαιρέσεις» της πόλης και να δούμε πώς αυτές μπορούν να δώσουν μια vέα μορφή στην πόλη. Πιστεύουμε, εν προκειμένω, πως τα πανεπιστήμια έχουν τη δυνατότητα να αναδιοργανώσουν τόσο το άμεσο περιβάλλον τους όσο και την ίδια την πόλη. Στην ιδιαίτερη περίπτωση της Αθήνας, πολλοί ακαδημαϊκοί χώροι έχουν απομακρυνθεί από το κέντρο της, ενώ οι λιγοστοί που έχουν μείνει λειτουργούν σαν νησίδες. Και αυτό είναι κάτι που εν πολλοίς φαντάζει μια χαμένη ευκαιρία, καθώς τα πανεπιστήμια έχουν τη δυνατότητα να εντείνουν και να κάνουν πιο άμεση την επαφή μεταξύ της φοιτητικής ζωής και της πόλης, ώστε η φοιτητική ζωή να δίνει μια άλλη ενέργεια στην πόλη. Αυτό σημαίνει ότι και η αρχιτεκτονική των ακαδημαϊκών κτιρίων θα μπορούσε να είναι πιο ανοιχτή στο κοινό ώστε να υποδέχεται μεγαλύτερο εύρος της δημόσια ζωής της πόλης. Η μετεγκατάσταση και επανεξέταση του πανεπιστημίου ως ακμάζoντος φορέα στο κέντρο της πόλης προσφέρει μια ευκαιρία για την ανοικοδόμηση και την αναζωογόνηση της κεντρικής Αθήνας. Ταυτόχρονα, η ενέργεια, η πολυπλοκότητα και η πολυμορφία της κεντρικής Αθήνας μπορούν να εμπλουτίσουν το πανεπιστήμιο με νέες ιδέες και νέα ακροατήρια. Μας ενδιαφέρει να ανιχνεύσουμε τους τρόπους που θα φέρουμε το πανεπιστήμιο μέσα στην πόλη και την πόλη μέσα στο ίδιο το πανεπιστήμιο.

- Καθώς φαίνεται από τις μακέτες του περιπτέρου οι ελεύθεροι χώροι στις ακαδημαϊκές υποδομές έχουν αλλάξει και εξελιχθεί με το πέρας των χρόνων (ακόμη και των αιώνων). Πώς σκοπεύετε να εκμεταλλευτείτε το ίδιο το περίπτερο ως ελεύθερο χώρο;

Ενας από τους στόχους μας ήταν στους 56 κοινούς πανεπιστημιακούς χώρους που παρουσιάζουμε στην έκθεση να αναγνωρίσουμε τις διαφορετικές μορφές/εκδοχές που έχουν πάρει ανά τους αιώνες οι δύο κυριότερες τυπολογίες ακαδημαϊκών κοινών: ο αμφιθεατρικός χώρος από τη μία και η αυλή και το αίθριο από την άλλη. Αυτές οι δύο τυπολογίες είναι γεννημένες φυσικά στην Αρχαία Αθήνα, στο Θέατρο του Διονύσου και την Ακαδημία του Πλάτωνα, παραδείγματα τα οποία αποτελούν τον πυρήνα της έκθεσης. 

Το περίπτερο είναι και αυτό στην ουσία ένας ελεύθερος χώρος μάθησης, όπου κατά τη διάρκεια της έκθεσης θα διοργανωθούν εκδηλώσεις και θα λειτουργήσει σαν χώρος συνάντησης και συγκέντρωσης. Η πρώτη εκδήλωση, ένα συμπόσιο με ομιλητές καταξιωμένους αρχιτέκτονες και ακαδημαϊκούς, πραγματοποιήθηκε ήδη το πρώτο Σαββατοκύριακο της έκθεσης. Μεταξύ των συμμετεχόντων ήταν η Elizabeth Diller, η Marion Weiss και ο Michael Manfredi, η Eva Franch i Gilabert, ο John Tuomey και η Sheila O’Donnell. Είχαμε προσκαλέσει και Ελληνες ομιλητές, αλλά δυστυχώς δεν μπόρεσαν να παραβρεθούν. Ενα άλλο συμπόσιο που οργανώνουμε τώρα θα πραγματοποιηθεί εντός του ελληνικού περιπτέρου το προσεχές φθινόπωρο. Θα συμμετάσχουν φοιτητές που μας βοήθησαν ενεργά στην υλοποίηση της έκθεσης, αλλά και άλλοι πρόσφατοι πτυχιούχοι του ΕΜΠ και της ΑΑ που έχουν και αυτοί σχεδιάσει για την Αθήνα. Η φιλοδοξία αυτής της εκδήλωσης είναι από τη μία να συζητηθούν και να παραχθούν κάποια συμπεράσματα για τη μελέτη που έγινε συγκεκριμένα για την έκθεση, αλλά και να γίνει μια γενικότερη συζήτηση για το παρελθόν, το παρόν και το πιθανό μέλλον της Αθήνας, όπως γίνονται αντιληπτά από αυτούς που είναι εξοικειωμένοι με την πόλη, αλλά και από εκείνους που τη βλέπουν με τη φρέσκια ματιά του εξωτερικού παρατηρητή.

- Εχοντας μελετήσει τους ελεύθερους χώρους σε παραπάνω από 50 πανεπιστήμια, ποια είναι τα κοινά χαρακτηριστικά που εντοπίσατε σε αυτά και πώς ορίζετε τον ελεύθερο χώρο;

Υπάρχουν σίγουρα κάποιες τυπολογίες που συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να ανακυκλώνονται, όχι επειδή δεν υπάρχουν καινούριες ιδέες αλλά επειδή συνεχίζουν να λειτουργούν επιτυχώς, όπως ο αμφιθεατρικός χώρος για παράδειγμα. Δεν πιστεύουμε ότι υπάρχουν ακριβείς κανόνες για έναν επιτυχημένο ελεύθερο χώρο. Ή αν υπάρχουν, καθορίζονται από πολλές μεταβλητές. Στην έκθεση έχουμε αναδείξει τις γεωμετρίες αυτών των χώρων, αλλά σίγουρα για την επιτυχία τους υπάρχουν και άλλοι φορείς που έχουν σημασία, όπως τα υλικά, ο φωτισμός, οι θερμικές συνθήκες, οι δευτερεύουσες χρήσεις του κ.ά.

Ο «ελεύθερος χώρος» μπορεί σίγουρα να οριστεί με πολλούς τρόπους. Εχουμε επιλέξει να εξετάσουμε τι μπορεί να σημαίνει στο πλαίσιο του πανεπιστημίου, και πιο συγκεκριμένα, να το θεωρήσουμε ισότιμο με την έννοια ενός «ακαδημαϊκού κοινού». Η διαδικασία ορισμού του «ακαδημαϊκού κοινού» και εντοπισμού του σε κάθε πανεπιστήμιο υπήρξε από τις πιο ενδιαφέρουσες προκλήσεις του έργου. Για εμάς δεν υπάρχει απόλυτος ορισμός, καθώς είναι υποκειμενικός και ανοιχτός προς συζήτηση. Ενα στοιχείο είναι ότι τα «ακαδημαϊκά κοινά» είναι οι χώροι μέσα στα πανεπιστήμια που είναι είτε απρογραμμάτιστοι είτε ικανοί να υποστηρίξουν μια ποικιλία από διαφορετικά γεγονότα και προγράμματα. Είναι οι χώροι ανάμεσα στους διακριτούς και εύκολα αναγνωρίσιμους χώρους - με άλλα λόγια, δεν είναι οι τάξεις, τα γραφεία ή οι αίθουσες διαλέξεων. Πρόκειται ουσιαστικά για τον συνδετικό ιστό των πανεπιστημιακών χώρων, ο οποίος συχνά συμπίπτει με τους χώρους κυκλοφορίας, αλλά δεν είναι ισοδύναμος. Δανειζόμενοι τον όρο της Χάνα Αρεντ, πρόκειται για τον «χώρο των εμφανίσεων» μέσα στο πανεπιστήμιο, το θεσμικό ισοδύναμο του δημόσιου χώρου για την πόλη ή, διαφορετικά, του καθιστικού για το σπίτι. Είναι ένας χώρος ταυτόχρονα ενδυναμωτικός και απελευθερωτικός. Είναι ο χώρος για να δεις και να σε δουν.

- Εχοντας πλέον καθοδηγήσει πάνω από 20 προτάσεις για το πανεπιστήμιο του μέλλοντος στην Αθήνα αλλά και ως επιμελητές της ελληνικής συμμετοχής στην Μπιενάλε, ποια θεωρείτε ότι είναι τα συστατικά για ένα νέο πανεπιστήμιο στην Αθήνα;

Καταρχάς θα πρέπει να είναι στο κέντρο της πόλης. Θα πρέπει να είναι ανοιχτό, φανερό, διαπερατό... να καλεί την πόλη μέσα και να επιτρέπει στην ίδια τη σχολή να βγει προς τα έξω. Θα πρέπει να κοιτάει και προς τα μέσα και προς τα έξω, να δημιουργεί χώρους εστιασμένης μάθησης στο εσωτερικό του, αλλά ταυτόχρονα να δημιουργεί και νέoυς δημόσιους χώρους στην πόλη... νέες ενεργοποιημένες πλατείες, χώρους πρασίνου, υπαίθριες τάξεις κ.λπ. Θα πρέπει να έχει δημιουργηθεί από τον ίδιο τον ιστό της πόλης, να δανείζεται δηλαδή τις καλύτερες ιδιότητές της -την ενέργειά της, την ιστορία της, την ποικιλομορφία της-, αλλά και αυτές τις ιδιότητες να τις εκσυγχρονίζει.