Ο γερμανικός «Εχθρός του λαού» προκαλεί την Αθήνα

Ο πανύψηλος τύπος με το πέτσινο μπουφάν -μέσα στο κατακαλόκαιρο (;)-, το ευθύβολο βλέμμα και το γρήγορο περπάτημα που έμπαινε στα άδυτα της «Πειραιώς 260» -χώρος του Φεστιβάλ Αθηνών- μόνο συνηθισμένος δεν είναι: το enfant terrible της Σαουμπίνε, ήτοι του πιο σημαντικού ευρωπαϊκού αυτή τη στιγμή θεάτρου στην καρδιά του Βερολίνου, δεν είχε κανέναν λόγο να ανησυχεί.

Οι παραστάσεις του είναι οι πιο πολυσυζητημένες στην Ευρώπη και η μοντέρνα του ματιά έχει δημιουργήσει σχολή σε όλο τον πλανήτη. Ομως ο μονίμως ανήσυχος καλλιτεχνικός διευθυντής της Σαουμπίνε Τόμας Οστερμάγερ μόνο ευχαριστημένος δεν είναι: αυτό που τον απασχολεί δεν είναι τόσο τα εισιτήρια -αυτό το έχει λύσει προ πολλού-, αλλά πώς θα μπορέσουν τα έργα του να γίνουν αφορμή για να ιδωθούν τα πράγματα αλλιώς. Κάπως έτσι κατάφερε ο Οστερμάγερ να μπει, εδώ και χρόνια, για τα καλά στο μάτι των Γερμανών θυμίζοντάς τους τις λάθος πολιτικές τους και φροντίζοντας να μην αφήσει σε χλωρό κλαρί συμπατριώτη του που τόλμησε να δικαιολογήσει τη Μέρκελ. Με αυτή την επικριτική διάθεση ήρθε και στην Αθήνα, έχοντας ένα έργο που μιλούσε από μόνο του γι’ αυτό που έχει ο ίδιος στο μυαλό του για την πολιτική που ακολουθεί η γερμανική ηγεσία: «Ο εχθρός του λαού» του Ιψεν.

Ειδικά με τη Γερμανίδα καγκελάριο ο νεαρός σκηνοθέτης έχει παλιούς λογαριασμούς. «Νομίζω ότι είναι γελοία όσα λέει η Μέρκελ», έλεγε αναφερόμενος στις ανθελληνικές της θέσεις στο παρελθόν. «Είναι επίσης γελοίος ο τρόπος με τον οποίο αντιμετώπισαν το ελληνικό θέμα δημοσιογράφοι σε εφημερίδες όπως η “Bild”. Κυρίως η Γερμανία είναι η χώρα που ωφελήθηκε από το ευρώ. Είμαστε μια κατεξοχήν εξαγωγική χώρα και, συνεπώς, χρειαζόμαστε χώρες όπως η Ελλάδα, η Ιταλία, η Πορτογαλία για να εξάγουμε τα προϊόντα μας. Επίσης χρειαζόμαστε το ευρώ γιατί χωρίς αυτό κάθε Γερμανός θα έκανε ό,τι και στο παρελθόν: θα αναγκαζόταν, λόγω πληθωρισμού, να πουλάει φθηνότερα. Αυτή ήταν πριν η οικονομική μας πραγματικότητα, ενώ τώρα με το ευρώ έχουμε τα μέγιστα οφέλη. Θα έπρεπε λοιπόν να φροντίζουμε ώστε να διατηρηθεί το ευρώ, και μάλιστα ισχυρό», έλεγε ο Τόμας Οστερμάγερ σε παλαιότερη συνέντευξη στη Ναταλί Χατζηιωάννου.

Εντονα πολιτικοποιημένος και με ευαίσθητες κεραίες απέναντι στα πολιτικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα κράτη στα οποία περιοδεύουν οι παραστάσεις του, έχει την τάση να τις προσαρμόζει ανάλογα με τα μηνύματα των καιρών. Ετσι οι κλασικοί ήρωες στον «Εχθρό του λαού», τα δυο αντίπαλα αδέλφια, μετατράπηκαν στα χέρια του Οστερμάγερ σε εκφραστές του φιλελεύθερου και αντεξουσιαστικού χώρου αντίστοιχα, με τον έναν -τον δήμαρχο- να πρεσβεύει τις δυνάμεις του καπιταλισμού, της ανάπτυξης και της «προόδου» και τον άλλο, τον γιατρό, της επανάστασης, της «αλήθειας» και του αντικομφορμισμού. Αμφότεροι, ωστόσο, δείχνουν να εμπλέκονται στο ψέμα της κυρίαρχης αφήγησης και της καθαρότητας που πρεσβεύουν οι δύο πλευρές - μαύρο ή άσπρο (αυτά τα δύο χρώματα επικρατούν και στην παράσταση). Η ιστορία επαναλαμβάνεται σαν φάρσα επί σκηνής, αποδεικνύοντας ότι το παιχνίδι της αλήθειας δεν είναι ποτέ μονοσήμαντο. Απλώς συμβαίνει. Οι αδιέξοδες πράξεις επανέρχονται στο προσκήνιο με τον πιο περίοπτο τρόπο. Πρόκειται για οδυνηρή επαναφορά του απωθημένου στην επιφάνεια: όλοι ακολουθούν ένα αναγνωρίσιμο σχήμα, πολιτικό ή μη, νόμους τυραννικά αδήριτους, κινήσεις μηχανικά δεδομένες. Αλλά μόνο οι ανόητοι μπορούν τελικά να χαίρονται με αυτές τις αξιόπιστες και μονότονες δομές. Ξέροντας, επομένως, ότι τα πράγματα είναι πάντα διαφορετικά απ’ όσο θέλουμε να πιστεύουμε και απ’ αυτό που θέλουν να μας επιβάλλουν οι Γερμανοί -ειδικά αυτοί!-, ο Οστερμάγερ αποφάσισε να πετάξει το μπαλάκι στους Ελληνες θεατές διακόπτοντας την παράσταση και δίνοντας τον λόγο στο κοινό. Μετά τη μεγάλη ομιλία του πρωταγωνιστή-επαναστάτη ιατρού, ο οποίος αποκάλυψε το πολιτικό σκάνδαλο του ίδιου του αδελφού του, ο σκηνοθέτης θέλησε να μάθει ποια είναι η γνώμη των Ελλήνων για όσα ακούστηκαν. Με το που άναψαν τα φώτα και ο σκηνοθέτης πέρασε το μικρόφωνο στο κοινό, έγινε πραγματικά ο χαμός: άλλος άρχισε να διαμαρτύρεται γιατί διακόπηκε η παράσταση, άλλος μίλησε για «αμπελοφιλοσοφίες», κάποιος τόνισε ότι «είναι καιρός να ξυπνήσουμε, να ζητήσουμε το δίκιο και την αλήθεια». Κάποιος, πιο αγανακτισμένος, φάνηκε να μπαίνει πολύ περισσότερο στο κλίμα, βρίζοντας: «Ή γκρεμίζεις το σύστημα μαζί με τους Στόκμαν ή απλώς μαλ...κίες». Κάποια κυρία, από τις γνωστές «κουλτουρέ» παρουσίες που δεν λείπουν ποτέ από το Φεστιβάλ Αθηνών, το έριξε στο γαλλικό, ρωτώντας επιδεικτικά εάν πρόκειται για «στρατευμένο θέατρο». Αλλοι, πάλι, προτίμησαν να φύγουν.

Την επόμενη μέρα, στην επανάληψη του ίδιου έργου, μαθεύτηκε ότι ο Στέφανος Ληναίος πήρε το μικρόφωνο και άρχισε να φωνάζει στους Γερμανούς να φέρουν πίσω τα κλεμμένα! Καθώς φαίνεται, το πείραμα Οστερμάγερ είχε πετύχει -για μια ακόμη φορά-, με τη μόνη διαφορά ότι στην Ελλάδα, σε αντίθεση με άλλες χώρες, λειτούργησε ο ασαφής καταγγελτικός λόγος - παρά ο διάλογος για το ποια είναι η αλήθεια της πολιτικής. Αυτό, όμως, ήταν ακριβώς που ήθελε να δείξει ο ευφυής σκηνοθέτης: ότι ο πολιτικός λόγος είναι τόσο διαφορετικός όσο και οι άνθρωποι που τον εκφράζουν, με μοναδικά θύματα τους ίδιους τους πολίτες. Και πως δεν έχουν κατ’ ανάγκη δίκιο όσοι νομίζουν ότι εκφράζουν την αλήθεια (ειδικά της πλειοψηφίας). Ολοι, στο κάτω-κάτω, βρίσκουν χαρά σε μονότονες και σίγουρες δομές - άλλος της ανατροπής, άλλος του καπιταλισμού. Κάποια στιγμή, όμως, έρχεται η ώρα να δώσει κανείς απαντήσεις και τότε η πολιτική γίνεται ένα λιμνάζον τοπίο που το λυμαίνονται μιαροί οργανισμοί (ακριβώς όπως τα μολυσμένα νερά στην παράσταση του Ιψεν). Κι επειδή, όπως έλεγε και το μότο της παράστασης υπό τους ήχους του τραγουδιού του David Bowie «Changes», «ζούμε σε μια συναρπαστική εποχή, όπου τα πάντα τίθενται σε αμφισβήτηση» - η μοναδική ίσως απάντηση σε όποιον πιστεύει ότι έχει κατακτήσει την αλήθεια. Ενδεικτική είναι η αριστουργηματική τελευταία σκηνή της παράστασης, όπου μένει ανοιχτό το ενδεχόμενο του επαναστάτη να συμβιβαστεί, σε αντίθεση με όσα διακήρυττε. Ποιος, αλήθεια, δεν έχει δει να επαναλαμβάνεται στη ζωή του και στην πολιτική το ίδιο έργο -με τους επαναστάτες να γίνονται τελικά οι πιο συμβιβασμένοι- και το αντίθετο; Για τον Οστερμάγερ, αυτό είναι αφορμή για ένα ακόμη έργο τέχνης, για μια ακόμη γροθιά στις αλήθειες του θεατή και στη σιγουριά του πολίτη. Ισως μόνο γι’ αυτό να μπορούμε μετά βεβαιότητος να μιλάμε για την παράσταση του καλοκαιριού και με έναν σκηνοθετικό τρόπο που δεν έχει ξαναδεί να συμβαίνει το ελληνικό κοινό.