Αρι(ε)στοι

Χρήστος Κίτσος*

Τα τελευταία  χρόνια, αναπτύσσεται στην Χώρα μια  συζήτηση περί αρίστων και αρεστών. Πολλές φορές η συζήτηση οδηγεί σε πολιτικές προεκτάσεις, διαστάσεις, αιτιάσεις, ενστάσεις, προτάσεις. Και  επειδή είναι μια συζήτηση πραγματοποιούμενη εν Ελλάδι, δεν αναμένονται ούτε συμπεράσματα ούτε τεκταινόμενα.

Οπότε  η συνεισφορά απόψεων διευρύνει τον τρόπο ανάπτυξης της συλλογιστικής στον καθένα, ώστε να αποφανθεί, με κάποια κριτήρια, περί της επιλογής αρεστών και αρίστων, όπως έγινε, φαντάζομαι και στις πρόσφατες αυτοδιοικητικές εκλογές.

Το πρόβλημα είναι τόσο περίπλοκο, ώστε οι αρχαίοι  Έλληνες το ανάθεταν στους Θεούς : με κλήρο επέλεγαν τους 50 άριστους για την Βουλή των 500 στην κάθε Φυλή, οι οποίοι άρα ήταν ταυτόχρονα και αρεστός στους Θεούς. Στον Τρωικό πόλεμο όμως, ο κάθε Θεός επέλεγε τον δικό του άριστο. Από τότε, φάνηκε η ρίζα του ιδιόρρυθμου κακού : οι άριστοι δεν είναι  ευρέως και πλήρως αποδεκτοί. Οι αρεστοί στους Θεούς  ενεργούν ως άριστοι και συγκρούονται με τους άλλους άριστους, άλλων Θεών. Με τα χρόνια είδαν ότι οι Θεοί δεν επέλεγαν πάντα τον άριστο, έτσι αποφάσισαν ο πολέμαρχος της Αθήνας  να εκλέγεται.

Επί πλέον θεωρούσαν τον άριστο να δρα την συγκεκριμένη στιγμή, όχι όμως και για πάντα, ούτε και για τα πάντα – πχ ο Θεμιστοκλής (και όχι μόνο) εξ-οστρακίσθηκε στο Άργος το 471. Είχε όμως η επιλογή τους και ένα κάποιο κριτήριο πολιτικής ευαισθησίας, με την σημερινή ορολογία, το οποίο όταν άλλαζε η κατάσταση, άλλαζαν και οι κριτές άποψη. Το σύγχρονο ανάλογο, είναι η πρωθυπουργία του Winston Churchill για τον πόλεμο και η μη εκλογή του αμέσως μετά στην ειρήνη. Επίτευγμα υπευθυνότητας.

Τα κριτήρια όμως τα οποία έθεταν οι αρχαίοι Έλληνες ήταν εντελώς διαφορετικά, από ότι έθεταν άλλοι λαοί. Η ζωή τους οδηγούσε σε διαφορετικό τρόπο επιλογής του αρίστου ή του αρεστού στους Θεούς. Ο Αχιλλέας ήταν άριστος και αρεστός στους Θεούς, μα κανένα κοινό σημείο δεν είχε με τον Ιησού του Ναυή ή τον Αχενάτων. Και αυτό ήταν, που διαχρονικά, τους διαφοροποίησε. Τα κριτήρια εκείνα των Ελλήνων, είχαν μια ποιοτική ιδιαιτερότητα , σεβαστή μέχρι τις μέρες μας, τουλάχιστο στο τμήμα εκείνο του κόσμου που καλείται Δύση, και στο οποίο «ανήκομεν».

Ήταν πρόβλημα  λοιπόν η επιλογή των αρίστων, πραγματοποιούμενη είτε υπερφυσικά είτε με κριτήρια για να αντιμετωπισθούν μεγάλα γεγονότα, που αργότερα χάραξαν την Ιστορία. Οι άριστοι της τότε Γνώσης (που δεν δημοσιοποιείτο) δεν τίθετο, γενικώς, υπό παρόμοια κρίση. Οι μαθητές τους διέδιδαν την Γνώση τους.
Τα κριτήρια συνέχισαν να υπάρχουν στην επιλογή του άριστου, με ένα νέο «κριτήριο».Όταν δεν ήσουν αρεστός στη θρησκεία η «πυρά» της άρχισε να παραμονεύει, με ένα πρώτο θύμα  την Υπατία (364-415). Τι και αν ο Galileo Galilei (1564-1642) ήταν άριστος, δεν ήταν αρεστός. Τι και αν ο da Vinci (1452-1519) μας εντυπωσιάζει μέχρι σήμερα, δεν ήταν αρεστός. Ο τρόπος εκείνος επιλογής των αρίστων δεν βοηθούσε πλέον στην δημιουργία, μα στην θρησκευτική ραδιουργία.

Όμως σε μια  αναδυόμενη νέα χώρα, τα κριτήρια παρέμεναν «ελληνικά», γιατί ήθελε να γίνει αυτοκρατορία :Το 1403, ο κατόπιν βασιλιάς Ερρίκος V, τραυματίστηκε στο πρόσωπο από ένα βέλος, που του τον τρύπησε, και παρέμεινε καρφωμένο. Με το βέλος στο πρόσωπο, ο δεκαεξάχρονος πρίγκιπας πολέμησε γενναία. Αυτόν που έκριναν ικανό να τον θεραπεύσει ήταν ένας σιδηρουργός (!), μη αρεστός, ο John Bradmore. Τον έβγαλαν από την φυλακή(!) κατασκεύασε ένα μηχάνημα που βίδωσε το βέλος, τραβήχτηκε και σώθηκε ο πρίγκιπας. Ήταν μια πρωτοπορία στις χειρουργικές επεμβάσεις και μια επίδειξη αμφίπλευρης εμπιστοσύνης. Κρίθηκε ορθά το ποιος ήταν ο άριστος, που σεβάστηκε μια ανθρώπινη ζωή.

Οι βασιλικές  αυλές συγκέντρωναν τους άριστους με γενναιόδωρες προσφορές, όπως εκείνου  του Mozart των Μαθηματικών, του Gauss (1777-1850), που τύχαινε από τα 14 χρόνια του πριγκιπικής ενίσχυσης, από τον Δούκα του Braunschweig. Ενδεχομένως ο πλέον άριστος αρεστός ή ο πλέον αρεστός άριστος να ήταν ο Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791 ). Όταν η Γαλλία κηρύσσεται Δημοκρατία και καταργείται η Μοναρχία, ο Βασιλιάς αντιπρόσωπος του Θεού, δίδει την θέση του στους «ξεβράκοτους» άγνωστους, που αποδεικνύονται αρεστοί στον Λαό και με τα νέα κριτήρια, άριστοι στην πολιτική. Αρχίζουν να επιλέγουν σε ποιους είναι αρεστοί και στην συνέχεια αποφασίζουν αυτοί ποιους θα χρήσουν άριστους. Και αρχίζει, νομίζω, έκτοτε η παλινδρόμηση για την Γνώση - αρεστός στους μεν,  άριστος  για αυτούς– δεν είσαι αρεστός στους δε, θα σκεφθούμε αν είσαι άριστος.

Οι επιστήμονες της εποχής ταλαιπωρούνται, με ποιους πρέπει να είναι για να κρίνονται άριστοι. Ο ζωγράφος J-L.,David (1748-1825) είναι ο μόνος που μένει πιστός στον Ναπολέοντα μέχρι το τέλος. Η στράτευση της επιστήμης και της τέχνης είχε αρχίσει. Τα κριτήρια της ποιότητας για τον ορισμό του αρίστου τίθεντο υπό την σκέπη άλλων κριτηρίων. Και τούτο όχι μόνο συνεχίζεται, μα και γιγαντώνεται. Ο άριστος ποιητής Vladimir Mayakovski (1893-1930) μένει μια ζωή αρεστός και θαυμαστής του Στάλιν. Στον αντίποδα ο Albert Camus (1913-1960) παραμένει ένας «Επαναστατημένος Άνθρωπος» και ταυτόχρονα ένας «Ξένος», για τους μεν ή τους δε όταν αλλάζει, αν αλλάζει, ιδέες. Εδώ αρχίζουν νέα προβλήματα : τι γίνεται όταν ένας άριστος δεν είναι πλέον αρεστός – υπάρχουν συνταγές, δεν θα αναφερθούν τώρα.

Η καταξίωση  του αρίστου περνά, λοιπόν, από άλλα κριτήρια. Το 1935 ο διεθνώς πρωτοπόρος για την εποχή εκείνη γεωπόνος Παπαδάκης στην Θεσσαλονίκη, διώκεται πολιτικά και καταφεύγει στην Αργεντινή. Τον ανακαλύπτουν χρόνια αργότερα οι συμπατριώτες του στατιστικοί, βραβεύεται υπέργηρος την δεκαετία του 1990 και εκλέγεται Ακαδημαϊκός: η Πολιτεία μαινόμενη - η Πολιτεία μετανοημένη, το όνομά της πασίγνωστο…σε όσους μένουν Μεσογείου και Αιγαίου γωνία.

Έρχεται όμως μια  νέα ακτίνα φωτός στην επιλογή του άριστου: σε μια αναδυόμενη αυτοκρατορία αναζητούν τον άριστο για ένα στρατιωτικό, ερευνητικό πρόγραμμα , το Manhattan Project. Ο λιγότερο αρεστός, λόγω των πολιτικών του θέσεων, των φιλοσοφικό-θρησκευτικών του αναζητήσεων και της καταγωγής του είναι ο J.R Oppenheimer (1904-1967). Η ατομική βόμβα πρέπει να κατασκευασθεί , και δεν διστάζουν: ο Oppenheimer αναλαμβάνει το έργο αυτό. Εύγε τους, ήταν ο ιδεώδης.

Η χρησιμοποίηση  των αρίστων, ανεξάρτητα του αν είναι  αρεστοί, είναι ένδειξη εύρωστης και υγιούς κοινωνίας. Όταν η κοινωνία παρακμάζει, θεωρεί άριστο όποιον της προτείνουν και είναι (ή μετατρέπεται σε) πρόθυμη να τον επιβραβεύσει, και όχι μόνο πολιτικά. Κρίνεται ότι τα πολιτικά κριτήρια ήταν έντονα τοπικά, ενώ τα επιστημονικά, ενδεχομένως, όχι. Και λέμε «ήταν», γιατί τροποποιούνται στη εποχή της ΕΕ: μπορείς να κοροϊδεύεις μια περιοχή της, όχι όμως όλη την ΕΕ. Έτσι μετά τον Θεό, την Τύχη, τους ανθρώπους της Πόλης-κράτος, της Θρησκείας, τον Λαό, ήρθε η εποχή της «Ομάδας» ανθρώπων, του ελέγχου  απόψεων. Και θα ήταν ευτύχημα αν, τουλάχιστον, σταματούσε εκεί η κρίση του αρίστου. Ήρθε όμως η τηλεόραση. Και αποφάσισε να φτιάχνει δικούς της αρίστους.

Αποδεικνύοντας, όμως έτσι, ότι όσο πιο παρηκμασμένη είναι μια πολιτεία, τόσο οι άριστοι είναι δοτοί, και γρήγορα λησμονημένοι, προς όφελος των αρεστών, οι οποίοι εύκολα καταρρέουν. Και δυστυχώς, συμπαρασύρουν δικαίους και αδίκους στην κατάρρευσή τους.

*Ο  κ. Χ.  Κίτσος είναι καθηγητής στο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας