Σταύρος Λυγερός

Ολα δείχνουν ότι η ευρωτουρκική συμφωνία του περασμένου Μαρτίου για τους πρόσφυγες-μετανάστες οδηγείται σε κατάρρευση. Επισήμως, ούτε η μία ούτε η άλλη πλευρά χρησιμοποιούν τόσο κατηγορηματική γλώσσα, αλλά η ανταλλαγή πυρών δεν αφήνει αμφιβολία ότι προς τα εκεί κατευθύνονται τα πράγματα.

Η αλήθεια είναι ότι η ευρωτουρκική συμφωνία θεμελιώθηκε σε μία ωρολογιακή βόμβα. Στις διαπραγματεύσεις πιο κρίσιμο ζήτημα και από τη χρηματική βοήθεια ήταν το αίτημα της Αγκυρας να καταργηθεί η βίζα για τους Τούρκους που θέλουν να επισκεφθούν χώρες-μέλη της Ε.Ε. Είναι αξιοσημείωτο ότι από τα τέλη της δεκαετίας του 2000 η Αγκυρα αρνιόταν να υπογράψει σύμφωνο επανεισδοχής παράνομων μεταναστών με την Ε.Ε. ζητώντας ως αντάλλαγμα την κατάργηση της βίζας. Πρόκειται για καίριας πολιτικοεκλογικής σημασίας ζήτημα επειδή μπορεί να «πουληθεί» ακριβά στην τουρκική κοινή γνώμη. Τότε, οι Ευρωπαίοι τηρούσαν αρνητική στάση επειδή η προσφυγική - μεταναστευτική πίεση που δέχονταν ήταν σχετικά περιορισμένη. Στις αρχές του 2016, όμως, η πίεση ήταν έντονη και για να επιτύχουν συμφωνία ανέλαβαν τη δέσμευση να καταργήσουν υπό όρους τη βίζα μέχρι το τέλος Ιουνίου ή, το αργότερο, μέχρι τον Οκτώβριο του 2016.

Tα κριτήρια

Η Ε.Ε. έχει θεσπίσει 72 κριτήρια, η εκπλήρωση των οποίων είναι προϋπόθεση για να μπορούν οι πολίτες μιας τρίτης χώρας να εισέρχονται στις χώρες-μέλη χωρίς βίζα. Τυπικώς, πρέπει να τα εκπληρώσει και η Τουρκία. Ο Τούρκος πρωθυπουργός Αχμέτ Νταβούτογλου που διαπραγματεύτηκε με το ευρωιερατείο δεσμεύτηκε πως θα έκανε ό,τι χρειαζόταν. Πράγματι η Αγκυρα προχώρησε σε πολλές νομοθετικές και διοικητικές αλλαγές προκειμένου να ικανοποιήσει τα κριτήρια για την κατάργηση της βίζας. Παρ’ όλα αυτά, υπήρχαν κάποιες απαιτήσεις της Ε.Ε. με κρίσιμη πολιτική σημασία. Η σημαντικότερη από αυτές είναι η αλλαγή της τουρκικής αντιτρομοκρατικής νομοθεσίας. Ας σημειωθεί ότι με τον σημερινό νόμο μπορεί να χαρακτηριστεί τρομοκράτης και να καταδικαστεί σε βαρύτατες ποινές όποιος πει κάτι για τα δικαιώματα των Κούρδων ή ασκήσει κριτική στην πολιτική του καθεστώτος!
Ο Ρετζέπ-Ταγίπ Ερντογάν θεωρούσε ότι οι Ευρωπαίοι θα μπορούσαν για την περίπτωση της Τουρκίας να κάνουν εκπτώσεις αναφορικά με αυτού του είδους τις απαιτήσεις. Για προφανείς λόγους, θέλει πολύ την κατάργηση της βίζας, αλλά δεν είναι διατεθειμένος να αποδυναμώσει το καθεστώς του για να την επιτύχει. Θεωρούσε άλλωστε ότι διαθέτει ισχυρό διαπραγματευτικό όπλο για να πειθαναγκάσει τους Ευρωπαίους. Το όπλο αυτό είναι η διοχέτευση προσφύγων-μεταναστών στην Ευρώπη μέσω των ελληνικών νησιών του ανατολικού Αιγαίου. Στην Αγκυρα πόνταραν στο γεγονός ότι η αποτελεσματική λειτουργία της ευρωτουρκικής συμφωνίας είναι κρίσιμο ζήτημα για την πολιτική επιβίωση της καγκελαρίου Ανγκελα Μέρκελ λόγω του αρνητικού κλίματος που είχε δημιουργηθεί στη Γερμανία από την πολιτική ανοικτών συνόρων που εφάρμοζε.

Ο εκβιασμός

Τις προθέσεις του «Σουλτάνου» είχαν την ευκαιρία να διαπιστώσουν από πρώτο χέρι οι κύριοι Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ και Ντόναλντ Τουσκ τον Νοέμβριο του 2015, όταν είχαν διαπραγματευτεί στην Αττάλεια. Κοινοτικό έγγραφο που είδε το φως της δημοσιότητας αποδεικνύει ότι ο Ερντογάν εκβίασε ωμά τους συνομιλητές του με την απειλή να πλημμυρίσει την Ευρώπη με μουσουλμάνους πρόσφυγες-μετανάστες.

Είναι αληθές ότι μετά τη σύναψη της ευρωτουρκικής συμφωνίας οι ροές προσφύγων-μεταναστών από τα μικρασιατικά παράλια προς τα ελληνικά νησιά συρρικνώθηκαν σε βαθμό μηδενισμού. Ο Τούρκος πρόεδρος θεωρούσε ότι είχε κάνει αυτό που ήθελαν οι Ευρωπαίοι και ως εκ τούτου ήταν σειρά τους να υλοποιήσουν τη δέσμευσή τους για την κατάργηση της βίζας και την εκταμίευση των 3+3 δισ. ευρώ. Αναμφίβολα, σημαντικό ρόλο στη συρρίκνωση των εισροών από τα μικρασιατικά παράλια έπαιξε και το κλείσιμο του βαλκανικού δρόμου προς την Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη. Μέχρι τότε, οι πρόσφυγες-μετανάστες που έφταναν με πλοιάρια στα ελληνικά νησιά γνώριζαν ότι θα πήγαιναν με πλοία στον Πειραιά, από εκεί σιδηροδρομικώς ή οδικώς στην Ειδομένη και μέσα σε λίγες ημέρες θα βρίσκονταν στον «παράδεισο» της Γερμανίας και των άλλων πλούσιων χωρών της Ε.Ε.

Τον αποφασιστικό ρόλο, όμως, για τον σχεδόν μηδενισμό των εισροών έπαιξε η παρέμβαση των τουρκικών αρχών, οι οποίες έχει αποδειχτεί ότι ελέγχουν τα κυκλώματα των διακινητών. Οι Νεοοθωμανοί δεν έχουν πρόβλημα που επιβεβαιωνόταν για μία ακόμα φορά πως, εάν ήθελαν, θα μπορούσαν να είχαν αποτρέψει το προσφυγικό-μεταναστευτικό τσουνάμι του 2015. Το αντίθετο μάλιστα. Θεωρούν ότι ενισχύει τη θέση τους έναντι της Ε.Ε. η επίδειξη ότι έχουν τη δυνατότητα να ανοίγουν ή να κλείνουν τη στρόφιγγα.

Η εκτίμηση ότι έχουν διαπραγματευτικό πλεονέκτημα είναι και ο λόγος που ο Ταγίπ Ερντογάν θεωρούσε ότι κατά τη διάρκεια του παζαριού με την κυρία Μέρκελ και ευρύτερα με το ευρωιερατείο ο κ. Νταβούτογλου έδωσε περισσότερα απ’ όσα χρειαζόταν. Προφανώς, δεν ήταν αυτή η αιτία που τον αποκαθήλωσε. Η κριτική αυτή, όμως, χρησιμοποιήθηκε από κύκλους του καθεστώτος για να φθείρουν τη δημόσια εικόνα του πρωθυπουργού και κατ’ αυτό τον τρόπο να διευκολύνουν τον «αποκεφαλισμό» του. Μέχρι τότε το ευρωιερατείο ήταν αμφίθυμο. Από τη μία πλευρά λάμβανε υπόψη το γεγονός ότι το κλίμα στην Ευρώπη ήταν αρνητικό όσον αφορά στην κατάργηση της βίζας για τους Τούρκους. Φοβόταν ότι η υπόθεση προσφερόταν για πολιτική εκμετάλλευση από τα ανερχόμενα ξενοφοβικά κόμματα. Δεν ήταν, όμως, μόνο αυτά για τα οποία  αντιδρούσαν. Κυβερνήσεις, κόμματα και ΜΜΕ εξέφραζαν με ποικίλους τρόπους την πρόβλεψη ότι η κατάργηση της βίζας θα άνοιγε τον ασκό του Αιόλου. Οπως έλεγαν, στην προσπάθειά της να αναχαιτίσει το προσφυγικό-μεταναστευτικό ρεύμα η Ε.Ε. θα άνοιγε μια πόρτα, μέσα από την οποία θα εισέρχονταν νομίμως εκατομμύρια μουσουλμάνοι. Για την ακρίβεια, θα μετανάστευαν μαζικά εκατομμύρια Τούρκοι και Κούρδοι με τουρκικό διαβατήριο. Αρκετοί εξ αυτών θα ζητούσαν πολιτικό άσυλο με ισχυρά επιχειρήματα. Ας σημειωθεί ότι η Γερμανία έχει ήδη δώσει άσυλο σε 11.000 πολίτες της Τουρκίας.

Η Ευρώπη κάνει τα στραβά μάτια

Από την άλλη πλευρά, το ευρωιερατείο δεν ήθελε να αφήσει την ευρωτουρκική συμφωνία να καταρρεύσει. Η κυρία Μέρκελ και οι κύριοι Γιούνκερ και Τουσκ είχαν επενδύσει σ’ αυτήν και είχαν εκτεθεί πολιτικά. Γι’ αυτό και η κυρίαρχη τάση τους ήταν να βρουν μια φόρμουλα για να μην κοπεί η Τουρκία στις εξετάσεις. Ενδεικτικό του κλίματος είναι ότι, υποχωρώντας στις τουρκικές πιέσεις, η καγκελάριος επέτρεψε την ποινική δίωξη του Γερμανού κωμικού Γιαν Μπέμερμαν με την κατηγορία της εξύβρισης του Ερντογάν! Γενικότερα, η Ε.Ε. έκανε τα στραβά μάτια στις διώξεις εναντίον Τούρκων δημοσιογράφων, στην απέλαση ξένων ανταποκριτών, στις μαζικές συλλήψεις Κούρδων πολιτικών και ακτιβιστών και, κυρίως, στις αιματηρές επιχειρήσεις του στρατού εναντίον του κουρδικού πληθυσμού στις νοτιοανατολικές επαρχίες. Σε μια προσπάθεια να συμβιβάσουν τα ασυμβίβαστα, στις 27 Απριλίου η Γερμανία και η Γαλλία ζήτησαν από την Κομισιόν να θεσμοθετηθεί ένα σύστημα το οποίο να διασφαλίζει την Ε.Ε. από μαζικές εισροές Τούρκων πολιτών. Πιο συγκεκριμένα, ζήτησαν να καταργηθεί η βίζα, αλλά να επανέρχεται εάν:

■ Μεγάλος αριθμός Τούρκων πολιτών που είχαν εισέλθει νομίμως στην Ε.Ε. ως τουρίστες δεν επέστρεφαν στη χώρα τους και άρα μετατρέπονταν σε παράνομους μετανάστες.

■  Μεγάλος αριθμός Τούρκων πολιτών που είχαν εισέλθει νομίμως στην Ε.Ε. ως τουρίστες ζητούσαν άσυλο.

■ Η Τουρκία αρνιόταν αιτήσεις από χώρες-μέλη για να πάρει πίσω (επανεισδοχή) παράνομους μετανάστες.

Εκείνες τις ημέρες, η κυρία Μέρκελ και ο κ. Τουσκ πήγαν στην Τουρκία. Μαζί με τον Τούρκο πρωθυπουργό ταξίδεψαν μέχρι την πόλη Γκαζιαντέπ, στα σύνορα με τη Συρία, για να επισκεφθούν τον καταυλισμό-πρότυπο. Η καγκελάριος επιδόθηκε σε επαίνους για τον τρόπο που η Τουρκία φιλοξενεί τους πρόσφυγες. Για να ικανοποιήσει τους οικοδεσπότες της και να δημιουργήσει κλίμα για την απρόσκοπτη εφαρμογή της ευρωτουρκικής συμφωνίας πέρασε την κόκκινη γραμμή, υιοθετώντας την πρόταση της Αγκυρας για «ασφαλείς ζώνες» για τους πρόσφυγες εντός της συριακής επικράτειας.

Βρώμικο παιχνίδι με τους Κούρδους

Το πρώτο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση το είχε κάνει όταν είχε υποκύψει στην απαίτηση Νταβούτογλου και είχε δεχτεί να συμπεριληφθεί στην ευρωτουρκική συμφωνία σημείο που αναφέρει ότι «η Ε.Ε. και τα κράτη-μέλη θα εργαστούν με την Τουρκία σε μια κοινή προσπάθεια για να βελτιωθούν οι ανθρωπιστικές συνθήκες στη Συρία, ειδικά σε συγκεκριμένες περιοχές κοντά στα τουρκικά σύνορα. Προσπάθεια που θα επιτρέψει στον τοπικό πληθυσμό και σε πρόσφυγες να ζήσουν σε περιοχές που θα είναι πιο ασφαλείς».

Η αναφορά αυτή δεν είναι τόσο αθώα όσο εκ πρώτης όψεως φαίνεται. Εμμέσως πλην σαφώς παραπέμπει στη δημιουργία ασφαλών ζωνών για τη συγκέντρωση προσφύγων εντός του συριακού εδάφους. Επειδή αυτές οι ζώνες θα είναι δίπλα στα σύνορα με την Τουρκία, σημαίνει ότι θα είναι στις κουρδικές περιοχές. Και επειδή πρέπει να είναι ασφαλείς, την ασφάλειά τους θα αναλάβει ο τουρκικός στρατός εξασφαλίζοντας το πράσινο φως από τη Δύση. Και βεβαίως, εάν ο τουρκικός στρατός εγκατασταθεί στη Συρία με πρόσχημα την προστασία των προσφύγων, είναι δεδομένο ότι θα επιχειρήσει να διαλύσει τα κουρδικά καντόνια που λειτουργούν κοντά στη μεθόριο ως προπλάσματα κράτους. Αυτός είναι ο λόγος που στη συνάντηση του Ανόβερου ο Αμερικανός πρόεδρος Ομπάμα κατέστησε σαφή τη διαφωνία του με τη θέση περί «ασφαλών ζωνών».

■ Πρώτον, επειδή η Ουάσινγκτον θεωρεί τους Κούρδους της Συρίας πολύτιμους συμμάχους στον πόλεμο εναντίον του Ισλαμικού Κράτους.

■ Δεύτερον, επειδή μια τέτοια κίνηση θα διέλυε τη συνεννόηση Ουάσινγκτον - Μόσχας, με αποτέλεσμα την επάνοδο της ρωσικής αεροπορικής δύναμης στη Συρία και το ναυάγιο των προσπαθειών για πολιτική λύση.

Υπό την ασφυκτική πίεση του Μπαράκ Ομπάμα η κυρία Μέρκελ υπαναχώρησε, ψελλίζοντας ότι εννοούσε κάτι διαφορετικό από αυτό που είχε πει. Δεν είναι η πρώτη φορά, άλλωστε, που δείχνει ότι δεν κατανοεί επαρκώς τη μεγάλη γεωπολιτική εικόνα. Στις εξαρχής δυσκολίες ήρθε να προστεθεί και η αποκαθήλωση του Τούρκου πρωθυπουργού, η οποία άλλαξε το κλίμα και έγειρε τη ζυγαριά στους κόλπους του ευρωιερατείου. Τα μέλη του δεν έκρυβαν πως ενώ με τον Νταβούτογλου είχαν βρει έναν κώδικα συνεννόησης, δεν ίσχυε το ίδιο με τον Ερντογάν. Τον θεωρούν αλαζόνα και τυχοδιώκτη. Γι’ αυτό και εξαρχής εξέφρασαν τον φόβο ότι για να επιτύχει την άνευ όρων κατάργηση της βίζας θα επιχειρήσει να εκβιάσει την Ε.Ε. Για την ακρίβεια, θα την απειλήσει με τορπιλισμό της ευρωτουρκικής συμφωνίας και διοχέτευση νέου προσφυγικού-μεταναστευτικού κύματος. Η σχετική έκθεση της Κομισιόν ανέφερε ότι δεν έχουν εκπληρωθεί τα 72 κριτήρια για την κατάργηση της βίζας, γεγονός που προκάλεσε και την ανοικτή σύγκρουση.

Ενώπιον του Τούρκου υπουργού Ευρωπαϊκών Υποθέσεων Βολκάν Μποζκίρ, ο πρόεδρος του Ευρωκοινοβουλίου Μάρτιν Σουλτς ανακοίνωσε επισήμως ότι δεν πρόκειται να φέρει προς ψήφιση την κατάργηση της βίζας. Η κοινοτική διαδικασία προβλέπει ότι για να καταργηθεί η βίζα πρέπει στο Συμβούλιο να υπάρχει ενισχυμένη πλειοψηφία (τουλάχιστον 16 χώρες-μέλη που να αντιπροσωπεύουν τουλάχιστον το 65% του πληθυσμού της Ε.Ε.). Στη συνέχεια πρέπει να εγκριθεί από το Ευρωκοινοβούλιο με απλή πλειοψηφία.

Αν και τυπικά η κατάργηση της βίζας δεν έχει ματαιωθεί οριστικά, όλα δείχνουν πως τουλάχιστον για το ορατό μέλλον παγώνει. Ενδεικτική είναι η δήλωση του Ερντογάν: «Εσείς (οι Ευρωπαίοι) στον δρόμο σας κι εμείς στον δικό μας». Εκφράζοντας τη νέα γραμμή του ευρωιερατείου, ο κ. Γιούνκερ έριξε το μπαλάκι στην Αγκυρα: «Αν η στρατηγική του κ. Ερντογάν συνίσταται στο να εμποδίσει να ταξιδεύουν οι Τούρκοι ελεύθερα στην Ευρώπη, θα πρέπει να απαντήσει γι’ αυτό στον τουρκικό λαό. Δεν είναι δικό μου πρόβλημα. Θα είναι δικό του πρόβλημα». Ο Τούρκος πρόεδρος δεν άφησε την πρόκληση αναπάντητη. Κατήγγειλε την «υποκρισία» της Ε.Ε. και αναρωτήθηκε: «Ποιος σας έδωσε το δικαίωμα να κάνετε κουμάντο στην Τουρκία;».

Το κρίσιμο ερώτημα που τίθεται τώρα πλέον αφορά τις επιπτώσεις που θα έχει η ρήξη Ε.Ε. - Τουρκίας στην εφαρμογή της ευρωτουρκικής συμφωνίας. Το ζήτημα είναι πολιτικά κρίσιμο για το ευρωιερατείο και προσωπικά για την κυρία Μέρκελ, η οποία είχε βάλει όλα τα αυγά της στο τουρκικό καλάθι. Ο σοσιαλδημοκράτης αντικαγκελάριος Ζίγκμαρ Γκάμπριελ πάντως ήταν αιχμηρός όσον αφορά στην πολιτική του ευρωιερατείου: «Πήγαμε στον κ. Ερντογάν επειδή εμείς οι ίδιοι στην Ε.Ε. ήμασταν ανίκανοι να ασκήσουμε μια κοινή ευρωπαϊκή πολιτική για τους πρόσφυγες». Οι Ευρωπαίοι αξιωματούχοι ακολουθούν χωρίς παρεκκλίσεις τη γραμμή ότι η ευρωτουρκική συμφωνία δεν είναι νεκρή και ότι εναπόκειται στην Αγκυρα εάν θα εκπληρώσει τα κριτήρια.

Το εναλλακτικό σχέδιο

Αν και η Κομισιόν επισήμως διαψεύδει τις αποκαλύψεις της «Bild» για εκπόνηση εναλλακτικού σχεδίου, κοινοτική πηγή είπε στο «ΘΕΜΑ» ότι η Γερμανία και άλλες χώρες-μέλη πιέζουν προς αυτή την κατεύθυνση φοβούμενες διόγκωση των εισροών από την Τουρκία. Το εναλλακτικό σχέδιο, που βεβαίως δεν έχει εγκριθεί, προβλέπει ότι όσοι εισέλθουν στα ελληνικά νησιά από τα μικρασιατικά παράλια θα παραμείνουν εκεί. Οι μεν παράνομοι μετανάστες θα επαναπατρίζονται με ευθύνη της Ε.Ε., οι δε πρόσφυγες θα φιλοξενηθούν μονίμως στα νησιά με αντάλλαγμα την παροχή στην Αθήνα της βοήθειας των 3+3 δισ. που προοριζόταν για την Τουρκία.
Η Ε.Ε. δεν θέλει τη μεταφορά προσφύγων-μεταναστών στην ηπειρωτική Ελλάδα επειδή φοβάται ότι τελικώς αρκετοί εξ αυτών θα βρουν τελικώς τρόπο να φτάσουν στην Κεντρική Ευρώπη. Οι Βαλκάνιοι διακινητές άλλωστε έχουν ήδη πιάσει δουλειά. Κατά μικρές ομάδες πρόσφυγες-μετανάστες που έχουν χρήματα να πληρώσουν εισέρχονται στη FYROM και στη συνέχεια στη Σερβία. Παραλλήλως, έχει ανοίξει και ο δρόμος προς την Αλβανία. Από εκεί κατευθύνονται προς το Μαυροβούνιο, ή άλλοι προσπαθούν να φτάσουν στην Ιταλία μέσω θαλάσσης. Το πώς θα εξελιχθούν τα πράγματα στο ευρωτουρκικό μέτωπο είναι κρίσιμο για την Ελλάδα. Εάν οι Τούρκοι αρχίσουν να «σπρώχνουν» πρόσφυγες-μετανάστες προς τα ελληνικά νησιά, αυτοί θα εγκλωβιστούν σε μια χώρα η οποία πιέζεται αφόρητα από οξύτατη οικονομική κρίση και επιπροσθέτως δυσκολεύεται πολύ να διαχειριστεί αυτούς που είναι ήδη εγκλωβισμένοι εδώ.

Προφανώς δεν πρόκειται να επαναληφθεί το τσουνάμι του 2015. Οι πρόσφυγες-μετανάστες που επιδιώκουν να φτάσουν στη Βόρεια Ευρώπη έχουν συνειδητοποιήσει ότι ο βαλκανικός διάδρομος έχει κλείσει. Ως εκ τούτου, θα είναι μάλλον απρόθυμοι να εγκλωβιστούν στην Ελλάδα. Αυτό σημαίνει ότι ο ακόμα και εάν με παρότρυνση του καθεστώτος Ερντογάν οι διακινητές τούς σπρώξουν προς τα ελληνικά νησιά, οι ροές θα είναι μικρότερες. Είναι, ωστόσο, ενδεικτικό ότι τις τελευταίες ημέρες οι ροές είναι ανοδικές, έστω και αν προς το παρόν παραμένουν σε χαμηλά επίπεδα.