Renée Revah: Μνήμες από το ταξίδι της ζωής

Στις 15 Μαρτίου 1943, πριν από 81 χρόνια, στον παλιό Σιδηροδρομικό Σταθμό της Θεσσαλονίκης σφύριζε το πρώτο τρένο του θανάτου για τα στρατόπεδα Μπίρκεναου και Aουσβιτς της Πολωνίας. Περίπου 3.000 εβραϊκής καταγωγής πολίτες στοιβάχτηκαν σε σφραγισμένα εμπορικά βαγόνια μεταφοράς ζώων. Μέχρι τις 2 Αυγούστου του 1943 μεταφέρθηκαν με 19 αποστολές, οι οποίες έφταναν νύχτα και μάλιστα με ομίχλη, μεταφέροντας 46.061 Εβραίους στα στρατόπεδα, όπου στην πλειονότητά τους βρήκαν μαρτυρικό θάνατο. Μεταξύ των θυμάτων ήταν και οι συγγενείς της φωτογράφου Ρενέ Ρεβάχ: η προγιαγιά της Σολ Βενέτσια μαζί με τα παιδιά της Ολγα, Λίνα και Ισαάκ.

Προσωπικά βιώματα

Πίσω από το άλλοτε κραταιό στον επιχειρηματικό κόσμο όνομα της φωτογράφου Ρενέ Ρεβάχ κρύβεται μια δραματική οικογενειακή ιστορία. «Ο παππούς μου Αλβέρτος ήταν Εβραίος της Θεσσαλονίκης. Μέλη της οικογένειάς του, μαζί και η θεία μου Ρενέ Ρεβάχ, γύρω στο 1916 και εξαιτίας μιας μεγάλης πυρκαγιάς μεταναστεύει στο Μεξικό. Από το 1917 έως το 1939 η εταιρεία του παππού μου στη Θεσσαλονίκη ολοένα μεγαλώνει και γίνεται η μεγαλύτερη εταιρεία εισαγωγών και εμπορίας τροφίμων. Ο παππούς μου, κοσμοπολίτης, μορφωμένος και τζέντλεμαν, διανύει μια ζωή γεμάτη ευημερία. Τον Οκτώβριο του 1940 η Ελλάδα εμπλέκεται στον πόλεμο κατά της Ιταλίας. Στις 9 Απριλίου του 1941 οι Γερμανοί μπαίνουν στη Θεσσαλονίκη. Οι ναζί εγκαινιάζουν τα αντιεβραϊκά μέτρα από τις πρώτες κιόλας μέρες.

Ο παππούς μου δεν μένει ούτε έναν μήνα στην πόλη, κλείνει το μαγαζί του, έρχεται στην Αθήνα και βγάζει ιταλική ταυτότητα. Στέλνει μηνύματα στη μάνα του να φύγουν όλοι από τη Θεσσαλονίκη και να κρυφτούν στο Λαύριο, αλλά η προγιαγιά μου Σολ αρνείται να αφήσει τη ζωή της εκεί. Τον Σεπτέμβριο του 1943 η Ιταλία συνθηκολογεί και η ιταλική κυβέρνηση συντάσσεται με τους συμμάχους. Ο παππούς μου συλλαμβάνεται αλλά δραπετεύει μαζί με άλλους και τον κρύβουν οι Νίκος και Ευάγγελος Παπαδόπουλος σε ένα μικρό διαμέρισμα στην οδό Καρνεάδου, στο Κολωνάκι. Οι δικοί του έχουν μεταφερθεί μαζί με άλλους 45.000 Εβραίους, πιστεύοντας ότι τα βαγόνια τούς μεταφέρουν για αναγκαστική εργασία στην Ανατολική Ευρώπη», διηγείται η καταξιωμένη καλλιτέχνις.


Οι ρίζες της αυτές βάζουν τη φωτογράφο σε νέους δρόμους. Ταξιδεύει στα στρατόπεδα του θανάτου το 2021 και το 2022, προκειμένου να αποτυπώσει το δράμα των Εβραίων στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. «Η απόφαση είχε παρθεί στον ψυχικό χώρο πολλά χρόνια νωρίτερα, αλλά περίμενα και εργαζόμουν υπομονετικά μέχρι να νιώσω πως είχα καθαρίσει τα βαριά υλικά μέσα μου. Ηθελα να περπατήσω στους χώρους του μαρτυρίου και να συνδεθώ με φωτεινές υποστάσεις και με τη φύση, που ήταν μάρτυρας όσων συνέβησαν. Αυτό είναι το θέμα της έκθεσής μου. Οπως αντιλαμβάνεστε, ζώντας την ιστορία των προγόνων μου βίωσα καταστάσεις έντονης συναισθηματικής φόρτισης», αναφέρει. «Μια από τις φορές που επανέλαβα την προσπάθεια να συνδεθώ ψυχικά με τον παππού μου, η καρδιά μου άνοιξε διάπλατα κι άρχισε να ρέει ένα ποτάμι αγάπης. Το χάος μετατράπηκε σε αιτία και υπόσχεση να επισκεφτώ τους τόπους του μαρτυρίου που ο ίδιος δεν άντεξε να αντικρίσει και να απελευθερώσω το βαρύ ψυχικό υλικό που κληρονόμησα, αναζητώντας τη θεραπεία, τη λύτρωση.

Υστερα από πολλά χρόνια, έχοντας αποκτήσει τη δική μου οικογένεια, αυτή η ψυχική υπόσχεση μετατράπηκε σε πυκνή ενέργεια που έψαχνε τον τρόπο να εκδηλωθεί στην πραγματικότητα. Η σύνδεση έγινε όταν η μητέρα μου Ιουλία μού φανέρωσε μια βαλίτσα με λιγοστά αντικείμενα της οικογένειας που χάθηκε: ρουχαλάκια από τα ανίψια, μαξιλαροθήκες, σεντόνια και ένα τραπεζομάντιλο, ένα λευκό, διάφανο, πλεκτό ύφασμα που συνέδεσε την ιστορία της οικογένειας με την επιτακτική επιθυμία μου να αναμετρηθώ με τον φόβο, την ελπίδα και την αγωνία του αφανισμού τους».

Σήμερα, η έκθεση της Ρενέ Ρεβάχ, που παρουσιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη, είναι μια φωτογραφική δουλειά που αποτυπώνει ένα από τα πιο απάνθρωπα κομμάτια της ανθρώπινης ιστορίας. Ο τίτλος της, «TEHOM», είναι μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει το αρχέγονο βάθος, την άβυσσο. Τις φωτογραφίες, οι οποίες κυκλοφορούν και σε ομώνυμο λεύκωμα από τις εκδόσεις Καπόν, έρχονται να συμπληρώσουν βίντεο, μουσική του Μιχάλη Σιγανίδη και κείμενα μέσα από τα οποία ο θεατής βιώνει τα τεκταινόμενα της εποχής.

Η έκθεση ανοίγει με τη φωτογραφία του τρένου στη Θεσσαλονίκη και κλείνει με την ανάδυση στο φως από τα βάθη της αβύσσου, ενώ τα κείμενα δημιουργήθηκαν από την ανάγκη για ένα ημερολόγιο που θα κατέγραφε τις εντυπώσεις που βίωνε η καλλιτέχνις στα στρατόπεδα. «Υποσυνείδητα ήταν σαν μια συνομιλία με τον παππού μου», ομολογεί και αποκαλύπτει πως κάποια Σαββατοκύριακα ξεναγεί η ίδια το κοινό στην έκθεσή της.

Την παρακολουθώ συγκλονισμένη καθώς μου διαβάζει ένα από τα δοκίμια -μέρος- του ημερολογίου της. «Νιώθω σαν λαγωνικό που ψάχνει τα ίχνη του χρόνου. Από τους τοίχους του θαλάμου αερίων ξεπροβάλλουν μυριάδες μορφές. Μη φοβάσαι. Αυτό το παιχνίδι το έπαιζα παιδί, λέγεται το παιχνίδι της σκιάς, αλλά μην ξεχνάς πως η σκιά προϋποθέτει το φως. Σε αυτόν τον φρικτό τόπο τα κτίρια έχουν μνήμη.

Ο χρόνος έχει ζωγραφίσει ανθρώπινες ιστορίες». Υπάρχει άραγε κάθαρση σε ένα δράμα με το οποίο είναι ταυτισμένη η οικογενειακή της ιστορία; Η Ρενέ δεν χρειάζεται να το σκεφτεί: «Οποιος επισκέπτεται στρατόπεδα όπως το Αουσβιτς και το Μπίρκεναου βιώνει μια συγκλονιστική εμπειρία. Είναι κάτι που δεν θα ξεχάσει, που μένει χαραγμένο για πάντα στην καρδιά του. Εμένα ήταν η πύλη για τη θεραπεία του οικογενειακού τραύματος που κληρονόμησα. Στον τόπο εκείνο κατάλαβα πως ο μόνος τρόπος για να ταξιδέψεις στον χρόνο είναι η αγάπη και πως η ρωγμή και το πέρασμα βρίσκονται στη φύση» ◆