Γιώργος Μπαμπινιώτης: Το Λεξικό των Παραγώγων και των Συνθέτων της Νέας Ελληνικής

Αν κάτι διακρίνει το νέο «παιδί» του καθηγητή Γεώργιου Μπαμπινιώτη, αυτό είναι ότι αναδεικνύει την ομορφιά και τον απίστευτο λεξιλογικό πλούτο της γλώσσας μας με τα παράγωγα, τα σύνθετα, τα ομόρριζα, όπου κανείς μένει έκθαμβος από τον δημιουργικό χαρακτήρα της ελληνικής γλώσσας. 

Το Λεξικό των Παραγώγων και των Συνθέτων της Νέας Ελληνικής, που έρχεται να συμπληρώσει ένα κενό στον χώρο της λεξικογραφίας, μας εξηγεί πώς ακριβώς γεννιούνται οι λέξεις από άλλες λέξεις αποκαλύπτοντας «ολόκληρο το φάσμα και την εξακτίνωση της λέξης», όπως μας εξηγεί χαρακτηριστικά ο κύριος καθηγητής. Πολυσχιδής και πολυπράγμων, ο κ. Μπαμπινιώτης δεν αρκείται μόνο στο να απολαμβάνει τα αποτελέσματα των πολυετών κόπων του στη λεξικογραφία προσπαθώντας να κάνει τη γλώσσα του λεξικού προσφιλή και ενδιαφέρουσα. Εχει ήδη ολοκληρώσει -και απλώς δουλεύει τις λεπτομέρειες- μια σχολική γραμματική, κάτι που ήθελε να κάνει από καιρό αφού «η γραμματική είναι ο μηχανισμός της γλώσσας, τα άγια των αγίων, γιατί δημιουργεί όλη την επικοινωνία μας», όπως ο ίδιος τονίζει. Εξηγώντας μας πώς ακριβώς προέκυψε η δημιουργία του ένατου στη σειρά λεξικού του, επιμένει ότι κι αυτό συνέβη από την ανάγκη του να καταγραφεί ο πλούτος της ελληνικής γλώσσας μέσα από ένα λεξικό που καταδεικνύει τι ακριβώς «περιβάλλει την άλω της λέξης, αυτό το φωτοστέφανό της, που είναι τελικά η παραγωγή και η σύνθεση». 

- Ξεφυλλίζοντας κανείς το λεξικό, δεν μπορεί παρά να εντυπωσιαστεί με τον πλούτο της παραγωγής της γλώσσας καθώς παρατηρεί τα διαγράμματα που παραθέτετε - εκτός από τα λήμματα.  Πολύ σωστά το λέτε. Επειδή ακριβώς δουλεύω με διαγράμματα, γιατί είναι ένας εντυπωσιακός και παραστατικός τρόπος για να δείξει κανείς τη δύναμη της λέξης, θεώρησα ότι αντίστοιχοι πίνακες πρέπει να υπάρχουν και στο λεξικό. Εκεί κανείς παρατηρεί έναν ολόκληρο μηχανισμό παραγωγής, που ξεκινάει από μερικές βασικές λέξεις και όλο και τις απλώνει και τις εξακτινώνει καλύπτοντας άλλοτε χαρακτηριστικά, που είναι τα επίθετα, άλλοτε ουσίες, που είναι τα ουσιαστικά, άλλοτε τρόπους, που είναι τα επιρρήματα. Αυτό είναι λοιπόν το δημιουργικό παιχνίδι της γλώσσας και έρχεται να καλύψει τις ανάγκες του ανθρώπου σε επικοινωνία και σε έννοιες. Βλέπει κανείς πώς κάποτε οι πατεράδες μας, που κάθονταν και έπιναν το κρασάκι τους σε ένα καφενείο και συζητούσαν και σκέπτονταν, ένιωσαν την ανάγκη να χαρακτηρίσουν κάτι επειδή το έφερνε η κουβέντα, και έτσι άρχισε να καλλιεργείται ο μηχανισμός της σύνθεσης, μιας διευρυμένης, δραματοποιημένης και έντονης στη γλώσσα μας σύνθεσης, η οποία όμως αποκαλύπτει ταυτόχρονα τη δύναμη της παραγωγικότητας - γιατί η σύνθεση θέλει και παράγωγα. 

- Φαίνεται πάντως ότι το Λεξικό των Παραγώγων και των Συνθέτων δεν αρκείται μόνο στα λήμματα και τα διαγράμματα, αλλά αποκαλύπτει και διαρκείς εκπλήξεις, όπου ο αναγνώστης μπορεί να απολαύσει τον τρόπο με τον οποίο σχηματίζονται τα παράγωγα ενός ουσιαστικού ή να ανακαλύψει τα παρώνυμά του.

Στόχος μου είναι το λεξικό, που είναι από τη φύση του λίγο απωθητικό, να έχει ενδιαφέρον και να διαβάζεται. Γι’ αυτό του βάζω τα διαγράμματα με τα τοξάκια και τα βελάκια ώστε να μπορεί ο αναγνώστης να δει πώς απλώνεται η λέξη με τα προθήματα και να έχει αμέσως μια πρώτη εικόνα της, ώστε να πάει στη συνέχεια στο κύριο μέρος του λεξικού. Πάντα έχω μια αγωνία αυτή την ελκυστική για μένα πληροφορία να την κάνω ελκυστική και για τον αναγνώστη. Γι’ αυτό και τα λεξικά μου έχουν μια λεξικολογική πρόταση και έναν λανθάνοντα και υφέρποντα διδακτικό χαρακτήρα και δεν είναι δασκαλίστικα, που είναι άλλο πράγμα. Με αυτό το λεξικό, κατά κάποιον τρόπο, κλείνει ο «κλοιός» που έχω δημιουργήσει στη γλώσσα με τα γλωσσολογικά παρατηρητήρια που έχτισα, πλησιάζοντάς την από ποικίλες οπτικές γωνίες.

- Αυτό που καθίσταται σαφές με τα λεξικά σας, πάντως, είναι ότι λαμβάνουν υπόψη τους όχι μόνο τον ειδήμονα (τον φιλόλογο ή τον φοιτητή), αλλά και κάποιον που δεν είναι καθόλου εξοικειωμένος με τη χρήση των λεξικών - και ίσως αυτή να είναι και μια ηθική στάση, πέρα από επιστημονική πρόταση. Σωστά το παρατηρείτε: υπάρχει μια ηθική της γλώσσας γιατί όταν κανείς μιλάει, κατ’ ουσίαν, θέλει να συναντήσει τον άλλον. Θέλει να του αποκαλύψει και όχι να συγκαλύψει ή να κρύψει πράγματα. Στόχος μου είναι, λοιπόν, να μπορέσει όλος ο κόσμος να ανακαλύψει κάτι στο λεξικό αυτό και να βρει κάτι να τον τραβήξει - και αυτή είναι η πανουργία, αν μου επιτρέπετε, η επιστημονική, που θέλει να συνδέσει τον αναγνώστη με τη χαρά και την απόλαυση της αποκάλυψης. Γι’ αυτό και όταν βγήκα στην τηλεόραση το έκανα επειδή ήθελα να φέρω τη γλώσσα κοντά στον κόσμο. Και αυτό το θεωρώ μεγάλη προσφορά. Σίγουρα αισθάνομαι περηφάνια και δικαίωση για τους φοιτητές μου στους οποίους ενέπνευσα την αγάπη για τη γλώσσα, αλλά πώς ευαισθητοποιείς κάποιον που βρίσκεται μακριά από το πανεπιστήμιο; Για μένα η γλώσσα δεν είναι εργαλειακή αλλά έχει αξία, είναι η ταυτότητα και η ιστορία μας. Αναμφίβολα αισθάνομαι ικανοποίηση που αξιώθηκα στη ζωή μου αυτό που ήταν το πάθος μου να το κάνω πραγματικότητα. 

- Πώς συμβιβάζεστε με μια άλλη πραγματικότητα - αυτή των πολιτικών; Πώς βλέπετε αυτή την παράδοξη γλώσσα που έχει δημιουργηθεί με την ενσωμάτωση στον πολιτικό λόγο ξένων όρων, όπως το περίφημο «αφήγημα», προφανώς ως απόδοση του narrative; Οντως, πρόκειται για μια παράδοξη γλώσσα που κινείται σε επίπεδο συρμού, δηλαδή μόδας. Θεωρεί, δηλαδή, ο πολιτικός ότι αν πει τη λέξη «αφήγημα» λέει κάτι «κουλτουριάρικο» και έτσι την προτιμά από τη λέξη «ιστορία». Θεωρεί ότι αν χρησιμοποιήσει τέτοιες λέξεις μετέχει σε μια υψηλή πνευματικότητα και, αντί να κοιτάζει τι αλήθειες λέει χρησιμοποιώντας τέτοιες λέξεις, απλώς μένει στις λέξεις για τις λέξεις. Αλλά η λέξη δεν είναι για τη λέξη, η λέξη είναι για την έννοια, υπηρετεί την έννοια και σε ένα σύνολο υπηρετεί το νόημα. Αν λοιπόν το νόημά μου δεν είναι σαφές, αν δεν είναι δηλωτικό, αν δεν έχει διαφάνεια και αποκάλυψη, τότε γίνεται παραπλανητικό, και έτσι οι λέξεις φτάνουν να υπηρετούν την παραπλάνηση και τη συγκάλυψη που είναι το αντίθετο από την ηθική της επικοινωνίας. Καμιά φορά μού λένε για τα λάθη που κάνουν οι πολιτικοί και τους απαντώ ότι το θέμα δεν είναι αν ο πολιτικός κάνει λάθος σε μια λέξη, αλλά το ότι μιλάει για να συγκαλύψει τα ουσιαστικά νοήματα. Το κάνει για να περιγράψει ένα πρόγραμμα και να υπηρετήσει τη συγκεκριμένη γραμμή του κόμματος, την οποία πρέπει να αναπαραγάγει και να μην αποκλίνει από αυτήν ούτε στιγμή. Ο πολιτικός λόγος δεν πάσχει λοιπόν από διάφορες λέξεις, αλλά από το γεγονός ότι αυτολογοκρίνεται για να μην αποκαλύψει την πραγματική σκέψη του στον ακροατή, την κριτική του στάση και τον προβληματισμό του, και έτσι μεταλλάσσεται σε έναν ξύλινο λόγο, δηλαδή έναν λόγο «κουκουλωματικό» και με απόλυτη προβλεψιμότητα.